Ο άρχων του τρόμου / "Το Άγγιγμα του Κακού" -Touch of Evil : «Πιο "Νουάρ" … δεν βλέπεις πια τίποτα στην οθόνη! Ιδανικό για τους λάτρεις, SOS για τους μελετητές και η αρχή που θα σημαδέψει τους νεοφώτιστους»

Ο ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ ΤΡΟΜΟΥ

κριτική του Γιάννη Κωνσταντινίδη (Cine.gr)

 Η υπόθεση : Ο Μάικ Βάργκας (Charlton Heston) είναι ένας Μεξικάνος αστυνομικός, που έχει διακριθεί κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας του, στο τμήμα δίωξης ναρκωτικών. Έχει μόλις παντρευτεί τη Σούζαν, μία γοητευτική Αμερικανίδα (Janet Leigh) και ξεκινούν το μήνα του μέλιτος στην πόλη Los Robles, που βρίσκεται στο Μεξικό, ακριβώς δίπλα στα σύνορα με τις ΗΠΑ. Η ηρεμία τους όμως, διακόπτεται απότομα, όταν δολοφονείται με βόμβα που τοποθετήθηκε στο αυτοκίνητο του, ο αρχιμαφιόζος της πόλης. Την υπόθεση αναλαμβάνει ο αμερικάνος αστυνομικός Χανκ Κουίνλαν (Orson Welles). Ο Κουίνλαν είναι διαβόητος για το ότι βρίσκει πάντα το στόχο του και εξιχνιάζει όλες τις υποθέσεις, αλλά, χωρίς να φαίνεται, αν και κατά πόσο, τις χειρίζεται πάντα με καθαρό τρόπο. Επειδή όλα συμβαίνουν στα σύνορα, αλλά κυρίως σε μεξικάνικο έδαφος, ο Βάργκας επιστρατεύεται στην υπόθεση.Ο Κουίνλαν αγανακτά γρήγορα βλέποντας πως θα έχει τον επίμονο Βάργκας μέσα στα πόδια του και «μαγειρεύει» τα πειστήρια, για να βρει ένα ένοχο και να κλείσει την υπόθεση. Για να πετύχει το στόχο του, ο Κουίνλαν συνεργάζεται με έναν δευτεροκλασάτο μαφιόζο, τον Τζο Γκράντι (Akim Tamiroff), ο οποίος θέλει να τρομοκρατήσει τον Βάργκας, που είναι ο κύριος μάρτυρας κατηγορίας στη δίκη του αδελφού του, σπιλώνοντας τη τιμή της συζύγου του Σούζαν.

Η γενική αίσθηση : Πιο «Νουάρ» … δεν βλέπεις πια τίποτα στην οθόνη! Ιδανικό για τους λάτρεις, SOS για τους μελετητές και η αρχή που θα σημαδέψει τους νεοφώτιστους.
Το σενάριο : Είναι εξαιρετικό και ίσως ο βασικότερος (και ενδεχομένως κρυμμένος, κατά κάποιο τρόπο, στη «σκιά» της σκηνοθεσίας) λόγος, που το έργο είναι τόσο εντυπωσιακά διαχρονικό.

Πρόκειται για τη μεταφορά στην οθόνη ενός μυθιστορήματος «δευτερεύουσας σημασίας» (με την έννοια που το λογοτεχνικό genre «pulp fiction» είναι δευτερεύουσας σημασίας) με τίτλο “badge of evil” του Whit Masterson.
Την σεναριακή προσαρμογή έκανε ο Paul Monash. Ωστόσο, οι παρεμβάσεις του Welles στο σενάριο ήταν τόσες πολλές, διεισδυτικές και ανατρεπτικές, που τελικά στο generique μόλις και μετά βίας πιστώνεται η συγγραφή του σεναρίου στον Monash.

Θεωρείται ότι ο Welles, δεν είχε διαβάσει ποτέ το μυθιστόρημα στο οποίο βασίστηκε η ταινία και ότι οι παρεμβάσεις του στο κείμενο του Monash, είχαν σαν μόνο ουσιαστικό στόχο και αποτέλεσμα, να μεταθέσουν το κέντρο βάρους του σεναρίου στα θέματα που τον απασχολούσαν πάντα, δηλαδή στις προσωπικές εμμονές του, που συγκεκριμένα είναι : η φυσική ανθρώπινη ροπή, η προδιάθεση δηλαδή, προς το κακό και ο συνεπερχόμενος διπολισμός του ανθρώπινου ήθους (άσπρο-μαύρο, καλό -κακό), ο αμοραλισμός, και η διαφθορά των προσώπων που κατέχουν την εξουσία.

Η σκηνοθεσία : Η ταινία γυρίστηκε μέσα σε έξι εβδομάδες, δηλαδή σε χρόνο ρεκόρ. Τα γυρίσματα γίνονταν μόνο βράδυ, γιατί ο Welles (όπως ακριβώς και ο ήρωας που υποδύεται) σιχαινόταν να ανακατεύονται στα πόδια του οι υπεύθυνοι της παραγωγής και έκανε ότι μπορούσε για να τους αποφεύγει. Ήταν η πρώτη του εμφάνιση στα στούντιο σαν σκηνοθέτης, μετά από μία δεκαετία και ξεκίνησε με πολύ βαριά καρδιά, σχεδόν χωρίς όρεξη, επειδή τον πίεσε με τις προτροπές του ο Charlton Heston. Η παραγωγή ήταν συνεχώς καχύποπτη απέναντι του και τελικά τον απέλυσε πριν ολοκληρωθεί η φάση του post-production.

Όλα τα παραπάνω στοιχεία συνθέτουν μία εικόνα, που σήμερα (και τότε), στις συζητήσεις μεταξύ σκηνοθετών, οδηγεί στη γνωστή κατακλείδα : «έκανα μία ξεπέτα για να ξεμπλέξω».

Όταν όμως είναι κανείς ιδιοφυία, του μεγέθους του Orson Welles, η έννοια της «ξεπέτας» απλά, δεν υφίσταται. Δηλαδή, όταν κάποιος είναι σαν τον Welles, ακόμα κι αν πιέσει τον εαυτό του να κάνει μιά «ξεπέτα», η ξεπέτα δεν του «βγαίνει» ως τοιαύτη. Μοιραία λοιπόν, και αυτή η ταινία του πέρασε στην κατηγορία : αριστούργημα, και οι λόγοι που την κατατάσσουν εκεί είναι οι εξής :

α) Το αρκετά μεγάλης διάρκειας μονοπλάνο, με το οποίο ξεκινάει η ταινία και το οποίο είναι η πιο διάσημη σεκάνς του έργου. Πρόκειται για μονοπλάνο, που διδάσκεται πλέον στα πανεπιστήμια και τις σχολές κινηματογράφου, ως ιστορικής σημασίας και καινοφανούς τεχνικής.

Η κάμερα βρίσκεται σε ένα γερανό. Κάνει traveling, απογειώνεται από το έδαφος, κατεβαίνει, υψώνεται ξανά και συνεχίζει αυτές τις μεταβολές της κίνησης της, ενώ ταυτόχρονα, παραμένει «προσηλωμένη», να παρακολουθεί τους πρωταγωνιστές, ενόσω εκείνοι περπατούν στο δρόμο και ανυποψίαστοι, άλλοτε πλησιάζουν και άλλοτε απομακρύνονται, από το αυτοκίνητο του αρχιμαφιόζου, που στο τέλος εκρήγνυται. Το πλάνο αυτό, σήμερα, ίσως και να περάσει απαρατήρητο, από κάποιον που βλέπει ανυποψίαστος το έργο για πρώτη φορά. Κι αυτό γιατί η τεχνική του έχει αντιγραφεί τόσες πολλές φορές, από τότε, που πλέον θεωρείται πραγματικά δεδομένο! Δηλαδή, δεν μπορούμε πια, να νιώσουμε την έκπληξη που ένιωσαν οι θεατές το 1958, ωστόσο είναι και αδύνατον, να μην αισθανθούμε τη δύναμη του. Τραβάει τον θεατή σαν δίνη και τον βάζει μέσα στο φιλμ. Μεταφέρει τον απόηχο της πόλης, που από μακριά μοιάζει σαν να διασκεδάζει, αλλά που μεταδίδει και μια ανησυχία. Προαισθάνεται κανείς ότι κάτι δεν θα πάει καλά, αλλά δεν μπορεί να εντοπίσει τι ακριβώς.

Ο Welles γύρισε αυτό το πλάνο πάρα πολλές φορές, επί μία ολόκληρη νύκτα (στις 14 Μαρτίου 1957). Για πρακτικούς λόγους τα γυρίσματα έγιναν στην πόλη Venice της Καλιφόρνια, που πείθει ότι πρόκειται για την μεξικάνικη Los Robles, στην οποία υποτίθεται ότι διαδραματίζεται η ιστορία.

Τελικά, ο Welles θεώρησε ικανοποιητική, μόνο την τελευταία λήψη (στην οποία μπορεί κανείς, αν είναι, πες, μελετηρός και ενδιαφέρεται για τόση λεπτομέρεια, να διακρίνει το φως της αυγής που χαράζει στο βάθος του ορίζοντα). Η σκηνή αυτή καθορίζει το στίγμα όλης της ταινίας, δημιουργεί την ατμόσφαιρα, απλώνει το νουάρ, θέτει φόντο και δίνει το ρυθμό, στον οποίο θα κινηθεί όλη η υπόλοιπη κινηματογραφική αφήγηση.

β) Ο διευθυντής φωτογραφίας Russel Metty δημιούργησε για την ταινία, ένα (συγχωρείστε το καταχρηστικό οξύμωρο, αλλά πώς αλλιώς να το πεις;) «νέο διαυγές chiaroscuro», που καθορίζει το «νουάρ» με έναν άλλο τρόπο, πιο μοντέρνο και σαφώς πιο στυλιζαρισμένο από εκείνον των προηγούμενων δεκαετιών. Το ίδιο συμβαίνει και με τις σκιές των ηθοποιών που πραγματικά παίζουν στο έργο και λαμβάνουν ενεργά μέρος στη σύνθεση των ανεπανάληπτων εικόνων.

γ ) Πέρα όμως από την φωτογραφία, προστίθενται και άλλα στοιχεία (π.χ. εφημερίδες στροβιλίζονται, χωρίς να πνέει τόσο δυνατός άνεμος) τα οποία συνδυάζονται με τη σκηνογραφία(π.χ. ένα βαλσαμωμένο κεφάλι ταύρου κρέμεται «υπέρβαρο», με τα σπαθάκια του ταυρομάχου καρφωμένα επάνω του, όπως ακριβώς λίγο πριν ξεψυχήσει το ζώο που βαλσαμώθηκε. Το βλέπουμε στον τοίχο του «μαγαζιού» της Τάνυα-Marlene Dietrich, πάνω από την πολυθρόνα στην οποία κάθεται ο Κουίνλαν-Welles, ως μια «ευανάγνωστη αλληγορία») και την ενδυματολογική λεπτομέρεια (π.χ. ο κορσές της Janet Leigh στην περίφημη σκηνή του μοτέλ, που την κάνει να φαίνεται τελικά, σαν κορίτσι του καμπαρέ, αλλά και άσπιλη, όπως το λευκό σατέν από το οποίο είναι φτιαγμένος). Δημιουργείται δηλαδή, ένα εντυπωσιακό, ευφυέστατο και λεπτομερέστατο στιλιζάρισμα της εικόνας. Έτσι, το φόντο της εικόνας αναλαμβάνει μεγαλύτερο μέρος την ευθύνης για την απόδοση της αίσθησης του νουάρ. Και με τον τρόπο αυτό, οι διάλογοι αποδεσμεύονται κατά κάποιο τρόπο, από το σύνολο του βάρους αυτής της ευθύνης, και τους παρέχεται μια σχετική ελευθερία, για να αποτολμήσουν διατυπώσεις, που περικλείουν ένα λανθάνον χιούμορ κι ένα σαρκασμό, καθώς φλερτάρουν διακριτικά με ένα φιλοσοφίζον ύφος.

δ) Η εξαιρετική μουσική επένδυση του Henry Mancini, καθώς και το ότι η μουσική που ακούγεται στο φιλμ προέρχεται πάντα από πηγές (ραδιόφωνα, τζουκ-μποξ, πιανόλα κλπ) που βρίσκονται εντός του πλάνου και συμμετέχουν στη ταινία. Ο Welles ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε αυτό τον τρόπο εισαγωγής της μουσικής υπόκρουσης. Ήταν επίσης ένας από τους πρώτους που αναγνώρισαν το ταλέντο του Mancini.

Οι ηθοποιοί : Το εκπληκτικό καστ και οι εξαιρετικές ερμηνείες είναι ένας ακόμη λόγος που κάνει την ταινία αριστούργημα. Ο Charlton Heston, (περασμένος ένα ελαφρύ χέρι φούμο – για να δείχνει πιο μεξικάνος) αποδίδει τον άτεγκτο αστυνόμο πειστικότατα και με εντυπωσιακή ευκολία.

Το ίδιο εύκολα και ανάλαφρα πλάθει το χαρακτήρα της η Janet Leigh. Είναι πραγματικά αξιοθαύμαστη σε ένα ρόλο, που επανειλημμένα απαιτεί, να αφήσει να διαγραφούν τα κωμικά στοιχεία της κατάστασης στην οποία περιέρχεται, χωρίς όμως ο θεατής να γελάσει, όπως θα γελούσε εάν έβλεπε κωμωδία. Όλη αυτή η μαεστρία της, φαίνεται στη σκηνή, κατά την οποία έχει ουσιαστικά απαχθεί από τον μαφιόζο Γκράντι, ο οποίος έχει πρόθεση να την τρομοκρατήσει. Εκείνη, αντί να φοβηθεί, του αντεπιτίθεται ατρόμητη, του κάνει μαθήματα συμπεριφοράς και ουσιαστικά τον απειλεί, σε ένα τόνο, που ο μαφιόζος πραγματικά σκιάζεται!
Εντυπωσιακή φυσικά και η παρουσία της Marlene Dietrich, ως Τάνυα, η οποία τελικά, λέει όλες τις «βαθυστόχαστες» δραματικές και μοιραίες ατάκες, που θεωρούνται εμβληματικές της ταινίας. (Όπως είναι ευνόητο, μόνο η Marlene Dietrich θα μπορούσε να εκστομίσει τέτοιες ατάκες και να ακουστούν έτσι, τόσο ακλόνητες και αδιαμφισβήτητες!)
Οι ερμηνείες του Dennis Weaver, που υποδύεται τον νυχτερινό φύλακα του μοτέλ και του Joseph Celleia, που υποδύεται τον πιστό φίλο του Κουίνλαν, θεωρούνται ιστορικής σημασίας και είναι πράγματι εντυπωσιακές, παρά το ότι με τα σημερινά αισθητικά δεδομένα, η ερμηνεία του Dennis Weaver, θα άγγιζε (θα ποδοπατούσε, για την ακρίβεια) τα όρια της μπαλαφάρας.

Ωστόσο, όλες αυτές οι εξαίρετες ερμηνείες μοιάζουν σαν να είναι δευτερεύοντα διακοσμητικά στοιχεία, που απλώς πλαισιώνουν, τον ένα και μοναδικό ογκόλιθο, που καταλαμβάνει με την ερμηνεία του την οθόνη και μονοπωλεί κάθε πλάνο, στο οποίο εφμανίζεται : τον Orson Welles. Η ερμηνεία του είναι τόσο τέλεια, που είχε εισπράξει, κάθε πιθανό είδος επαινετικού σχολίου, αλλά ακόμα και τη μομφή, ότι επρόκειτο για επιδειξιομανιακή κρίση, προβολής των δεξιοτήτων του.

Αλήθειες και ψέμματα για την ταινία

Ο Charlton Heston ήταν ο φύλακας άγγελος του Orson Welles σ` αυτή την παραγωγή. Αλήθεια. Ο Heston έθεσε βέτο στην παραγωγή (UNIVERSAL) προκειμένου να αναλάβει ο Welles τη σκηνοθεσία, ο οποίος προοριζόταν αρχικά μόνο για ηθοποιός. Την εποχή εκείνη ο Welles είχε χάσει μεγάλο μέρος του κύρους του στο Hollywood. Οι ταινίες του θεωρούνταν ότι δεν γίνονταν ποτέ εμπορικές επιτυχίες και τα γραφεία παραγωγής ανατρίχιαζαν και στην ιδέα ότι θα έπρεπε να αντιμετωπίσουν τις ασύστολες, σχεδόν μεγαλομανείς σπατάλες του. Έτσι, ο Wellesπερνούσε μία περίοδο κατά την οποία ήταν ουσιαστικά παραγκωνισμένος, ανεπιθύμητος και αντιμετωπιζόταν εξ αρχής με καχυποψία. Μετά τον «Macbeth» που γύρισε το 1947, είχε ήδη περάσει μία δεκαετία, μέχρι το 1958, δηλαδή τη χρονιά που γύρισε το «Touch of Evil». Κατά τη διάρκεια αυτού του χρονικού διαστήματος, δεν είχε κάνει ουσιαστικά τίποτα, πέραν του «Moby Dick rehearsed» με τον Christopher Lee και του «Othello» (1952), ταινίες που γύρισε με πολύ περιορισμένα τεχνικά και οικονομικά μέσα. Το ίδιο συνέβη και με το «Touch of Evil» του οποίου ο τελικός προϋπολογισμός ήταν μόλις 895.000 δολλάρια!

Υπάρχουν δύο κόπιες του έργου. Μία που έχει 93 λεπτά διάρκεια και μία 135 λεπτών. Αλήθεια. Παρά το ότι οι παραγωγοί ήταν σχετικά ευχαριστημένοι με την μεγάλη ταχύτητα των γυρισμάτων και τον περιορισμένο προϋπολογισμό του έργου, απογοητεύτηκαν με το πρώτο μοντάζ και απέλυσαν τον Welles, πριν ολοκληρωθεί η φάση του post-production. Στη θέση του προσλήφθηκε ο Harry Keller ( ο σκηνοθέτης που έμεινε στην ιστορία, σαν εκείνος που έδωσε στην Esther Williams το πρώτο δραματικό της ρόλο, στη ταινία «The unguarded moment» του 1957). Ο Keller γύρισε μερικές επιπλέον σκηνές και έκανε το τελικό μοντάζ των 93 λεπτών. Ωστόσο, ο Welles έγραψε μία επιστολή με οδηγίες, σχετικά με το πώς θα επιθυμούσε τελικά να μονταριστεί η ταινία. Η επιστολή αυτή απευθυνόταν στους υπεύθυνους της Universal, αλλά «διασώθηκε» από τον Charlton Heston. Την ανακάλυψε τελικά ο Rick Schmidlin, που ακολουθώντας τις υποδείξεις που περιείχε, κατέληξε στο μοντάζ των 135’.

Η Janet Leigh τραυματίστηκε πριν τα γυρίσματα. Αλήθεια. Έσπασε το χέρι της, το οποίο μπήκε σε γύψο. Ο Welles δεν ήθελε να την αντικαταστήσει, αλλά ούτε και να περιμένει μέχρι να γίνει εκείνη καλά. Η Janet Leigh έπαιξε με το ένα χέρι στο γύψο και γινόταν κάθε φορά η σχετική διαδικασία, για να μην φανεί στην οθόνη. Στη σκηνή που βρίσκεται, ξαπλωμένη στο δωμάτιο του μοτέλ, δηλαδή εκεί που ο νάρθηκας δεν μπορούσε να καλυφθεί, ή να μείνει εκτός κάδρου, ο γύψος αφαιρέθηκε και επανατοποθετήθηκε μετά το γύρισμα.

Η Marlene Dietrich εμφανίζεται μελαχρινή στην ταινία. Αλήθεια. Πρόκειται για σπανιότατη (αν όχι μοναδική) περίπτωση. Σε σημείο που θα μπορούσε να το εκλάβει κανείς σαν εμφάνιση-incognito! Η αλήθεια είναι ότι οι παραγωγοί δεν είχαν ιδέα ότι η Marlene Dietrich θα εμφανιζόταν στην ταινία. Το ανακάλυψαν αφότου τελείωσαν τα γυρίσματα της. Εκείνη το έκανε σαν προσωπική χάρη και κίνηση αβρότητας προς τον Orson Welles και όλες οι σκηνές στις οποίες εμφανίζεται γυρίστηκαν μέσα σε ένα 24ωρο. Ωστόσο η εμφάνιση της αυτή ανθολογείται ως μία από τις πιο χαρακτηριστικές της καριέρας της και του προσωπικού της στιλ.

Η ταινία αυτή ήταν σημαντικότατη πηγή έμπνευσης του Alfred Hitchcock, για την ταινία του Psycho (1960). Αλήθεια. Ο Hitchcock εντυπωσιάστηκε από το χαρακτήρα του νυχτερινού φύλακα του μοτέλ, τον οποίο ερμηνεύει ο Dennis Weaver και βάσει αυτού έπλασε τον Norman Bates, τον περίφημο και πασίγνωστο ήρωα του στο «Psycho». Επίσης του άρεσε πολύ η αίσθηση του τρόμου, που θα μπορούσε να νιώσει μιά νέα όμορφη γυναίκα, μόνη σε ένα απομονωμένο μοτέλ. Έτσι, κράτησε και την Janet Leigh στο cast του «Psycho».

Η Janet Leigh είναι η σταρ των μοτέλ. Αλήθεια. Το 1958 ως Susan Vargas στο «Touch of Evil», μένει ουσιαστικά όμηρος σε μοτέλ. Δύο χρόνια μετά, το 1960 γίνεται η Marion Crane, που νομίζει ότι βρήκε ένα ασφαλές καταφύγιο μέσα στη νύχτα, στο μοτέλ Bates του «Psycho» και τέλος, το 1958 έπαιξε και στην ταινία «The Vikings», που είχε τότε καταπλήξει με τις σκηνές βίας που περιείχε.

Ο κόσμος έχει κουραστεί με τις επανεκδόσεις παλαιών ταινιών και δεν πηγαίνει πλέον να τις δει. Ψέμματα. Το σινεμά είναι εντυπωσιακά κατάμεστο κάθε βράδυ (δεν βρίσκεις πού να κάτσεις!) και ο κόσμος φεύγει πανευτυχής. Θα φανεί σίγουρα και από τα επίσημα στατιστικά στοιχεία, μόλις προκύψουν, αλλά φαίνεται πως το φετινό καλοκαίρι είναι το καλοκαίρι των επανεκδόσεων!

Η ταινία ταιριάζει πολύ με πούρο. Αλήθεια. Απολαύστε το χωρίς ενοχές. Αφήστε τα Cohiba να υποφέρουν την ατίμωση τους, στο ράφι με τα βλαχοκυριλέ και πάρτε ένα «τσώρτσιλ» (τα ξερά, πικρά, κοντόχοντρα, που από μακριά μοιάζουν σαν να καπνίζεις χωριάτικο λουκάνικο). Είναι σαφώς πολύ πιο Welles-ικό πούρο και το θερινό σινεμά είναι ιδανικό μέρος για να το καπνίσει κανείς, χωρίς οι παρακαθήμενοι να τρέξουν ν’αρπάξουν τον πυροσβεστήρα για να το σβήσουν.

Βαθμολογία : Κλασικό αριστούργημα