Συναίνεση ή «στάσις»;

Η ΑΥΓΗ-22/5/22

avgi.gr

Οι εικόνες του τεύχους προέρχονται από την ατομική έκθεση της Κατερίνας Μπότσαρη με τίτλο «Tiny Subjects» που πραγματοποιείται στο PS: (Κεραμεικού 28, Μεταξουργείο, Αθήνα). Επιμέλεια Χριστόφορος Μαρίνος. Μέχρι 26/5.

Κατερίνα Μπότσαρη, Unmonumental (λεπτομέρεια), 2022, δίχτυ πολυαιθυλένιου, στεγανωτικό PU, ακρυλικά, νέον, πλεξιγκλας, ξύλο, ηλεκτρολογική εγκατάσταση 

Συναίνεση ή «στάσις»;

Του Παναγιώτη Βούζη*

Ο Roman Schnur στο βιβλίο του Revolution und Weltbürgerkrieg (Επανάσταση και παγκόσμιος εμφύλιος πόλεμος), το οποίο εκδόθηκε το 1983, διέγνωσε την απουσία μίας σύγχρονης θεωρίας του εμφυλίου πολέμου, εξαιτίας της αδιαφορίας των ειδικών σε σχέση με την παγίωση μίας τέτοιας θεωρίας, αδιαφορίας η οποία συνοδεύεται από την εξέλιξη ενός φαινομένου το οποίο μπορεί να οριστεί ως «παγκόσμιος εμφύλιος».

Στην «Παρέμβαση», η οποία αναρτήθηκε στις 13 Απριλίου του 2022, με τον τίτλο “Stato di eccezione e guerra civile” («Κατάσταση εξαίρεσης και εμφύλιος πόλεμος») ο Giorgio Agamben, βασισμένος στον Schnur και παραπέμποντας, παράλληλα, στο δικό του βιβλίο, το Stasis. La guerra civile come paradigma politico (Στάσις: Ο εμφύλιος πόλεμος ως πολιτικό παράδειγμα), επισημαίνει ότι στην Αρχαία Ελλάδα το ενδεχόμενο του εμφυλίου πολέμου λειτουργούσε ως κατώφλι πολιτικοποίησης. Χωρίς την στάσιν, με την οποία η διαφωνία των πολιτών οδηγούνταν στο έσχατο όριο, η πόλις δεν μπορούσε να υφίσταται. Η υπόθεση στην οποία προβαίνει ο Ιταλός φιλόσοφος είναι ότι η αιτία, για την οποία έχει παγιωθεί ένα παγκόσμιο καθεστώς αποπολιτικοποίησης, έγκειται στον σταδιακό και ολοσχερή αποκλεισμό της πιθανότητας της στάσεως από την πολιτική σκέψη κατά τις τελευταίες δεκαετίες, και, επίσης, στη συχνή εξομοίωσή της με την τρομοκρατία. Ο Agamben ονομάζει «ολοκληρωτική» τη σκέψη η οποία δεν περιλαμβάνει την πιθανότητα της αντιπαράθεσης με τη μορφή της στάσεως, μια σκέψη άρα η οποία προϋποθέτει αποκλειστικά τη συναίνεση. Ώστε δεν θεωρεί τυχαίο το γεγονός ότι μέσω της καθιέρωσης της συναίνεσης ως του μοναδικού κριτηρίου στην πολιτική, οι δημοκρατίες καταλήγουν στον ολοκληρωτισμό. Ο τελευταίος συνδέεται με την προοδευτική επιβολή ενός είδους παγκόσμιου εμφυλίου πολέμου, καθώς, αφενός, οι πόλεμοι δεν κηρύσσονται επίσημα αλλά, μετατρεπόμενοι σε αστυνομικές επιχειρήσεις, αποκτούν χαρακτηριστικά τα οποία αποδίδονται συνήθως στους εμφυλίους και, αφετέρου, ο εμφύλιος μαζί με την κατάσταση εξαίρεσης συνιστούν ένα ενιαίο σύστημα και ανάγονται στο κατεξοχήν παράδειγμα άσκησης της εξουσίας.

Η «Παρέμβαση» του Agamben εγείρει σίγουρα ενστάσεις. Γιατί παίρνει το σχήμα του Schnur από το πεδίο του ορισμού των εννοιών και το παρατοποθετεί στο πραγματολογικό πεδίο. Ένα δηλαδή ζήτημα της εξειδικευμένης νομικής και πολιτικής θεωρίας παρουσιάζεται λανθασμένα ως πρόβλημα το οποίο ανακύπτει από τον τρόπο διακυβέρνησης των ανθρώπων στο παρόν. Επιπλέον, ο πόλεμος στην Ουκρανία αποδυναμώνει τη θέση υπέρ ενός παγκόσμιου ακήρυχτου εμφυλίου. Από την άλλη, η διαπίστωση από τον Agamben του φαινομένου μιας καθολικευμένης συναίνεσης αποδεικνύεται ορθή. Μάλιστα, το συγκεκριμένο φαινόμενο μπορεί να έχει και μια συμπληρωματική εξήγηση.[.......................................]

Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο »

Κατερίνα Μπότσαρη, The Sawmills, 2022, υγρό γυαλί, τσιμέντο, χρώμα σε σκόνες, ξύλο, σιλικόνη, εξηλασμένη πολυστερινη, σύρμα, πλαστικό, 124 x 24 x 105 εκ.

______________________________

 

 

ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ 

Ο εξαίρετος κ. Αγκάμπεν και οι εξαιρέσεις της εξαίρεσης

του Άκη Γαβριηλίδη

 22 Φεβρουαρίου 2020

Πηγή: nomadicuniversality.com

 

Ι. Φιλοσοφία και πολιτική

Ο Αγκάμπεν είναι ένας φιλόσοφος-ποπ σταρ. Ίσως ο κατεξοχήν ποπ σταρ φιλόσοφος που αναδείχθηκε τον 21^ο αιώνα.

Το γεγονός αυτό εκ πρώτης όψεως είναι αρκετά περίεργο. Το έργο του, μολονότι μιλά για θέματα που συχνά συγκεντρώνουν το δημόσιο ενδιαφέρον (την πολιτική, το δίκαιο, την τέχνη, τη γλώσσα), είναι αρκετά στριφνό, δυσπρόσιτο, χρησιμοποιεί νεολογισμούς ή μισοξεχασμένους όρους από τα λατινικά, τα αρχαία ελληνικά και άλλες γλώσσες, αγκαλιάζει εποχές, στοχαστές και θεματικές που δεν έχουν προσεχθεί ιδιαίτερα μέχρι τώρα και δεν παρουσιάζουν οικειότητα ούτε για το ευρύ κοινό, αλλά ενίοτε ούτε καν για τους συναφείς ακαδημαϊκούς κύκλους. Συχνά περιλαμβάνει εκτενείς φιλολογικές αναλύσεις πάνω σε κείμενα ετερόκλητων και ελάχιστα γνωστών συγγραφέων από όλες τις περιόδους της σκέψης, από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα. Επίσης, σε αντίθεση με άλλους στοχαστές του παρελθόντος που είχαν γνωρίσει τα φώτα της δημοσιότητας (ας πούμε, τον Αλτουσέρ), δεν πρόσκειται σε κάποια συγκροτημένη πολιτική συλλογικότητα, ούτε μιλά ως εκπρόσωπος κάποιου ρεύματος. Είναι αλήθεια ότι ενίοτε κάνει πρακτικές παρεμβάσεις για τρέχοντα πολιτικά ζητήματα, οι οποίες όμως δεν χαρακτηρίζονται πάντοτε από κάποια συγκλονιστική πρωτοτυπία, ενίοτε είναι αμφιλεγόμενες,[1] και πάντως δεν είναι αυτές η αιτία της δημοφιλίας του.

Ποια είναι τότε;

Ένας καθολικός ειδικός διανοούμενος;

Με μία πρώτη, πολύ γενική διατύπωση, θα έλεγα ότι είναι η εξής. Η δημόσια παρουσία του, ασχέτως –ή, συχνά, σε πείσμα– του συγκεκριμένου περιεχομένου των αναλύσεών του, έγινε αντιληπτή σύμφωνα με το μοντέλο του «καθολικού διανοούμενου», του ανθρώπου που επικαλείται τη γνώση και την αλήθεια και στρέφεται εναντίον της εξουσίας για να ασκήσει κριτική στις υπερβάσεις της και να ζητήσει δικαιοσύνη. Συχνά, η ανάγνωση αυτή, σε συνδυασμό με μία δημόσια εικόνα ανεπίληπτης προσωπικής ακεραιότητας, έναν σχεδόν ασκητικό τρόπο ζωής και την αποχή του από ελιγμούς και κινήσεις που να δείχνουν φιλοδοξίες προσωπικής ανάδειξης, οδήγησε και στην επέκταση αυτού του καταγγελιολογικού μοντέλου προς ένα άλλο γειτονικό του: εκείνο της προφητείας. Όλες αυτές οι λεπτομερείς και παθιασμένες εννοιολογικές αναπτύξεις του συχνά αντιμετωπίστηκαν ως μία πειστική, αλλά καθαυτήν όχι ιδιαίτερα κρίσιμη τεκμηρίωση για τον ισχυρισμό ότι «τα πράγματα πάνε από το κακό στο χειρότερο, και θα συνεχίσουν να πηγαίνουν αν δεν αλλάξουμε πορεία».

H σχετική λοιπόν έλλειψη κατανόησης του έργου του όχι μόνο δεν εμπόδισε την αναγόρευση του Αγκάμπεν σε κάποιου είδους σκοτεινό προφήτη, αλλά πιθανότατα την ευνόησε.

Η εξαίρεση και η καθολικότητα

Πάντως, πέρα από αυτή την εικόνα ενός ασυμβίβαστου ανθρώπου που «δεν σηκώνει μύγα στο σπαθί του», κρίσιμο ρόλο για αυτήν την θεώρηση του Αγκάμπεν ως εξαιρετικής περίπτωσης είναι αλήθεια ότι έπαιξε και ένα στοιχείο που σχετίζεται με το περιεχόμενο του έργου του. Το στοιχείο αυτό ήταν η ίδια έννοια της εξαίρεσης, και της κατάστασής της, που απαντά ευρέως στα βιβλία του, συχνά στον ίδιο τον τίτλο τους. Αυτό συνέβη άλλωστε κατεξοχήν με τον Homo Sacer, ένα έργο από την κυκλοφορία του οποίου και μετά αρχίζει να απογειώνεται η απήχησή του.

Αλλά ακριβώς αυτή η έννοια έγινε αντικείμενο μίας επανερμηνείας η οποία συρρίκνωνε την πολυπλοκότητα και την απροσδιοριστία της έννοιας αυτής, όπως λειτουργεί στον Αγκάμπεν, σε μία απλή και κατανοητή φόρμουλα που επιβεβαιώνει την πανάρχαιη σοφία: οι «ισχυροί» αυτοεξαιρούνται από τη γενικότητα του νόμου και τον αφήνουν να διέπει τους αδύναμους. Κάποιοι κακοί και λίγοι κλέβουν την απόλαυση από τους καλούς και πολλούς. Άρα, το ζητούμενο είναι να υπαγάγουμε και πάλι τους παραβάτες εντός του κανόνα επαναφέροντας την καθολική ισχύ του νόμου.

 

Μια προσωπική μαρτυρία

Στο σημείο αυτό, ας μου επιτραπεί να αναφέρω και ένα παράδειγμα από προσωπική πείρα που εικονογραφεί αυτή την ανάγνωση. Προ ολίγων ετών, είχα δεχθεί κρούση από αντιεξουσιαστική συλλογικότητα να μεσολαβήσω ώστε να προσκαλέσουν τον Αγκάμπεν να μιλήσει στο φεστιβάλ τους (λίγο νωρίτερα είχε προβληθεί από την ελληνική τηλεόραση η συνέντευξη που του είχα πάρει στο πλαίσιο της εκπομπής του Γιώργου Κεραμιδιώτη, και προφανώς εξ αυτού είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι είμαστε προσωπικά γνωστοί, αν όχι φίλοι, και θα μπορούσα να τον επηρεάσω θετικά). Ο Αγκάμπεν όμως αρνήθηκε ευγενικά, ή ίσως δεν απάντησε καν, δεν θυμάμαι ακριβώς, και έτσι μου προτάθηκε να πάρω εγώ μέρος στη σχετική εκδήλωση, η οποία θα είχε τον τίτλο «Η κατάσταση εξαίρεσης σήμερα» ή κάπως έτσι. Δέχθηκα την πρόσκληση και προσπάθησα με ευσυνειδησία να ανταποκριθώ στον ρόλο τού «αντ’ αυτού» που εκ των πραγμάτων νόμιζα ότι μου ανατέθηκε: κατέβασα τα βιβλία του, κοίταξα ξανά τις σημειώσεις μου και, με όση επιδεξιότητα διέθετα, συνέταξα μια κάπως εκλαϊκευτική (με την καλή έννοια) παρουσίαση 20-30 λεπτών για τον ρόλο της έννοιας αυτής στο έργο του φιλοσόφου. Όπως όμως εξελισσόταν η εκδήλωση, συνειδητοποιούσα ότι ήμουν ο μόνος που είχα ερμηνεύσει έτσι τον τίτλο που μου έδωσαν: όλοι οι υπόλοιποι το είχαν εκλάβει ως έναν πιο θεωρητικοποιημένο ευφημισμό για το ερώτημα «Τι να κάνουμε με την άνοδο της Χρυσής Αυγής στην Ελλάδα και ποιοι είναι οι κατάλληλοι τρόποι να την αντιμετωπίσουμε». Η «κατάσταση εξαίρεσης» είχε γίνει αντιληπτή ως μια συνθηματική ονομασία για τον «φασισμό» ή για την «άκρα δεξιά».

Απαισιοδοξία;

Εκτός από τον Αγκάμπεν ως προφήτη ο οποίος αποκαλύπτει τα σκοτεινά σχέδια της «κυριαρχίας», υπάρχει και μία συμπληρωματική-συμμετρική (παρ)ανάγνωση: ο Αγκάμπεν ως «σκοτεινός φιλόσοφος» ο οποίος «δίνει μια απαισιόδοξη εικόνα του σύγχρονου κόσμου» και «δεν προσφέρει καμία διέξοδο». Όπως γίνεται φανερό, η διαφορά μεταξύ των δύο είναι κυρίως ηθικοπολιτική, όχι θεωρητική: και οι δύο μεταφράζουν ό,τι διαβάζουν στη φόρμουλα «η εξουσία καταπιέζει τους ανθρώπους». Από κει και πέρα, ανάλογα με την υποκειμενική τους τοποθέτηση, άλλοι συμπληρώνουν «γι’ αυτό πρέπει να αντισταθούμε», ενώ άλλοι «και δυστυχώς είναι αδύνατο να αντισταθούμε». Αλλά επί της ουσίας πρόκειται για την ίδια ερμηνεία.

Η ερμηνεία όμως αυτή επανεγγράφει τη βιοπολιτική ανάλυση του Αγκάμπεν, και του Φουκώ πριν απ’ αυτόν, στο σχήμα που ο τελευταίος αποκαλούσε καταπιεστική υπόθεση. Δηλαδή σε μια φιλοσοφία της ιστορίας κατά την οποία έχουμε πρώτα «τον άνθρωπο», «το υποκείμενο», που κατά βάση είναι ελεύθερος, και μετά έρχεται (κύριος οίδε από πού· πάντως απ’ έξω) «η εξουσία» και τον καταπιέζει, τον περιορίζει. Προ αυτής της κατάστασης, το δικό μας καθήκον είναι να αποκαταστήσουμε την αρχική ελευθερία και ισότητα.

Στα όρια της θέσμισης

Ωστόσο, ο Homo Sacer, τον οποίο αναδεικνύει ως βιοπολιτικό παράδειγμα ο Αγκάμπεν, στο ρωμαϊκό δίκαιο δεν είναι «ο πιο καταπιεσμένος». Δεν είναι αυτός που έχει τοποθετηθεί στο «πιο χαμηλό σκαλοπάτι» της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, αλλά είναι μάλλον αυτός που η θέση του χάσκει, είναι ξεκρέμαστη. Ο Homo Sacer δεν είναι κάποιος καταδικασμένος σε θάνατο ούτε υποκείμενος σε εκμετάλλευση· το πεδίο κίνησής του, όσο κι αν είναι ασφυκτικό, οριοθετείται από δύο αρνητικά όρια: είναι κάποιος που όλοι μπορούν να τον σκοτώσουν (αλλά αυτό σημαίνει ότι κανείς ειδικά δεν εντέλλεται να τον σκοτώσει· δεν αποκλείεται και να μείνει ζωντανός, εάν κανείς δεν αποφασίσει να τον σκοτώσει). Και αν τελικά συμβεί αυτό, η θανάτωσή του πάντως δεν θα έχει αξία θυσίας, δεν θα είναι λοιπόν τελετουργική· δεν θα αποτελεί μια εκτέλεση, δηλαδή εφαρμογή μιας δικαστικής απόφασης. Ο Homo Sacer είναι ο αποκλεισμένος που εγκλείεται και ταυτόχρονα ο εγκλεισμένος που αποκλείεται· κείται λοιπόν στα όρια, ταυτόχρονα μέσα και έξω από τη θεσμισμένη πολιτεία: δεν είναι η συμπύκνωση της θεσμοποιημένης βίας, ούτε το απροστάτευτο θύμα της εξωθεσμικής· είναι ένας θεσμός-μη θεσμός.[...............................................................]

ΣΥΝΕΧΙΣΤΕ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ=>Ο εξαίρετος κ. Αγκάμπεν και οι εξαιρέσεις της εξαίρεσης