«Το φάντασμα του μηδενισμού»
Την περασμένη εβδομάδα δημοσιεύθηκε στην
ιταλική διαδικτυακή επιθεώρηση Krisis ένα άρθρο του Αντρέα Τζοκ, που
είναι ήδη γνωστός στο αναγνωστικό κοινό του Δρόμου, στο οποίο ο
Ιταλός φιλόσοφος και πανεπιστημιακός εξηγεί γιατί και πώς παρακμάζει η
Δύση. Δείχνοντας πώς η χρηματιστική ολιγαρχία επιβάλλει ένα μοντέλο
αχαλίνωτου και ανιστορικού ατομικισμού και «αρνητικής ελευθερίας»,
υποστηρίζει ότι, χωρίς κοινά νοήματα και βαθιές ρίζες, η Δύση κινδυνεύει
να καταρρεύσει. Διότι, αναρωτιέται, ποιο μέλλον περιμένει έναν
πολιτισμό που έχει χάσει την ψυχή του; Πρόκειται για ένα κείμενο το
οποίο απαιτεί συγκέντρωση, αλλά τελικά ανταμείβει πολλαπλά την
αναγνώστρια και τον αναγνώστη που θα το μελετήσει. Παραθέτουμε εδώ την
εισαγωγή της επιθεώρησης Krisis, ενώ στην επόμενη σελίδα, πριν το
καθαυτό άρθρο, παρατίθεται μια συνοπτική παρουσίασή του που –πιστεύουμε–
θα λειτουργήσει ως κίνητρο για να διαβαστεί με την προσοχή που του
αξίζει.
Εισαγωγικό σημείωμα της επιθεώρησης KrisisKrisis (magazine):
Ένα φάντασμα πλανάται πάνω από την Ευρώπη, αλλά δεν είναι το φάντασμα του κομμουνισμού που ευαγγελίζονταν ο Καρλ Μαρξ και ο Φρίντριχ Ένγκελς. Είναι κάτι δόλιο: το φάντασμα του μηδενισμού. Ενώ η Δύση επιδεικνύει τα τρόπαια της τεχνολογικής προόδου και του φιλελεύθερου ατομικισμού, ένα υπαρξιακό κενό απλώνεται στα θεμέλιά της, διαβρώνοντας την ίδια την ουσία του πολιτισμού μας. Τι κρύβεται όμως πίσω από αυτόν τον αχαλίνωτο μηδενισμό; Γιατί φαίνεται να πλήττει με ιδιαίτερο τρόπο τη Δυτική κοινωνία; Και πώς είναι συνυφασμένος με την ισχυροποίηση του παγκόσμιου καπιταλισμού και την απώλεια της ταυτότητας; Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, απευθυνθήκαμε στον Αντρέα Τζοκ, καθηγητή Ηθικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου.
Ο μηδενισμός [ή νιχιλισμός, ΣτΜ], μια έννοια που εμφανίστηκε στη Ρωσία του 19ου αιώνα και επαναπροσδιορίστηκε από τον Φρίντριχ Νίτσε, έχει σήμερα πραγματωθεί στην πνευματική κρίση της Δύσης. Δεν είναι πια απλώς μια φιλοσοφική αφαίρεση, αλλά μια απτή πραγματικότητα, που εκδηλώνεται με τη συστηματική διάβρωση όλων των κοινών αξιών. Παραδόξως, την ώρα που εξάγει το δικό της μοντέλο ανάπτυξης σε όλο τον κόσμο, η Δύση αποκαλύπτει τα σημάδια μιας βαθιάς κακοδαιμονίας: έχει σταδιακά χάσει την ικανότητα να αλληλεπιδρά αυθεντικά με άλλους πολιτισμούς, αντικαθιστώντας τον διάλογο με μια παγκόσμια διαδικασία επιβολής του δικού της προτύπου, η οποία ακυρώνει όλες τις διαφορές. Όπως επισημαίνει ο ανθρωπολόγος Εμανουέλ Τοντ στο τελευταίο του δοκίμιο «Η ήττα της Δύσης», αυτή η παρεκτροπή πυροδότησε απρόβλεπτες αντιδράσεις. Η εδραίωση ενός «συντηρητικού μπλοκ» με επικεφαλής τη Ρωσία του Πούτιν θα μπορούσε να αποτελέσει μια απάντηση στον φιλελεύθερο μηδενισμό, μια απόπειρα να αντιπαραταχθούν οι παραδοσιακές αξίες στη Δυτική αποστέρηση από κάθε νόημα. Αλλά βρισκόμαστε πραγματικά αντιμέτωποι με μια αξιόπιστη εναλλακτική λύση; Ή απλώς έχουμε να κάνουμε με μια ακόμα μορφή ιδεολογίας;
Η εικόνα γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη αν λάβουμε υπόψη μας τη συνεχιζόμενη πνευματική κρίση. Ο Τοντ προσδιορίζει την «εξαΰλωση» της προτεσταντικής ηθικής –που κάποτε αποτελούσε πυλώνα της κοινωνικής πειθαρχίας και της εργασιακής κουλτούρας– ως έναν από τους βασικούς παράγοντες της Δυτικής παρακμής. Στη θέση της αναδύθηκε ένας ριζοσπαστικός ατομικισμός που στερείται ρίζες και σημεία αναφοράς. Σε αυτό το πλαίσιο, ο νεοφιλελευθερισμός εμφανίζεται ως η πρακτική συγκεκριμενοποίηση του μηδενισμού: ένα σύστημα που υποβαθμίζει κάθε ανθρώπινη σχέση σε απλό οικονομικό υπολογισμό, αρνείται κάθε ηθικό όριο και μετατρέπει σταδιακά τις δημοκρατίες σε άδεια πουκάμισα, όλο και πιο επιρρεπή σε αυταρχικές περιπλανήσεις. Ο καθηγητής Τζοκ αναλύει αυτές τις πολύπλοκες δυναμικές αποφεύγοντας τα εύκολα συμπεράσματα, δείχνοντας πως ο σύγχρονος μηδενισμός δεν είναι ένα αναπόφευκτο πεπρωμένο, αλλά το αποτέλεσμα συγκεκριμένων ιστορικών και πολιτισμικών επιλογών. Το κρίσιμο ερώτημα που προκύπτει από την ανάλυσή του είναι εάν η Δύση, αντιμέτωπη με την προοδευτική απώλεια της ψυχής της, θα μπορέσει να βρει μια νέα ισορροπία, ή θα συνεχίσει την κούρσα της προς την αυτοκαταστροφή.
Συνοπτική παρουσίαση
- Το παράδοξο της Δυτικής προόδου. Ο φιλελεύθερος ατομικισμός και ο παγκόσμιος καπιταλισμός έχουν δημιουργήσει έναν μηδενισμό που διαβρώνει τις ιδρυτικές αξίες της Δύσης. Ενώ εξάγει το μοντέλο της, η Δυτική κοινωνία εμφανίζει υπαρξιακό κενό και αδυναμία διαπολιτισμικού διαλόγου.
- Από την ελευθερία στην αλλοτρίωση. Το φιλελεύθερο υποκείμενο, υποβαθμισμένο σε καταναλωτή χωρίς ιστορικές ρίζες, θυσιάζει κάθε συλλογική ταυτότητα στο βωμό της ατομικής ολοκλήρωσης. Αυτή η «αρνητική ελευθερία» παράγει αποδομημένα άτομα και κοινωνίες χωρίς συνοχή.
- Ο καπιταλισμός ως μηδενιστική μηχανή. Το σύστημα μετατρέπει τη συσσώρευση κεφαλαίου σε απόλυτη επιταγή, αποδυναμώνοντας την πολιτική και δημιουργώντας οικονομικές ολιγαρχίες. Η οικονομική ποσοτικοποίηση διαγράφει το παρελθόν και το μέλλον, συνθλίβοντας τα πάντα στο νομισματικό παρόν.
- Η επιστροφή των παραδόσεων στην Ευρασία. Μετά τις επαναστάσεις που αρνήθηκαν το παρελθόν, η Ρωσία και η Κίνα ανακατασκεύασαν τις συλλογικές ταυτότητες αντλώντας από προνεωτερικές παραδόσεις: την Ορθοδοξία και τον Κομφουκιανισμό. Μια ανάκαμψη καθοριστική για την εσωτερική ανασύνθεση των χωρών, αλλά και για την απόρριψη του Δυτικού μηδενισμού.
- Η Δύση στο σταυροδρόμι: αναγέννηση ή παρακμή; Η απώλεια των πνευματικών ριζών και ο νεοφιλελεύθερος κοινωνικός έλεγχος θέτουν τη Δύση σε ένα σημείο καμπής: να ανακτήσει μια κοινή προταγματικότητα, ή να βυθιστεί σε αυταρχικές περιπλανήσεις μέσω της δημιουργίας εξωτερικών εχθρών.
Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη:
Το φάντασμα του μηδενισμού
του Αντρέα Τζοκ*
Ο όρος μηδενισμός, ο οποίος πρωτοεμφανίστηκε στο μετακαντιανό φιλοσοφικό πλαίσιο, άρχισε να αποκτά τις σύγχρονες σημασίες του με τη χρήση του στο πλαίσιο του ρωσικού νιχιλισμού, ως παραλλαγή του αναρχισμού. Εκεί ο μηδενισμός δήλωνε μια ριζοσπαστική διάθεση, η οποία κινητοποιούνταν από αιτήματα για την κατεδάφιση κάθε παράδοσης και πίστης. Με αυτή τη μορφή, χαρακτήρες «μηδενιστών» εμφανίζονται στα μυθιστορήματα του Ιβάν Τουργκένιεφ και του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Αλλά ο όρος εδραιώνεται φιλοσοφικά ξεκινώντας από τον στοχασμό του Φρίντριχ Νίτσε, ως σκέψη για την ακυρότητα, τον μηδενισμό όλων των παραδοσιακών αξιών και κάθε ιστορικής υπόστασης.
Ο Νίτσε και το αυξανόμενο κενό
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι στον Νίτσε ο μηδενισμός δεν αποτελεί μια πολιτική θέση, αλλά μια φιλοσοφική αλήθεια που απλώς θα αποκαλυπτόταν. Ο κόσμος και οι αξίες του είχαν ήδη απαξιωθεί νωρίτερα από τον χριστιανισμό, στο όνομα μιας μετά θάνατον ζωής, και η απώλεια της αξιοπιστίας αυτής της διάστασης στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα (η ευρωπαϊκή «εκκοσμίκευση») θα έφερνε απλώς τους Ευρωπαίους αντιμέτωπους με τον μηδενισμό ως γεγονός, ως αναπόδραστη απόδειξη, οι συνέπειες της οποίας –σύμφωνα με τον Νίτσε– θα γίνονταν όλο και πιο εμφανείς. Τώρα, ο ιστορικός δεσμός μεταξύ εκκοσμίκευσης και μηδενισμού είναι στέρεος, ωστόσο η ανάγνωση του Νίτσε φαίνεται αμφισβητήσιμη από πολλές απόψεις. Πρώτον, δεν είναι σαφές γιατί ο απροκάλυπτος μηδενισμός παίρνει σάρκα και οστά όχι στο στάδιο της «απαξίωσης του παρόντος και της στιγμής», που αποδίδεται στον χριστιανισμό, αλλά μόνο τη στιγμή που ο ίδιος ο χριστιανισμός χάνει έδαφος. Η ιδέα ότι οποιοδήποτε θρησκευτικό όραμα συνεπάγεται μια υποτίμηση της ιστορικής διάστασης και της εγκόσμιας ζωής είναι μάλλον αμφισβητήσιμη.
Δεν είναι εύκολο να υποστηρίξει κανείς ότι μια εξωθρησκευτική προοπτική συνεπάγεται αναγκαστικά την πτώση στον μηδενισμό, δεδομένου ότι κοσμικές αναγνώσεις της ιστορίας, όπως η εγελιανή και η μαρξιστική, δεν έχουν μηδενιστικές προεκτάσεις
Αυτό ισχύει τόσο στο πλαίσιο των «θρησκειών της Βίβλου» όσο και στο πλαίσιο πολλών παραδοσιακών θρησκειών που σχετίζονται με τη λατρεία των προγόνων (από την αρχαία Ρώμη έως τη μεσαιωνική Ιαπωνία), όπου η ιστορική και η θρησκευτική διάσταση αλληλοδιαπλέκονται αξεχώριστα. Επιπλέον, δεν είναι εύκολο να υποστηρίξει κανείς ότι μια εξωθρησκευτική προοπτική συνεπάγεται αναγκαστικά την πτώση στον μηδενισμό, δεδομένου ότι κοσμικές αναγνώσεις της ιστορίας, όπως η εγελιανή και η μαρξιστική, δεν έχουν μηδενιστικές προεκτάσεις. Επομένως, αν κατανοούσαμε τον όρο «Δύση» με μια συνολική, ευρεία έννοια, που περιλαμβάνει την ευρωπαϊκή πολιτική και πολιτιστική ιστορία και τις εξωευρωπαϊκές εξελίξεις της, δεν θα υπήρχε χώρος για μια στενή σύνδεση μεταξύ της Δύσης και του μηδενισμού.[...................................]
* Ο Αντρέα Τζοκ είναι καθηγητής Ηθικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου