Α. Εισαγωγικά
Η Μαρία Πλυτά αποτελεί μια εξαίρεση στον ελληνικό κινηματογράφο σε πολλά επίπεδα: Εμφανίζεται στα ελληνικά γράμματα και μετά στρέφεται στη σκηνοθεσία. Ο ελληνικός κανόνας θέλει τους συγγραφείς είτε να κάνουν μία ταινία (όπως ο Άγγελος Τερζάκης με τη Νυχτερινή Περιπέτεια, 1954 ή ο Μ. Καραγάτσης με την Καταδρομή στο Αιγαίον, 1946) είτε να κρύβονται πίσω από άλλα ονόματα (όπως ο Μάριος Πλωρίτης, πίσω από τον Βίωνα Παπαμιχάλη με την ταινία Αδούλωτοι Σκλάβοι, 1946), είτε να την υποβιβάζουν (Σεφέρης, Ελύτης).
Η Πλυτά κατέχει την αξιοζήλευτη θέση της πρώτης σκηνοθέτιδος σε ένα επάγγελμα κατεξοχήν ανδροκρατούμενο, σε έναν χώρο άκρως πατριαρχικό και μια κοινωνία υπερβολικά φαλλοκρατική. Σε μια σκηνή της ταινίας Ο Άσωτος η Ζωζώ Σαπουντζάκη υποδύεται μια τραγουδίστρια μπροστά στους κατοίκους ενός χωριού, οι οποίοι άμα τη εμφανίσει της Πλυτά ως σκηνοθέτριας μετά βίας πείστηκαν να υπακούσουν στις οδηγίες της. Οι πρωτιές την συνόδευσαν ως το τέλος του βίου της, καθώς υπήρξε η πρώτη καλλιτέχνις στην οποία απονεμήθηκε τιμητική σύνταξη [1].
Γυναίκα, λοιπόν, σκηνοθέτις, με αναγεννησιακά χαρακτηριστικά, έγραφε και το σενάριο, μόνταρε τις ταινίες και ήταν παραγωγός (όπως ο David Lean ή ο Σεργκέι Αϊζενστάιν –άλλοι ήταν ακόμη πιο επιδέξιοι, όπως ο Τσάρλι Τσάπλιν).
Από τη φιλμογραφία των 17 ταινιών, εκείνες που ξεχωρίζουν είναι οι ακόλουθες, η καθεμιά για διαφορετικούς λόγους, καθώς όλες οικοδομούν μια οπτική γλώσσα νέα για το ελληνικό σινεμά:
- Η άτυπη τριλογία του τραγικού βιώματος:
- Τ’ Αρραβωνιάσματα (1950)
- Η Λύκαινα (1951)
- Εύα (1953)
- Η γλυκόπικρη ενατένιση του κόσμου:
- Η κωμωδία της τραγικής ζωής:
- Από το τραγικό στο μελοδραματικό:
- Η Δούκισσα της Πλακεντίας (1956)
- Ναυάγια της Ζωής (1959)
- Ο Λουστράκος (1962)
Παραμελημένη, αγνοημένη από τα ελληνικά γράμματα και την ελλαδική φιλμολογία, περιμένει την αναγνώρισή της και την επανεκτίμηση της προσφοράς της. Ο Βρασίδας Καραλής, από το Πανεπιστήμιο του Σίδνεϋ, έχει αφιερώσει μια εκτενή μελέτη με τον τίτλο «From the archives of Oblivion: the first female Greek director Maria Plyta (1915-2006)» στο περιοδικό A Journal for Greek Letters, διαθέσιμο ηλεκτρονικά. Ο ίδιος έχει γράψει για την Πλυτά στο πολύ σημαντικό βιβλίο του History of Greek Cinema, από το οποίο παρουσιάζεται το ακόλουθο απόσπασμα σε μετάφραση.
Β. Βρασίδας Καραλής, Ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου (Μαρία Πλυτά)
Μία από τους πιο σημαντικούς σκηνοθέτες της περιόδου [1945-1960], το έργο της οποίας αναπτύχθηκε κάτω από τη επιβλητική σκιά των ανδρών σκηνοθετών, ήταν η Μαρία Πλυτά (1915-2006), η πρώτη σκηνοθέτις στην Ελλάδα. Συνολικά, έκανε 25 ταινίες μεταξύ 1950 και 1972. Μεταξύ αυτών ήταν Η Λύκαινα (1951), η Εύα (1953), Το κορίτσι της γειτονιάς (1954) και Η Δούκισσα της Πλακεντίας (1956), που όλες διερεύνησαν τη γυναικεία παρουσία ως ενοχλητική παραφωνία μέσα στην παντοκρατορία των αναπαραστάσεων της παραδοσιακής πατριαρχίας.
Η Πλυτά εργάστηκε μέχρι το τέλος της μακράς ζωής της για να αναπαραστήσει με τρόπο ξεκάθαρο τους καταπιεσμένους, τους απόκληρους και τους περιθωριοποιημένους, αρθρώνοντας μια πολύ ενδιαφέρουσα εκδοχή του μελοδράματος, η οποία ήταν τότε υποτιμημένη. Μια σκοτεινή ατμόσφαιρα τραύματος και απώλειας χαρακτηρίζουν τις ταινίες της, ενώ η κινηματογράφηση αναδείκνυε μια εξαιρετικά ευαίσθητη, σχεδόν ιμπρεσιονιστική φωτογραφία. Είχε ένα σπάνιο χάρισμα στο να παρουσιάζει το άτομο ως το κέντρο ενός καταρρέοντος κοινωνικού συνόλου—η δε ενσυναίσθηση και ο ανθρωπισμός της ανύψωσαν τις ανθρώπινες ιστορίες σε σύμβολα συλλογικής και ατομικής συνειδητοποίησης. Πρόσεξε, επίσης, ως την παραμικρή λεπτομέρεια τους εσωτερικούς χώρους και τη σκηνογραφία των ταινιών της, παρά το γεγονός ότι έπρεπε πάντα να εργάζεται μέσα στους περιορισμούς των πολύ σφιχτών προϋπολογισμών. Έπρεπε επίσης να αντιμετωπίσει μέχρι το τέλος της δημιουργικής της ζωής συνεχή προκατάληψη και απόρριψη: ο Φιλοποίμην Φίνος είχε δηλώσει δημόσια: «Οι γυναίκες δεν μπορούν να είναι σκηνοθέτες!» Κατά συνέπεια, η Πλυτά δεν ήταν σε θέση να εξασφαλίσει αρκετά κεφάλαια από τους καθιερωμένους παραγωγούς μέχρι τη δεκαετία του 1960.
Επιπλέον, η Πλυτά είχε μια διαισθητική γνώση του αποτελεσματικού σκηνικού, του εσωτερικού φωτισμού και του γρήγορου μοντάζ. Όπως είχε παραδεχτεί κάποτε, της άρεσε να δουλεύει στη μουβιόλα και να επανεξετάζει τον διάλογο και τη δράση, ενώ επεξεργαζόταν τις ταινίες της. Είχε μια βαθιά εμπειρική αντίληψη για το πώς τα πλάνα επηρεάζουν το μυαλό του θεατή. «Το μελό», εξήγησε στην Γκαίη Αγγελή, «δεν ήταν μόνο στο σύνολο της ιστορίας αλλά και στη σκηνοθεσία, για παράδειγμα αν πείσμωνε κάποιος αυτό το ʼβγαζα μέσα από ένα κοντινό τής σφιγμένης γροθιάς» [2]. Στη Λύκαινα, η Πλυτά δημιούργησε τον πρώτο χαρισματικό και ανεξάρτητο γυναικείο χαρακτήρα στον ελληνικό κινηματογράφο με έντονα νεορεαλιστικά στοιχεία μέσα από μια σκόπιμα στυλιζαρισμένη και σχεδόν θεατρική αναπαράσταση, η οποία παρ’ όλα αυτά ξεπέρασε τους κώδικες του καθαρού νεορεαλισμού. Είχε επίσης σαφείς ιδέες για τον ρόλο του σκηνοθέτη: «Είναι φυσικό, σε μια ταινία, να ʼναι κυρίαρχος και υπεύθυνος για όλα ο σκηνοθέτης· να είναι η ψυχή της. Είναι ο άνθρωπος που βλέπει την ταινία σε μια φανταστική οθόνη, μ’ όλες τις λεπτομέρειές της…» [3].
Η Εύα ήταν μια προκλητική ταινία και ασύμβατη με τα ήθη της εποχής· η υπόθεση αφορούσε μια γυναίκα που, αντί να κλεφτεί με τον νεαρό εραστή της, γύριζε στον σύζυγό της. Βασισμένο σε σενάριο του Ανδρέα Λαμπρινού, η Πλυτά έκανε μια ταινία γεμάτη αισθησιασμό, συναισθηματική σκληρότητα και σεξουαλική ενοχή, η οποία θα μπορούσε να παραλληλιστεί με τη Miss Julie[ε.τ. Θυσία προς την Ηδονή] του Alf Sjöberg (1951) και την ταινία Thérèse Raquin [ε.τ. Οι Ερασταί της Σάρκας] του Marcel Carné (1952) ως προς την αμείλικτη αλληλεπίδραση μεταξύ επιθυμίας και ηθικής ευθύνης. Ο κεντρικός γυναικείος χαρακτήρας ήταν γεμάτος από υπαρξιακή ευφορία και ηθική ασάφεια, ενώ οι δύο κύριες αρσενικές μορφές βασανίζονταν από σφοδρή επιθυμία, ανασφάλεια και μίσος για τους εαυτούς τους. «Πώς μπορεί να είναι έτσι σάπια η ζωή;…Πώς μπορεί ο έρωτας να αφήνει τέτοια γεύση;…» [4] ο νεαρός εραστής της Εύας ρωτάει, ενώ ο σύζυγός της, για να την πείσει να μείνει μαζί του, λέει: «[…] Μοιάζουμε όμως. Και οι δύο είμαστε σιχαμεροί, πεθαμένοι. Γιατί λοιπόν να μην μείνουμε για πάντα μαζί;» [5]
Η Πλυτά απεικόνιζε τον γυναικείο χαρακτήρα ως αληθινό ανθρώπινο ον, επιρρεπές στο λάθος, αμφίθυμο και σαγηνευτικό: καμία εξιδανίκευση, καμία υπόσχεση αιώνιας αγάπης, καμία συζυγική πιστότητα –η απόλυτη προσβολή στο πατριαρχικό κατεστημένο. Ακόμη και το όνομα Εύα, με τις θρησκευτικές της συνδηλώσεις ως το πρόσωπο μέσω του οποίου το κακό κυρίευε την ανθρώπινη ψυχή, αντισταθμίστηκε από το περίεργο όνομα του νεαρού εραστή της, του Αντίνοου, του απερίσκεπτου νέου, όπως ήταν ο αλαζονικός μνηστήρας της Πηνελόπης στην Οδύσσεια του Ομήρου. Η Εύα ήταν μια «παράταιρη» ταινία, και η πρώτη ρηξικέλευθη τομή στην αναπαράσταση των φύλων στον ελληνικό κινηματογράφο, με ρεαλιστικό διάλογο, πειστικούς χαρακτήρες και ρυθμική αφήγηση, ανοίγοντας τον δρόμο για τη Στέλλα του Κακογιάννη. Παρά τα προβλήματα ήχου, το φτωχό λόγω παραγωγής σκηνικό και τα προβλήματα στη σκηνική συνέχεια, η Εύα είναι άξια παρακολούθησης και, πράγματι, πρέπει να επανεκτιμηθεί η πρωτοποριακή εξερεύνηση της ταυτότητας φύλου.
[…]
ΣΥΝΕΧΙΣΤΕ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ
Αρχαιολογία του βλέμματος. Οι ταινίες της Μαρίας Πλυτά
******************
Εύα, 1953, Το βίντεο συνοδεύει το κείμενο «Αρχαιολογία του βλέμματος. Οι ταινίες της Μαρίας Πλυτά», στο ηλεκτρονικό περιοδικό https://mag.frear.gr
Διαθέσιμο online το podcast του WIFT GR για την Μαρία Πλυτά
Η Μαρία Πλυτά υπήρξε η πρώτη Ελληνίδα γυναίκα σκηνοθέτης και παραγωγός. Έσπασε τα ταμπού στον ανδροκρατούμενο χώρο του κινηματογράφου και προσέφερε ένα πλούσιο καλλιτεχνικό έργο.
Το WIFT GR σκιαγραφεί το πορτρέτο της μέσα από τη συνέντευξη που έδωσε στην Γκαίη Αγγελή, σε ένα κείμενο που επιμελήθηκε η Μανίνα Ζουμπουλάκη. To podcast έκανε πρεμιέρα στο 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
Δημιουργός: Μαρία Χατζηγιάννη για το WIFT GR.
Παραγωγή: Κατερίνα Κασκανιώτη για το WIFT GR.
Σενάριο: Μανίνα Ζουμπουλάκη, Γκαίη Αγγελή.
Ηχοληψία: Μαρία Χατζηγιάννη, Αναστασία Φραγκούλη.
Μοντάζ: Μαρία Χατζηγιάννη.
Αφήγηση: Γκαίη Αγγελή, Κατερίνα Κασκανιώτη, Μαρία Χατζηγιάννη.
Γλώσσα: Ελληνικά.
Ελλάδα, 2023, 29΄
Ακούστε το podcast στο vimeo:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου