«Με αφορμή την “Τετραλογία της Νάπολης”»
Της Έρσης Σεϊρλή
Έπαιξε ρόλο η δυσπιστία μου προς τα ευπώλητα. Θεωρούσα την πολυδιαφημισμένη τετραλογία της Φερράντε εύπεπτη, κομμένη και ραμμένη στα μέτρα του γυναικείου κοινού. Αλλά έκανα λάθος. Τα βιβλία έπεσαν από τύχη στα χέρια μου και, μετά τις πρώτες διστακτικές ματιές, βυθίστηκα στην ανάγνωση. Διάβασα και τους τέσσερις τόμους απνευστί. Το γεγονός με προβλημάτισε. Κάθισα και έγραψα τις εντυπώσεις μου. Είχα λησμονήσει το περιστατικό, μέχρι που προσφάτως, ανάμεσα σε άλλα κείμενα, ανακάλυψα και μια κριτική για τη Φερράντε.
Πρόκειται για τη σάγκα μιας πόλης σε παραλληλία με τις ζωές των κατοίκων της; Για ένα μυθιστόρημα-ποταμό, όπου τα γεγονότα εκτυλίσσονται σε ένα εσαεί μετακινούμενο, παρ’ όλα αυτά ανάλλαχτο σκηνικό; Το εγχείρημα της Φερράντε αντιστέκεται στην ταξινόμηση, όπως όλα τα σημαντικά πράγματα εξάλλου. Τι ακριβώς είναι η τετραλογία; Ένα ευπώλητο tourne-page που απευθύνεται στο γυναικείο κοινό των εύκολων ταυτίσεων; Η φιλόδοξη τοιχογραφία μιας πόλης και μιας εποχής; Ένα φλύαρο συνονθύλευμα κοινοτοπιών, που στοχεύοντας στις μεγάλες αλήθειες, καταλήγει στην αμπελοφιλοσοφία; Είναι ο κόσμος ιδωμένος από την πλευρά των γυναικών ή μήπως από την πλευρά των φτωχών και αδικημένων; Είναι το εξιδανικευμένο ψυχογράφημα μιας γυναικείας φιλίας ή ένα ατελείωτο μακρινάρι με βαρετές επαναλήψεις και μόνο λίγες καλογραμμένες και ενδιαφέρουσες σελίδες; Η τετραλογία είναι όλα και συγχρόνως τίποτα από αυτά.
Κατά τη γνώμη μου, έχουμε να κάνουμε με μια ιδιάζουσα περίπτωση, μοναδική στη σύγχρονη πεζογραφία. Δεν ξέρω αν η έκδοσή της συνέπεσε με την ενεργό δράση του Ουμπέρτο Έκο, αλλά έχω την εντύπωση ότι θα τον προκαλούσε να ανιχνεύσει τα συστατικά της στοιχεία. Η Φερράντε δεν είναι μία ακόμη κυρία με αφηγηματικές δεξιότητες, ικανές να συνεγείρουν τον μέσο αναγνώστη. Είναι μια συνεπής διανοούμενη, με γνώση της λογοτεχνικής ιστορίας, υποψιασμένη για τα όρια του λόγου. Αλλά πρωτίστως με την επίγνωση των δικών της ορίων. Ξέρει ότι δεν θα μπορούσε να γράψει κάτι εφάμιλλο του Προυστ, του Κάφκα, του Τζόις, του Έλιοτ. Όπως ξέρει επίσης ότι δεν θα έφτανε ποτέ στο ύψος των κλασικών (Μπαλζάκ, Σταντάλ, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι κ.ά.) που ίσως της ταιριάζουν περισσότερο. Τι της μένει να κάνει, επομένως; Υποκρίνεται λογοτεχνική αθωότητα. Αθωότητα με την οποία προικίζει την αφηγήτριά της. Η Έλενα, αφού έχει ήδη κατακτήσει τη λογοτεχνική καταξίωση, αμφισβητεί η ίδια τα βιβλία της. Αμφιβάλλει για την επάρκεια της γραφής της, αλλά κυρίως για την αντοχή του έργου της στον χρόνο. Το θέτει λοιπόν στην κρίση τη δική της και του περίγυρου. Με πρωτεργάτη τη Λίλα, αμείλικτο κριτή και διαχρονικό πρότυπο που καθόρισε τη ζωή της. Χαρακτηριστική είναι και η σκηνή όπου η δευτερότοκη κόρη της παρωδεί τα βιβλία της μητέρας και μάλιστα ενώπιον τρίτων.
Επομένως, με ποιον τρόπο η Φερράντε ξεγλιστρά από το λογοτεχνικό αδιέξοδο, για το οποίο αποδεικνύεται μάλλον ενήμερη; Θα συνοψίσω σε τυχαία αριθμητική κατάταξη κάποια κατά τη γνώμη μου ευφυή ευρήματα.
1. Χρησιμοποίηση των κοινόχρηστων κωδίκων, όχι με στόχο τη μεταμοντέρνα υπονόμευση, αλλά τον εμπλουτισμό και την επέκτασή τους, ώστε να επικοινωνήσει με ένα ευρύτερο κοινό.
2. Ρεαλιστική σχεδόν διάρκεια των γεγονότων και εξαντλητικές περιγραφές. Ο αναγνώστης παρασύρεται. Βιώνει με ενάργεια το σύμπαν των μυθοπλαστικών προσώπων, ωσάν να ήταν δικό του. Και είναι τόση η αφηγηματική της δεινότητα, που παρασύρει στον χορό των ταυτίσεων και τους υποψιασμένους, αυτούς που βγάζουν σπυράκια στις στείρες μιμήσεις της πραγματικότητας. Κλείνει δηλαδή το μάτι προς τα feuilletons του 19oυ αιώνα, τότε που δεν υπήρχε ο κινηματογράφος, για να προσφέρει στο κοινό παραμυθητικές ψευδαισθήσεις.
Κατά τη γνώμη μου, έχουμε να κάνουμε με μια ιδιάζουσα περίπτωση, μοναδική στη σύγχρονη πεζογραφία.
3. Η ξαφνική, η σχεδόν βίαιη διακοπή της γραμμικής αφήγησης, για να ανακοινωθούν –με απροκατάληπτο, ουδέτερο τόνο– τα τρομερά γεγονότα. Ίσως αυτό να αποτελεί το σπουδαιότερο εύρημα και τη μοντερνιστική συμβολή της Φερράντε. Η παρεμβολή θανάτων, εξαφανίσεων, συλλήψεων, τραυματισμών, εγκαταλείψεων, χωρισμών, καταστροφών, συμβαίνει αναπάντεχα, για να διαταράξει την ευθύγραμμη, κατά τα άλλα, πορεία της ζωής. Όπως δηλαδή συμβαίνει και στην πραγματικότητα. Άλλος ένας τρόπος για να αποδοθεί η ζωή στη διαχρονία της, να επαληθευτεί η ματαιότητα των πάντων. Της επιτυχίας, της δόξας, του έρωτα. Ακόμη και της απώλειας και του πόνου, που τη συνοδεύει.
4. Οι ενέσεις συμπυκνωμένου λόγου –δείγματα λογοτεχνικής αρτιότητας– που λειτουργούν, όπως και τα αιφνίδια γεγονότα, ως αντίβαρο στους πληκτικούς διαλόγους και την απομίμηση της ζωής. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και οι ιστορίες μέσα στην Ιστορία, ο αναστοχασμός, τα βιβλία μέσα στο Βιβλίο, που εντάσσει ενδιαμέσως και με τα οποία κλείνει την αφήγησή της.
Εκτός των άλλων, θεωρώ την τετραλογία της Φερράντε βαθιά πολιτικό έργο. Όχι τόσο για την αντιπαράθεση των δύο κόσμων, του φτωχού Νότου με τον ευνοημένο Βορά, όσο για την αποκαθήλωση των ιδεολογημάτων, που συντέλεσαν στην παρακμή του δυτικού ανθρώπου και του πολιτισμού του. Καταδεικνύει την υποκρισία των «επαναστατημένων» αστών, την ιδιοτέλεια της ιντελιγκέντσιας, την υπερίσχυση της τάξης σε σχέση με την ιδεολογία, καθιστώντας σαφές πως μόνο οι προλετάριοι διαθέτουν γνήσια επαναστατική συνείδηση, ό,τι και αν σημαίνει αυτό στις μέρες μας. Και ενώ η προσωπική της επιλογή –αν όχι η ένταξη– είναι φανερή, δεν διστάζει να κρίνει το αδιέξοδο και των δικών τους εγχειρημάτων. Ακόμη και εκείνων που καθοδηγούνται από ήρωες αγνούς σαν τον Πασκουάλε.
Άλλο ένα κατόρθωμα της Φερράντε είναι η οικειοποίηση του αλλότριου χρόνου. Σε μια εποχή που όλα καλπάζουν, καθαγιάζει τη βραδύτητα. Βρίσκει την υπομονή να ακολουθήσει τους ήρωές της, ταυτιζόμενη μαζί τους μέχρις εσχάτων. Δεν απομακρύνεται ούτε για να πάρει ανάσα στον εξαντλητικό μαραθώνιο των δυόμισι χιλιάδων σελίδων. Κατανόησε εγκαίρως πως, αν εσύ ο ίδιος δεν πιστέψεις στην ιστορία σου, μην περιμένεις να το κάνουν οι άλλοι.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου