Τι έτρωγαν οι Έλληνες στην κατοχή;
Το ενδιαφέρον μου για το φαγητό της Κατοχής ξεκίνησε από ένα βιβλίο που αγόρασα εντελώς τυχαία σε ένα χριστουγεννιάτικο μπαζάρ στο Λονδίνο, που έκανε ο «σύλλογος των ηλικιωμένων του Finsbury Park», όλοι επιζώντες από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στην εκδήλωση είχε μιλήσει για το «φαγητό της ανάγκης» μία επίσης (πολύ) ηλικιωμένη κυρία και είχε πει τόσο ενδιαφέροντα πράγματα που έμεινα μέσα στο κρύο και την άκουσα μέχρι που τελείωσε, για σχεδόν 40 λεπτά. Όταν έφυγα συνειδητοποίησα ότι ήταν η συγγραφέας του βιβλίου. Το βιβλίο το λένε We’ll Eat Again και η Marguerite Patten (έτσι έλεγαν τη συγγραφέα του), είχε μαζέψει σε αυτό «συνταγές από τα χρόνια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Βρετανία».
Η Marguerite Patten που πέθανε το 2015 σχεδόν 100 χρονών ήταν σημαντικό πρόσωπο για την γαστρονομική παιδεία των Βρετανών, έγραψε πάνω από 170 βιβλία μαγειρικής και από το 1947 είχε μία από τις πρώτες εκπομπές φαγητού στην τηλεόραση του BBC. Η ίδια δεν ήθελε να την αποκαλούν σεφ, η ιδιότητά της ήταν οικονομολόγος και με αυτή προσελήφθη στο Υπουργείο Τροφίμων μόλις ξέσπασε ο πόλεμος.
Η δουλειά της στο Υπουργείο ήταν να δίνει συμβουλές διατροφής στους ανθρώπους που δοκιμάζονταν από τις ελλείψεις, για να χρησιμοποιούν με όσο το δυνατόν καλύτερο τρόπο το φαγητό που μοιραζόταν με το δελτίο. Ξεκίνησε έτσι μια καθημερινή εκπομπή στο ραδιόφωνο του BBC που μεταδιδόταν σε ολόκληρη τη χώρα, την Kitchen Front, μέσα από την οποία έδινε συνταγές και οδηγίες στις νοικοκυρές για το πώς θα εκμεταλλευτούν και το ελάχιστο ψίχουλο για να φτιάξουν φαγητά όσο γίνεται πιο θρεπτικά και με την καλύτερη γεύση.
Στην εκδήλωση είχε μιλήσει για το «φαγητό της ανάγκης» μία επίσης (πολύ) ηλικιωμένη κυρία και είχε πει τόσο ενδιαφέροντα πράγματα που έμεινα μέσα στο κρύο και την άκουσα μέχρι που τελείωσε, για σχεδόν 40 λεπτά. Όταν έφυγα συνειδητοποίησα ότι ήταν η συγγραφέας του βιβλίου. Το βιβλίο το λένε We’ll Eat Again και η Marguerite Patten (έτσι έλεγαν τη συγγραφέα του), είχε μαζέψει σε αυτό «συνταγές από τα χρόνια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Βρετανία».
[.......................................................................]
Περιγράφοντας τις εμπειρίες της από όσα έζησε τα χρόνια του πολέμου ως σύμβουλος διατροφής σε σχολεία και αργότερα στο Γραφείο Συμβουλών Διατροφής του Υπουργείου που στεγαζόταν στα Harrod’s, γράφει: «Τα φυλλάδια του Υπουργείου Τροφίμων ήταν ανεκτίμητη βοήθεια γιατί σε καθοδηγούσαν, το ίδιο και η έμπνευση που μου έδιναν πολλοί από τους επισκέπτες.
Μερικοί άνθρωποι έρχονταν από το εξωτερικό και μοιράζονταν γενναιόδωρα ιδέες και συνταγές βασισμένες στην κουζίνα της χώρας τους. Ένα μεγάλο ποσοστό των ανθρώπων που έρχονταν στα σεμινάρια δεν είχαν ποτέ μαγειρέψει ξανά στη ζωή τους, είχαν στο σπίτι τους επαγγελματίες μάγειρες και βασίζονταν σε αυτούς. Φανταστείτε πώς ήταν να μαγειρεύουν εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή, αλλά γενικά, αυτοί οι άνθρωποι έγιναν εφευρετικοί και έξυπνοι μάγειρες».
Η περίοδος της Κατοχής στην Βρετανία μπορεί να έφερε αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες των ανθρώπων και να υπήρχε μεγάλη έλλειψη βασικών αγαθών, αλλά η πείνα δεν είχε καμία σχέση με αυτή που έζησε η Αθήνα την ίδια περίοδο. Στην Βρετανία, αυτή η αναγκαστική αλλαγή διατροφής είχε και θετικά αποτελέσματα:
«Η υγεία του έθνους ήταν ανέλπιστα καλή σε όλα τα χρόνια του πολέμου, παρόλες τις σωματικές και ψυχολογικές καταπονήσεις που είχαν υποστεί οι άνθρωποι» γράφει ο διευθυντής του Πολεμικού Μουσείου, Dr. Alan Borg στην εισαγωγή του We’ll Eat Again. «Το ποσοστό παιδικής θνησιμότητας μειώθηκε και ο μέσος όρος ηλικίας αυξήθηκε -για όσους πέθαιναν από φυσικά αίτια.
[.......................................................................................]
[....................................]
Στην Ελλάδα τα πράγματα
ήταν πολύ διαφορετικά. Ειδικά η Αθήνα έζησε εφιαλτικές μέρες κατά τη
διάρκεια της Κατοχής γιατί ήταν πολύ διαφορετικές οι συνθήκες. Στο
βιβλίο της «Οι Συνταγές της... Πείνας, η Ζωή στην Αθήνα την Περίοδο της Κατοχής»
που κυκλοφόρησε το 2011 και επανακυκλοφορεί από τις Εκδόσεις ΚΨΜ, η
ιστορικός Ελένη Νικολαΐδου περιγράφει την κατάσταση που δημιουργήθηκε
στην Αθήνα από την Κυριακή 27 Απριλίου 1941, όταν τα γερμανικά
στρατεύματα εισέβαλαν στην πόλη.
«Αυτή η ημερομηνία σηματοδοτεί την έναρξη της Κατοχής για την αθηναϊκή κοινωνία και όλα τα δεινά που τη συνοδεύουν. Στις οχτώ το πρωί γερμανικά μηχανοκίνητα οχήματα μπαίνουν στην πρωτεύουσα από διάφορες μεριές, κυρίως από τις βόρειες εισόδους της πόλης.
Κατευθύνονται στα δημόσια κτρίρια και τοποθετούν σε αυτά φρουρές. Η Αθήνα κυρήσσεται ανοχύρωτη πόλη και καταλαμβάνονται κομβικά σημεία όπως το Δημαρχείο, το τηλεγραφείο, ο ραδιοφωνικός σταθμός και τα στρατιωτικά καταστήματα. Οι Γερμανοί αρχίζουν τις επιτάξεις και τις λεηλασίες με αποτέλεσμα αμέσως να κάνουν την εμφάνισή τους στην αγορά οι πρώτες ελλείψεις. Τα “έξοδα της Κατοχής”, τα χρήματα, δηλαδή, που απαιτούν οι Γερμανοί από τις ελληνικές κατοχικές κυβερνήσεις, για να καλύψουν τις ανάγκες τους, αλλά και η αρχική κυκλοφορία του μάρκου και της λιρέτας οδηγούν στην κατάρρευση της ελληνικής οικονομίας.
Η οικονομία της Αθήνας πλήττεται, επίσης, από τις επιτάξεις των μεταφορικών μέσων και των καυσίμων. Η καταστροφή βασικών συγκοινωνιακών αρτηριών επιδεινώνει τα προβλήματα εφοδιασμού της Αθήνας καθώς την απομονώνουν ουσιαστικά από την ενδοχώρα και τα αποθέματά της.
Οι αγρότες που προπολεμικά παρέδιδαν τη σοδειά τους στο κράτος σε προσυμφωνημένες τιμές μέσω του συστήματος της συγκέντρωσης της παραγωγής, τώρα δείχνουν απροθυμία να συμμετάσχουν στην ίδια διαδικασία, είτε φοβούμενοι ότι η σοδειά τους θα καταλήξει στον κατοχικό στρατό, είτε επειδή η αποζημίωση θα χαθεί στο επόμενο διάστημα, όπως το νερό στην πέτρα.
Παράλληλα, η παραγωγή προϊόντων έχει μειωθεί σημαντικά, ενώ δεν γίνονταν πλέον εισαγωγές οι οποίες προπολεμικά κάλυπταν ένα σημαντικό τμήμα των αναγκών του πληθυσμού. Η εξάρτηση από τις θαλάσσιες οδούς στάθηκε μοιραία για τον ανεφοδιασμό, ειδικά της Αθήνας και του Πειραιά, καθώς τον πρώτο χειμώνα της Κατοχής και μέχρι την άνοιξη του 1942 ολόκληρη η χώρα βρίσκεται σε αποκλεισμό από το αγγλικό ναυτικό με σοβαρές συνέπειες στην επάρκεια των τροφίμων.
Οι ελλείψεις των προϊόντων, η άνοδος των τιμών, η δημιουργία μαύρης αγοράς από την οποία, κυρίως, προμηθεύονταν οι Αθηναίοι τα αναγκαία και η αδυναμία των κατοχικών κυβερνήσεων να ελέγξουν την αγορά είναι τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της εποχής όσον αφορά στη διαβίωση αλλά και την επιβίωση των Αθηναίων».
Οι Αθηναίοι βρέθηκαν αποκλεισμένοι, με χειρότερη συνέπεια την έλλειψη βασικών αγαθών που όσο περνούσε ο καιρός γινόταν και και πιο βασανιστική. «Οι πρώτες μέρες της Κατοχής ξεκινούν» γράφει η κ. Νικολαΐδου «και πρωτόγνωρες εικόνες και στιγμιότυπα κάνουν την εμφάνισή τους.
Κανείς δεν μπορούσε να ισχυριστεί ότι οι κάτοικοι της πρωτεύουσας ζούσαν σε μια πλούσια πόλη, κανένας όμως δεν μπορούσε να φανταστεί και πόσο χειρότερη μπορούσε να γίνει η ζωή. Μέχρι που ήρθαν οι Γερμανοί κατακτητές. Τα μεταφορικά μέσα επιτάσσονται και οι αποστάσεις καλύπτονται με τα πόδια, ενώ τα γαϊδούρια –που γίνονται περιζήτητα μέσα μεταφοράς- φτάνουν να κοστίζουν όσο κόστιζε προπολεμικά μια μοτοσυκλέτα. Αυτό ισχύει μόνο για τους πρώτους μήνες της Κατοχής, γιατί αργότερα τα γαϊδούρια παίρνουν το δρόμο... για το φούρνο!
Τα πρώτα Χριστούγεννα υπό γερμανική κατοχή (1941-42) ο κόσμος βιώνει έναν ιδιαίτερο βαρύ χειμώνα, από τους χειρότερους πολλών δεκαετιών. Μαζί με το λιμό που μαστίζει τους κατοίκους της πόλης εμφανίζονται στους δρόμους του κέντρου και κυρίως στα κρεοπωλεία μικροποσότητες κρέατος οι οποίες εξαφανίζονται αμέσως από τους διερχόμενους. Στα δε Χαυτεία κάνει την εμφάνισή του ένας προπολεμικός σαλεπιτζής ο οποίος πουλά προπολεμικό σαλέπι σε κατοχικές τιμές. Σε πέντε λεπτά έχει ξεπουλήσει».
Στην
εισαγωγή του βιβλίου της Ναταλίας Σαμαρά-Γκαίτλιχ «Οι Συνταγές της
Κατοχής, Οδηγός Επιβίωσης» (που κυκλοφόρησε το 2009) αναφέρεται ότι
«γυναίκες, άντρες, παιδιά –ανθρώπινοι σκελετοί ντυμένοι με κουρέλια-
ψάχνουν απεγνωσμένα στα σκουπίδια για να βρουν κάτι να φάνε και να
ξεγελάσουν την πείνα τους: μια κρεμμυδόφλουδα, μια λεμονόκουπα ή κάποιο
κόκκαλο για να γλείψουν. Νεκροί σε κάθε γωνιά, καθημερινή εικόνα.
Στα νησιά η κατάσταση δεν είναι καλύτερη από την ηπειρωτική Ελλάδα. Με τη διακοπή των συγκοινωνιών λόγω επίταξης των πλοίων αλλά και έλλειψης καυσίμων, εξαντλούνται ακόμη και τα βασικά είδη διατροφής. Η Ερμούπολη της Σύρου, μια μεγάλη πόλη σ’ ένα μικρό νησί πληρώνει βαρύ φόρο στο θάνατο: 8.500 οι νεκροί σε 24.000 κατοίκους. “Αποστείλατε σίτον ή φέρετρα” τηλεγραφούσε ο Μητροπολίτης Σύρου.
Στον μεγάλο λιμό του ’41-’42 ήρθε να προστεθεί κι ένας από τους πιο άγριους χειμώνες, με το θερμόμετρο να πέφτει στους έξι βαθμούς κάτω από το μηδέν και να συμβάλλει στον αποδεκατισμό του πληθυσμού. Η Αθήνα πεινούσε και πάγωνε. Δύο εβδομάδες κράτησε το χιόνι και στο Πεδίο του Άρεως έφτασε το ένα μέτρο. Οι Αθηναίοι είχαν να δουν τέτοιο χειμώνα πάνω από ογδόντα χρόνια.
“Από απόψεως υγείας ήταν καλό γιατί δεν βρομούσαν τα πτώματα” (μαρτυρία Μιχαήλ Πολέμη και Σταύρου Βραχνού – Μαρτυρίες 40-41 Ν. Χατζηπατέρα – Μ. Φαφαλιού). Κατά τον Γεώργιο Εξηντάρη (πρώην υπουργό και βουλευτή) ο οποίος διέφυγε στη Μέση Ανατολή, “300.000 Έλληνες πέθαναν από την πείνα εντός δύο ετών”. Το BBC ανέβαζε τον αριθμό σε 500.000.
Εξάλλου,
πάνω από 200.000 Έλληνες έπαθαν ανοιχτή φυματίωση και ένας μεγάλος
αριθμός από παιδιά και εφήβους έπασχε από αδενοπάθεια, η οποία συχνά
κατέληγε σε πνευμονική φυματίωση. Πάντως, ακόμα και σήμερα, Έλληνες και
ξένοι αρμόδιοι κρατικοί παράγοντες, αναρωτιούνται πώς επέζησαν άνθρωποι
με 500 ή και με 300 θερμίδες την ημέρα».
Στο βιβλίο αναφέρεται ότι οι Αθηναίοι οφείλουν την επιβίωσή τους κατά πολύ στην ρετσίνα και στις σταφίδες, δύο προϊόντα που έβρισκαν σε σχετική αφθονία. Οι σταφίδες έμπαιναν κυριολεκτικά παντού, ακόμα και στα φασόλια και η σταφιδίνη ήταν το κύριο γλυκαντικό των γλυκών παρασκευασμάτων.
«Όσο για την ρετσίνα, οι κατακτητές την σιχαίνονταν. Την γνώρισαν και την αγάπησαν πολύ αργότερα, στις ταβέρνες της Πλάκας. Έτσι την κατανάλωναν οι Αθηναίοι και αυτή τους πρόσφερε απλόχερα τις θερμίδες της». Για να βρει κανείς φαγώσιμα, πλήρωνε αδρά και η μαύρη αγορά οργίαζε.
«Στον Ασύρματο, στο Πολύγωνο, στον Φιλοπάππου αλλά και σε δικηγορικά γραφεία, συμβολαιογραφεία, φαρμακεία, κουρεία και σε κάθε λογής μικρομάγαζο έστηναν οι μαυραγορίτες (στα κρυφά και απόκρυφα) την πραμάτεια τους. Λίρες, χρυσαφικά, λεφτά “στα τσουβάλια”, ακόμη και σπίτια δόθηκαν για λίγα τρόφιμα ή για ένα καρβέλι ψωμί.
Εκείνους τους χαλεπούς καιρούς η Ελληνίδα νοικοκυρά έδινε τη δική της μάχη ενάντια στην πείνα. Η φαντασία, η εφευρετικότητα, μα πιο πολύ η αγάπη, έκαναν να πλουτίζει το τραπέζι της ανέχειας με γεύσεις πρωτόγνωρες, με “λιχουδιές” της ένδειας.
“Πενία τέχνας κατεργάζεται”. Έτσι γεννήθηκε η κουζίνα της πείνας που είναι η πιο ευφάνταστη, η πιο δημιουργική και, γιατί όχι, η πιο υγιεινή, αφού δεν εμπεριέχει λίπη, αλλαντικά, κόκκινα κρέατα, πλήρη γαλακτοκομικά προϊόντα, κ.τ.λ., υπεύθυνα για τις υπερβολικές τιμές χοληστερίνης στο αίμα, την αυξημένη αρτηριακή πίεση και τον κίνδυνο καρδιαγγειακών επεισοδίων. Υγιεινή διατροφή θα την αποκαλούσαμε, με καμάρι, σήμερα, ο εφιάλτης της γεύσης τότε».
[........................................]
Οι συνταγές που δίνουν τα περιοδικά κι οι εφημερίδες είναι ωμές ντομάτες γεμιστές (για να γλιτώσουν την ενέργεια του μαγειρέματος), σέσκουλα πουρέ, χορτόσουπα με χθεσινά αποφάγια, κρεμμυδόσουπα, λαχανόσουπα, σούπα με ελιές, φασολάκια σούπα χωρίς φασόλια, βλίτα ογκρατέν, βλιτοκεφτέδες, ζελέ από χόρτα, πατάτες με γάλα, μουσταλευριά χωρίς μούστο (από μαύρες σταφίδες), κρέμα σταφιδίνης.
Οι Αθηναίοι βρέθηκαν αποκλεισμένοι, με χειρότερη συνέπεια την έλλειψη βασικών αγαθών που όσο περνούσε ο καιρός γινόταν και και πιο βασανιστική. «Οι πρώτες μέρες της Κατοχής ξεκινούν» γράφει η κ. Νικολαΐδου «και πρωτόγνωρες εικόνες και στιγμιότυπα κάνουν την εμφάνισή τους.
Κανείς δεν μπορούσε να ισχυριστεί ότι οι κάτοικοι της πρωτεύουσας ζούσαν σε μια πλούσια πόλη, κανένας όμως δεν μπορούσε να φανταστεί και πόσο χειρότερη μπορούσε να γίνει η ζωή. Μέχρι που ήρθαν οι Γερμανοί κατακτητές. Τα μεταφορικά μέσα επιτάσσονται και οι αποστάσεις καλύπτονται με τα πόδια, ενώ τα γαϊδούρια –που γίνονται περιζήτητα μέσα μεταφοράς- φτάνουν να κοστίζουν όσο κόστιζε προπολεμικά μια μοτοσυκλέτα. Αυτό ισχύει μόνο για τους πρώτους μήνες της Κατοχής, γιατί αργότερα τα γαϊδούρια παίρνουν το δρόμο... για το φούρνο!
Τα πρώτα Χριστούγεννα υπό γερμανική κατοχή (1941-42) ο κόσμος βιώνει έναν ιδιαίτερο βαρύ χειμώνα, από τους χειρότερους πολλών δεκαετιών. Μαζί με το λιμό που μαστίζει τους κατοίκους της πόλης εμφανίζονται στους δρόμους του κέντρου και κυρίως στα κρεοπωλεία μικροποσότητες κρέατος οι οποίες εξαφανίζονται αμέσως από τους διερχόμενους. Στα δε Χαυτεία κάνει την εμφάνισή του ένας προπολεμικός σαλεπιτζής ο οποίος πουλά προπολεμικό σαλέπι σε κατοχικές τιμές. Σε πέντε λεπτά έχει ξεπουλήσει».
Στην εισαγωγή του βιβλίου της Ναταλίας Σαμαρά-Γκαίτλιχ «Οι Συνταγές της Κατοχής, Οδηγός Επιβίωσης» (που κυκλοφόρησε το 2009) αναφέρεται ότι «γυναίκες, άντρες, παιδιά –ανθρώπινοι σκελετοί ντυμένοι με κουρέλια- ψάχνουν απεγνωσμένα στα σκουπίδια για να βρουν κάτι να φάνε και να ξεγελάσουν την πείνα τους: μια κρεμμυδόφλουδα, μια λεμονόκουπα ή κάποιο κόκκαλο για να γλείψουν. Νεκροί σε κάθε γωνιά, καθημερινή εικόνα.
[.......................................................]
ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΤΕ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου