Όταν οι λέξεις γίνονται όπλα: 
Μαρκ Μαζάουερ, «Περί αντισημιτισμού»
του Σπύρου Κακουριώτη
«Γενοκτονία» ήταν η λέξη που κράδαινε σαν σημαία του το κίνημα
αλληλεγγύης στον παλαιστινιακό λαό, προκειμένου να χαρακτηρίσει το είδος
των εγκλημάτων που διαπράττονταν –και συνεχίζουν να διαπράττονται– στη
Γάζα εναντίον αμάχων, κατά κύριο λόγο, από το ισραηλινό κράτος. Στόχος
του αγώνα για την επιβολή της χρήσης του όρου αυτού, η απονομιμοποίηση
της ισραηλινής πολιτικής στη Γάζα σε διεθνές επίπεδο και η παραπομπή των
υπαίτιων στα αρμόδια διεθνή δικαστήρια.
Δύο χρόνια μετά την έναρξη του πολέμου εξολόθρευσης των Παλαιστινίων –που καμία σχέση δεν έχει με «δίκαια αντίποινα» για το έγκλημα πολέμου που υπέστησαν ισραηλινοί στρατιώτες και πολίτες στις 7 Οκτωβρίου 2023– όλο και περισσότεροι αποδέχονται τη χρήση αυτού του όρου για να περιγράψουν όσα συμβαίνουν στη Γάζα, με κορυφαίους ανάμεσά τους τη Διεθνή Ένωση Μελετητών Γενοκτονιών (International Association of Genocide Scholars) ή τον κατεξοχήν μελετητή του Ολοκαυτώματος και της γενοκτονίας Όμερ Μπάρτοβ. Μολονότι ο ΟΗΕ με εκθέσεις και δηλώσεις έχει δεχτεί ότι πληρούνται τα τέσσερα από τα πέντε κριτήρια που καθορίζονται από τη Σύμβαση για την Πρόληψη και Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας, του 1948, λίγες είναι οι κυβερνήσεις που χρησιμοποιούν επισήμως τον όρο – και ασφαλώς όχι οι δυτικές.
Αν οι αντίπαλοι της πολιτικής της ακροδεξιάς κυβέρνησης του Ισραήλ επιχειρούν με τη χρήση του όρου «γενοκτονία» να δημιουργήσουν μια ασπίδα προστασίας του παλαιστινιακού λαού, η ισραηλινή πολιτική κραδαίνει σαν επιθετικό όπλο της τον «αντισημιτισμό», χαρακτηρίζοντας ως τέτοια την οποιαδήποτε κριτική της πολιτικής του ισραηλινού κράτους ή του στρατού του. Η χρήση τής περί «αντισημιτισμού» κατηγορίας μάλιστα είναι τόσο συχνή και διευρυμένη που στοχεύει και σημαντικό μέρος της εβραϊκής διασποράς, καθώς όλο και περισσότερο τμήματά της αρνούνται να δεχθούν την ταύτιση του εβραϊσμού με τα εγκλήματα της ισραηλινής ακροδεξιάς στη Γάζα και στη Δυτική Όχθη.
Αυτό το όπλο επιχειρεί να αποσπάσει από τα χέρια των απολογητών της πολιτικής της ισραηλινής κυβέρνησης ο διάσημος ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ, με το βιβλίο του Περί αντισημιτισμού: Μια λέξη στην ιστορία, που κυκλοφόρησε στις 23 Σεπτεμβρίου στα αγγλικά και μέχρι το τέλος Οκτωβρίου αναμένεται και στα ελληνικά, μεταφρασμένο από τον Κωστή Πανσέληνο, από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Ο Μαζάουερ, που υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της καταστολής, με πρόσχημα ακριβώς τον αντισημιτισμό, των κινητοποιήσεων των φοιτητών του, που διαδήλωναν υπέρ των Παλαιστινίων στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, στη μελέτη του ιστορικοποιεί τον αντισημιτισμό και τις χρήσεις του, επιχειρώντας να καταδείξει τρόπους προκειμένου να μετατραπεί από όπλο ξανά σε λέξη.
Η μελέτη ξεκινά, λοιπόν, από τη διαπίστωση ότι ο «αντισημιτισμός» αποτελεί ένα όπλο και ταυτόχρονα έναν επικίνδυνα ασαφή όρο, που σήμερα μπορεί να χρησιμοποιείται για να περιγράψει, πρακτικά, οτιδήποτε: από εκκλήσεις για μποϋκοτάζ ισραηλινών προϊόντων και εταιρειών μέχρι συνωμοσιολόγους που επικαλούνται τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών ως απόδειξη των όσων ισχυρίζονται.
«Όποιος αντιμετωπίζει τον αντισημιτισμό στα σοβαρά, ως διαρκές πρόβλημα, σίγουρα θα απογοητεύεται από τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον όρο, αλλά και την υπερβολική χρήση του, που απειλεί να τον απογυμνώσει από το νόημά του», επισημαίνει ο ιστορικός στην εισαγωγή του βιβλίου.
Προκειμένου να αντιμετωπίσει την επικίνδυνη αυτή ασάφεια, ο Μαζάουερ εξετάζει τη μεταμόρφωση του αντισημιτισμού από έννοια συνυφασμένη με τον διωγμό των εβραίων για εθνικούς ή θρησκευτικούς λόγους σε έννοια που σηματοδοτεί οποιαδήποτε κριτική για οτιδήποτε κάνουν οι εβραίοι, ακόμη κι αν αυτοί είναι η κυβέρνηση και ο στρατός του κράτους του Ισραήλ. Αυτή η μεταμόρφωση, υπογραμμίζει, είναι συνυφασμένη με την ιστορική εξέλιξη του σιωνισμού, γι’ αυτό και στη μελέτη του ασχολείται ιδιαίτερα με την ισραηλινή εθνικιστική ιδεολογία.
Έτσι, το Περί αντισημιτισμού συνιστά μια εκτενή ιστορική και ιδεολογική διερεύνηση του φαινομένου του αντισημιτισμού, από τη συγκρότησή του ως πολιτικής ιδεολογίας στον 19ο αιώνα μέχρι τις σύγχρονες εκφάνσεις του στην ισραηλινή και διεθνή πολιτική. Ο Μαζάουερ εντοπίζει τις απαρχές του αντισημιτισμού στη Γερμανία του 1880, όταν ο όρος υιοθετείται συνειδητά από διάφορα πολιτικά κινήματα, και τον εξετάζει ως ένα σύστημα σκέψης, λόγου και πράξης με απτές πολιτικές συνέπειες – και αυτό το στοιχείο είναι που τον κάνει να διαφέρει από τον μεσαιωνικό αντιιουδαϊσμό.
Η ανάλυσή του επικεντρώνεται στις γερμανόφωνες χώρες, όπου η αντιπαράθεση μεταξύ Διαφωτισμού, εθνικισμού και αφομοιωτικών προσεγγίσεων διαμόρφωσαν νέες μορφές εχθρότητας απέναντι στους εβραίους. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσει και την ανάδυση του σιωνισμού ως εθνικιστικού κινήματος που επιχειρεί να ανανοηματοδοτήσει την εβραϊκή ταυτότητα. Ο σιωνισμός, σύμφωνα με τον Μαζάουερ, αντλεί τη συνεκτικότητά του τόσο από τη θετική ιδέα της επιστροφής στη Σιών όσο και από την αρνητική εμπειρία του διωγμού, μετατρέποντας έτσι τον αντισημιτισμό σε παράγοντα συγκρότησης της εβραϊκής εθνικής συνείδησης. Μετά το Ολοκαύτωμα, η αναδιάταξη του εβραϊσμού μετατοπίζει το κέντρο βάρους προς το Ισραήλ και τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου η μνήμη του Ολοκαυτώματος και η σχέση με το εβραϊκό κράτος αποκτούν καθοριστική σημασία για τη διαμόρφωση της εβραϊκής συλλογικής ταυτότητας.
Ο Μαζάουερ ασκεί κριτική στη μεταπολεμική χρήση του αντισημιτισμού ως πολιτικού εργαλείου. Υποστηρίζει ότι το Ισραήλ, ιδίως μετά τη δεκαετία του 1970, επαναπροσδιόρισε τον όρο έτσι ώστε να περιλαμβάνει κάθε μορφή κριτικής στην κρατική του πολιτική, ενώ παράλληλα δυτικά κράτη, επικαλούμενα τη μνήμη του Ολοκαυτώματος, νομιμοποίησαν άκριτα τη στάση αυτή. Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στον ορισμό που διατύπωσε η Διεθνής Συμμαχία Μνήμης του Ολοκαυτώματος (IHRA), τον οποίο ο Μαζάουερ απορρίπτει, καθώς τον θεωρεί αμφίσημο, πολιτικά εργαλειοποιημένο και επιζήμιο για την ελευθερία της έκφρασης, ακαδημαϊκής και πολιτικής.
Πιθανότατα οι ισραηλινοί μηχανισμοί προπαγάνδας, καθώς και οι δισεκατομμυριούχοι χορηγοί του Πανεπιστημίου Κολούμπια, όπου διδάσκει, θα καταγγείλουν τον διεθνούς φήμης ιστορικό για… αντισημιτισμό. Παρά τις σειρήνες της προπαγάνδας, όμως, ο Μαρκ Μαζάουερ, με το βιβλίο του Περί αντισημιτισμού, προσφέρει στο διεθνές αναγνωστικό κοινό μια μελέτη που, πάνω απ’ όλα, αναδεικνύει ακριβώς την ανάγκη αποδέσμευσης της ιστορικής έννοιας του αντισημιτισμού από τις σύγχρονες γεωπολιτικές χρήσεις της.
On Antisemitism by Mark Mazower review – parsing prejudice
ΣΥΖΗΤΗΣΗ
What We Talk About When We Talk About Antisemitism
6 Ιουνίου 2025Few words carry such heavy connotations and are at the same time so prone to misunderstanding, as the word antisemitism. What do we talk about when we talk about antisemitism? British historian and author Mark Mazower discusses how the meaning of antisemitism has changed over time.
In his latest book On Antisemitism: A Word in History, Mark Mazower traces the long history of antisemitism from its ancient origins to its many transformations in the modern world. The term was coined in the nineteenth century by Europeans who saw assimilating Jews as a threat to their ethnic-nationalist ideals. They combined age-old prejudices with racist pseudoscience, laying the groundwork for the horrors of Nazism and the Holocaust.
Nowadays, the Israel-Palestine conflict has re-ignited debates in both Israel, European countries and the United States. The fight against extremists became intertwined with the question: when is criticism of Israel antisemitic? In De Balie, we dissect a loaded term.
About the speakers
Mark Mazower (1958) is a professor of history at Columbia University in New York, specialised in modern Greece, 20th century Europe and international history. He is the author of award-winning best-sellers such as Dark Continent: Europe’s 20th Century (1998), The Balkans (2000), and Hitler’s Empire: Nazi Rule in Occupied Europe (2008). He also writes regularly for the Financial Times, The New York Times, and the New York Review of Books, among others.
Nadia Bouras (1981) is associate professor and researcher at the Institute of History at Leiden University. She is also affiliated with the Netherlands Institute in Morocco (NIMAR), the center of expertise in Morocco studies at Leiden University. Bouras regularly appears as an expert in the media on current affairs in the field of integration and migration. Her latest publication, Een Klas Apart (2020), studied the history of the Arab School in Amsterdam-Zuid.
Emile Schrijver (1962) is General Director of the Jewish Cultural Quarter in Amsterdam, which includes among others the Jewish Museum, the Portuguese Synagogue, the Holocaust memorial site Hollandsche Schouwburg and the National Holocaust Museum. Schrijver is also professor by special appointment of Jewish Book History at the University of Amsterdam’s (UvA) Faculty of Humanities. In January 2025, he and Ruth Peeters published the book Ooggetuigen van het antisemitisme, a collection of eyewitness accounts of antisemitism, from the first centuries to the present.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου