Δώρα του επιστημονικού λόγου για τα Χριστούγεννα

Σπύρος Μανουσέλης

14-18 λεπτά

efsyn.gr

---

Προτάσεις για ανάγνωση την περίοδο των εορτών: η ελληνική έκδοση του ενδιαφέροντος βιβλίου «Προσχέδιο», «Ακατοίκητη Γη: μια ιστορία του μέλλοντος», «MacMillan Λεξικό της ιστορίας των επιστημών».

---

Νίκολας Α. Χρηστάκης, Προσχέδιο Οι εξελικτικές ρίζες μιας καλής κοινωνίας
μτφρ. Β. Ντζούνης, Α. Μάμαλης, επιμ. Α. Μάμαλης, Α. Καραμανλίδης, Εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 512

Κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο, πολύ καλά μεταφρασμένη και επιμελημένη, η ελληνική έκδοση του ενδιαφέροντος βιβλίου «Προσχέδιο» το οποίο δημοσιεύτηκε στα αγγλικά με τίτλο «Blueprint» μόλις τον Απρίλιο 2019, και σχεδόν αμέσως θεωρήθηκε διεθνώς ως ένα ενδιαφέρον βιβλίο υψηλής επιστημονικής εκλαΐκευσης.

Ο συγγραφέας του είναι ο ελληνικής καταγωγής κορυφαίος ερευνητής των ανθρώπινων κοινωνικών δικτύων Νίκολας Χρηστάκης (N. A. Christakis), γνωστός στο ευρύ κοινό χάρη στο πολύ επιτυχημένο βιβλίο «Συνδεδεμένοι», που έγραψε μαζί με τον Τζέιμς Χ. Φόουλερ, την ελληνική έκδοση του οποίου παρουσιάσαμε σε αυτές τις σελίδες (βλ. Μηχανές του Νου 9.9.2017).

Αφού επί σειρά ετών ο Ν. Χρηστάκης δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου και έως το 2011 εργάστηκε ως νοσοκομειακός γιατρός σε υποβαθμισμένες κοινότητες του Σικάγου και της Βοστόνης, σήμερα είναι καθηγητής Κοινωνικής και Φυσικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Γέιλ. Εκεί, όταν δεν διδάσκει σε πολυάριθμα πανεπιστημιακά τμήματα, διευθύνει το πρωτοποριακό «Εργαστήριο Ανθρώπινης Φύσης», μια εκλεκτή διεπιστημονική ομάδα που διερευνά ένα ευρύ φάσμα από ακανθώδη βιοανθρωπολογικά ερωτήματα, μεταξύ των οποίων τις εξελικτικές, γενετικές και φυσιολογικές βάσεις της φιλίας στον άνθρωπο και στα άλλα ζώα.

Διόλου περίεργο, λοιπόν, ότι το 2009 το περιοδικό «Time» συμπεριέλαβε τον Χρηστάκη στον κατάλογο των εκατό ανθρώπων με τη μεγαλύτερη επιρροή στον πλανήτη, ενώ το 2009 και το 2010 το περιοδικό «Foreign Policy» τον συμπεριέλαβε στον κατάλογο των εκατό πλέον σημαινόντων στοχαστών στον κόσμο.

Το «Προσχέδιο» προέκυψε από τις πιο πρόσφατες επιστημονικές έρευνές του και τις πιο μύχιες φιλοσοφικές και ανθρωπολογικές ιδέες του. Σε μια εποχή βαθύτατης πλανητικής κρίσης, αποφάσισε να τεκμηριώσει επιστημονικά μια αισιόδοξη προσέγγιση της ανθρώπινης περιπέτειας, αλλά και τη βαθύτατη πεποίθησή του ότι στη μακρά εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού, με τις εντυπωσιακές κοινωνικές - πνευματικές κατακτήσεις, ενυπάρχει και εκδηλώνεται η «έμφυτη τάση» του είδους μας να δημιουργεί... «καλές κοινωνίες».

Αυτή η έμφυτη, κατά τον συγγραφέα, τάση μας δεν είναι ένα επιφαινόμενο, αλλά αντίθετα η έκφραση της διαχρονικής και χαρακτηριστικής βιολογικής ικανότητας των ανθρώπων να ενώνουμε τις δυνάμεις μας και να συνεργαζόμαστε για να δημιουργούμε ολοένα και πιο περίπλοκες εύρυθμες κοινωνίες. Μια κάθε άλλο παρά πρωτότυπη ή καινοφανής άποψη, την οποία, ωστόσο, ο συγγραφέας επιχειρεί να τη θεμελιώσει σε όσα γνωρίζουμε σχετικά με την κοινή βιολογική εξέλιξη αυτής της διαχρονικής και πανταχού παρούσας «κοινωνικής ακολουθίας» του ανθρώπινου είδους.

Παραβλέποντας τις ρίζες του... κακού

Στις σελίδες αυτού του προκλητικού βιβλίου, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η «κοινωνική ακολουθία» προέκυψε από την εξέλιξη του είδους μας, η οποία «δεν έχει διαμορφώσει μόνο το σώμα και τον νου μας, αλλά και την κοινωνία μας», όπως χαρακτηριστικά γράφει (βλ. ελλ. εκδ. σελ. 393).

Συνεπώς, σύμφωνα με τον Χρηστάκη, η «κοινωνική ακολουθία» αποτελεί την εκδήλωση του ιδιαίτερου βιολογικού μας «προσχεδίου» που διαμορφώνεται εξελικτικά μέσω της φυσικής επιλογής και αποτυπώνεται στα γονίδιά μας, τα οποία μεταφέρουν τις γενετικές πληροφορίες για τα οκτώ πιο θετικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά: αγάπη, φιλία, δημιουργία κοινωνικών δικτύων, συνεργασία, αναγνώριση ατομικής ταυτότητας, προτίμηση προς την ενδοομάδα, κοινωνική μάθηση-διδασκαλία, ήπια ιεραρχία. Και επειδή αυτά τα χαρακτηριστικά είναι διαχρονικά και πανανθρώπινα, θα πρέπει, κατ’ ανάγκη, να είναι επιλεγμένα από τη φυσική επιλογή και κωδικευμένα στα γονίδιά μας.

Το δυστύχημα, όμως, με αυτήν την αναγωγιστική εικασία είναι ότι ουδείς γνωρίζει ποια συγκεκριμένα γονίδια ευθύνονται για αυτούς τους χαρακτήρες. Και επιπλέον, η φυσική επιλογή, δηλαδή ο βασικός μηχανισμός της εξέλιξης όλων των έμβιων όντων, δεν είναι ποτέ τελεολογική στις επιλογές της: ποτέ δεν σχεδιάζει τίποτα για το μέλλον! Γνωρίζοντας πολύ καλά αυτά τα δύο αναμφισβήτητα γεγονότα, ο συγγραφέας κάνει λόγο για «προσχέδιο» και όχι για εξελικτικό «σχέδιο» και –όπως επισημαίνει– «τα προσχέδια ποτέ δεν εφαρμόζονται πλήρως, ούτε ολοκληρώνονται. Παραμένουν ανοιχτά» (βλ. ελλ. εκδ. σελ. 41).

Μια σωστή θέση που, εντούτοις, θα λησμονήσει συστηματικά στις επόμενες σελίδες, για να προβάλει την ιδεοληπτική εμμονή του περί της ύπαρξης ενός βιολογικού προσχεδίου που προδιαγράφει τα όρια και τη δυναμική της κοινωνικής ακολουθίας. «Οταν βάζουμε ένα σύνολο ανθρώπων μαζί, εφόσον είναι ικανοί να σχηματίσουν μια κοινωνία, τότε η κοινωνία που θα δημιουργήσουν είναι, στον πυρήνα της, αρκετά προβλέψιμη. Δεν μπορούν να δημιουργήσουν οποιαδήποτε κοινωνία θέλουν. Οι άνθρωποι έχουν την ελευθερία να δομήσουν μόνο ένα είδος κοινωνίας, και αυτό προέρχεται από ένα συγκεκριμένο σχέδιο», υποστηρίζει ρητά στο τέλος του δεύτερου κεφαλαίου (βλ. ελλ. εκδ. σελ. 81).

Πώς να εξηγήσει κανείς μια τόσο ανελαστική και κάθε άλλο παρά επιστημονικά τεκμηριωμένη περιγραφή της ανθρώπινης κοινωνικότητας, συνολικά; Η απάντηση θα πρέπει να αναζητηθεί στην επιστημολογική, ψυχολογική, αλλά και πολιτική επιλογή του Χρηστάκη να παραβλέπει τη σκοτεινή πλευρά του «προσχεδίου», δηλαδή την εξίσου, αν όχι περισσότερο υπαρκτή καταστροφική όψη της ανθρώπινης φύσης και συμπεριφοράς: την αδικαιολόγητη βία, τον ανορθολογικό εγωισμό, τον ρατσισμό, τις γενοκτονίες κ.ά.

Υπεραμυνόμενος της συνειδητής επιλογής του να προβάλλει μόνο τα θετικά γνωρίσματα της εξέλιξης του είδους μας, ο Χρηστάκης υποστηρίζει ότι, μέχρι τώρα, η φωτεινή πλευρά της ιστορίας μας δεν «χαίρει της προσοχής που της αξίζει» και ότι «η επιστημονική κοινότητα έχει επικεντρωθεί υπερβολικά στη σκοτεινή πλευρά της βιολογικής μας κληρονομιάς», παραβλέποντας έτσι τις αμέτρητες λαμπρές σελίδες που γράφτηκαν και γράφονται καθημερινά υπό το πρίσμα της αγάπης, της φιλίας της ενσυναίσθησης και της αλληλεγγύης.

Παρά τον υποκριτικό αποτροπιασμό του για τις καθημερινές ανθρωποκτονίες, σφαγές και γενοκτονίες που «κοσμούν» την ανθρώπινη ιστορία, παραλείπει και αρνείται σκοπίμως να αναγνωρίσει –πόσω δε μάλλον να κατανοήσει– το γιατί η λεγόμενη «τυφλή βία» και ο παραλυτικός φόβος που αυτή συνεπάγεται αποτελούν τα σταθερά και δυσεξάλειπτα συστατικά της κοινωνικής μας ζωής. Αυτό, κατά τη γνώμη μας, είναι το σοβαρότερο επιστημονικό σφάλμα και κοινωνικοπολιτικό ατόπημα του συγγραφέα του «Προσχεδίου»: αρνείται πεισματικά να αποδεχτεί και άρα να εξηγήσει τις βιολογικές προϋποθέσεις και τα κοινωνικά αίτια της «απάνθρωπης» συμπεριφοράς μας.

---

David Wallace-Wells, Ακατοίκητη Γη: μια ιστορία του μέλλοντος,
μτφρ. Κωστής Πανσέληνος, επιμ. Η. Καρελίδης, Εκδ. «Μεταίχμιο », σελ. 352

Με τον απειλητικό-προφητικό τίτλο «Ακατοίκητη Γη» κυκλοφόρησε πριν από έναν μήνα και στα ελληνικά, πολύ καλά μεταφρασμένο, το πιο πρόσφατο μπεστ σέλερ σχετικά με την ανθρωπογενή κλιματική-οικολογική απορρύθμιση του πλανήτη Γη. Ενα συγκλονιστικό και εξαντλητικά τεκμηριωμένο ντοκουμέντο για την επερχόμενη και, όπως όλα δείχνουν, μη αντιστρεπτή κλιματική αλλαγή, που το υπογράφει ο –διάσημος πια διεθνώς– Αμερικανός δημοσιογράφος και συγγραφέας Ντέιβιντ Γουάλας-Γουέλς (David Wallace-Wells).

Πρόκειται για ένα εξαιρετικά επίκαιρο ανάγνωσμα, στα επιμέρους κεφάλαια του οποίου καταγράφονται λεπτομερώς όχι μόνο τα πολλαπλά αίτια της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής, αλλά και οι συνέπειές τους σε όλα τα πεδία της δραστηριότητάς μας, αλλά και για την πλανητική πορεία της ζωής, συνολικά. Στις σελίδες του ο Ντέιβιντ Γουάλας-Γουέλς εξετάζει και εκθέτει με τρομολαγνική ακρίβεια –αλλά χωρίς υπερβολές– τις διαθέσιμες, μέχρι σήμερα, επιστημονικές προβλέψεις για τη συντελούμενη πλανητική καταστροφή και το πώς αυτή θα επηρεάσει τη ζωή των ανθρώπων τις επόμενες δεκαετίες.

Πώς θα αλλάξει η ανθρώπινη και η ζωή των άλλων ζώων σε ένα κλιματικά διαφορετικό και οικολογικά υποβαθμισμένο πλανητικό σύστημα; Πώς θα επηρεαστούν από την κλιματική αλλαγή η ανθρώπινη πολιτική, η οικονομία, η κουλτούρα και ευρύτερα η αξιοπρέπεια και η «αξία» της ανθρώπινης ζωής; Και πώς εξηγείται το γεγονός ότι οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές και οικονομικές εξουσίες όχι μόνο δεν κάνουν τίποτα για να αναστρέψουν την, εν τέλει, αυτοκαταστροφική πλανητική απορρύθμιση, αλλά, αντίθετα, ό,τι επιλέγουν επιτείνει και επιταχύνει την έλευσή της;

Δεν πρόκειται για αφηρημένα ή ρητορικά ερωτήματα, αλλά για τα επίκαιρα και πολύ πιεστικά ανθρώπινα διλήμματα με τα οποία καταπιάνεται ο Αμερικανός δημοσιογράφος σε αυτό το κάλεσμα αφύπνισης στο ένστικτο επιβίωσης του ανθρώπινου είδους, ώστε να αποτρέψει εγκαίρως την οικοκτονική και αυτοκτονική του πορεία. Τα σημάδια της κλιματικής απορρύθμισης και της πλανητικής υποβάθμισης της βιόσφαιρας είναι πολλά και οι επερχόμενες καταστροφές εκδηλώνονται πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι περιμέναμε. Χωρίς μια ριζική αναθεώρηση στον τρόπο που σκεφτόμαστε και αξιολογούμε τη ζωή μας, μια πλανητικών διαστάσεων επανάσταση στον τρόπο που ζουν δισεκατομμύρια άνθρωποι, ολόκληρες περιοχές της Γης θα μετατραπούν, έως το τέλος του αιώνα, σε «έρημη χώρα»: μη κατοικήσιμη από τους ανθρώπους και αφιλόξενη για τα περισσότερα σημερινά είδη ζωής.

Σε αυτό το χρονικό του απώτερου –αλλά ήδη ορατού– μέλλοντός μας, ο Ντέιβιντ Γουάλας-Γουέλς φωτίζοντας τα καινοφανή κλιματικά-οικολογικά φαινόμενα αναδεικνύει και τα πολυάριθμα ανθρωπιστικά προβλήματα που ελλοχεύουν: την ανεπάρκεια τροφής, τη λειψυδρία, την ερημοποίηση, τα ασύλληπτα προσφυγικά κύματα και τις άλλες κρίσεις που θα μεταμορφώσουν την υδρόγειο.

Ωστόσο, ο ανθρώπινος κόσμος θα αλλάξει από την υπερθέρμανση του πλανήτη με ακόμα βαθύτερους τρόπους, οδηγώντας, κατ’ ανάγκη, σε πλήρη αναδιαμόρφωση της πολιτικής, της κουλτούρας μας, της σχέσης μας με την τεχνολογία. Και όπως προβλέπεται, αυτή η αρνητική εξέλιξη θα είναι μια διαδικασία σαρωτική, που θα αναδιαμορφώσει ριζικά σχεδόν κάθε πλευρά της ανθρώπινης ζωής όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Πάντως και παρά την απαισιοδοξία του για το μέλλον, ο συγγραφέας ελπίζει ότι η έγκαιρη συνειδητοποίηση της εθελοτυφλίας μας ενδέχεται να ανατρέψει τις πιο σκοτεινές προβλέψεις για την πλανητική Αποκάλυψη.

Στην πολύ αξιόλογη σειρά «Ιστορία της επιστήμης» των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κυκλοφόρησε πριν από μερικούς μήνες ένα πολύ μεγάλο –κυριολεκτικά και μεταφορικά– βιβλίο. Πρόκειται για το περίφημο «MacMillan Λεξικό της ιστορίας των επιστημών», ένα από τα πιο έγκυρα και ενημερωμένα λεξικά των θετικών επιστημών που υπάρχουν στη διεθνή γραμματεία.
Ενα λεξικό που από την πρώτη στιγμή που κυκλοφόρησε αναγνωρίστηκε διεθνώς ως πολύτιμο πνευματικό εργαλείο, και γι’ αυτό εξάλλου κρίθηκε απαραίτητη η μετάφρασή του σε πολλές ξένες γλώσσες.
Το Λεξικό της ιστορίας των επιστημών είναι το πρώτο εννοιολογικά συγκροτημένο ιστορικό λεξικό της επιστημονικής σκέψης και απευθύνεται σε όλους τους αναγνώστες που ενδιαφέρονται για την ιστορική ανάπτυξη και τη μεταβολή της σημασίας των βασικών επιστημονικών εννοιών. Εννοιες που έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην επιστημονική σκέψη και ευρύτερα στον δυτικό πολιτισμό.
Στόχος του λεξικού είναι να φωτίσει τη συνήθως άγνωστη ιστορική εξέλιξη των επιστημών και να αποτελέσει ένα συνοπτικό, επίτομο βιβλίο αναφοράς με σύντομες αλλά περιεκτικές ιστορικές περιγραφές των σημαντικών μοτίβων, ιδεών και ανακαλύψεων της επιστήμης.
Η εννοιολογική του προσέγγιση το διαφοροποιεί από άλλα έργα αναφοράς, όπως π.χ. οι βιογραφίες επιστημόνων, και το καθιστά ένα εύχρηστο εγχειρίδιο τόσο για τον γενικό αναγνώστη όσο και για τους επιστήμονες που ενδιαφέρονται για την προέλευση των εννοιών του επιστημονικού τους κλάδου ή άλλων πεδίων.
Η ελληνική έκδοση είναι συμπληρωμένη με την πιο πρόσφατη ελληνική και ξένη βιβλιογραφία για κάθε επιμέρους θεματική περιοχή που περιλαμβάνει: Ανθρωπιστικές επιστήμες, Αστρονομία, Βιολογία, Επιστήμες της Γης, Ιατρική, Ιστοριογραφία και Κοινωνιολογία της Επιστήμης, Μαθηματικά, Φιλοσοφία της Επιστήμης, Φυσική, Χημεία.
Το κυρίως σώμα του Λεξικού αποτελείται από 700 λήμματα, που αναφέρονται σε κεντρικές έννοιες των παραπάνω επιστημονικών πεδίων και στις μεταξύ τους διασυνδέσεις. Συγχαρητήρια στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης που, σε χαλεπούς καιρούς, ανέλαβαν και στήριξαν τη μετάφραση αυτού του ογκώδους αλλά απαραίτητου επιστημονικού εργαλείου.