Είκοσι δύο (και δύο) βιβλία για το ’22
του Σπύρου Κακουριώτη
Περιορισμένη υπήρξε έως τώρα η ανταπόκριση του εκδοτικού χώρου στην εκατονταετηρίδα της Μικρασιατικής Καταστροφής, ιδιαίτερα αν συγκριθεί με τον προ έτους εκδοτικό αναβρασμό. Οι τάσεις που κυριαρχούν στην πρόσφατη βιβλιογραφία αφορούν την επανεκτίμηση, στα όρια του ιστορικού αναθεωρητισμού, του ρόλου της αντιβενιζελικής παράταξης· τη διαμόρφωση μιας «εθνικώς ορθής» αφήγησης από την οποία απουσιάζει ο Άλλος· την αδιαφορία των περισσοτέρων για τις κοινωνικές πτυχές, με εμμονική επικέντρωση στις στρατιωτικές, λες και οι απαντήσεις βρίσκονται εκεί. Μετρημένες στα δάκτυλα του ενός χεριού είναι οι μελέτες που αφήνουν τις κορυφές της «υψηλής στρατηγικής» για να ασχοληθούν με την εμπειρία του φαντάρου, του πρόσφυγα, του πάσχοντος σώματος, τον εκατέρωθεν πόνο του ξεριζωμού που δεν έχει φυλή, την αντίληψη και τον πόνο του άλλου. Ιστοριογραφικά, όλα δείχνουν πως η επέτειος αυτή θα αποτελέσει μια ακόμη χαμένη ευκαιρία…
Benny Morris – Dror Ze’evi, Η τριακονταετής γενοκτονία, Πατάκης
Κάτω από αυτόν τον ελαφρώς αφοριστικό τίτλο περιγράφεται και αναλύεται εκτενώς από τους δύο ισραηλινούς ιστορικούς ο αφανισμός των χριστιανικών μειονοτήτων της Τουρκίας, κατά την περίοδο 1894-1924. Αναφέρονται στα τρία κύματα βίας που σημειώθηκαν στην Ανατολία, με στόχο κυρίως τους Αρμενίους, αλλά και ευρύτερα τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Αυτοκρατορίας και της νεογέννητης Τουρκικής Δημοκρατίας, από τρεις διαφορετικές κυβερνητικές εξουσίες. Πρόκειται για τις σφαγές των Αρμενίων του 1894-1896, την αρμενική γενοκτονία του 1915-1916, καθώς και την εθνοκάθαρση των χριστιανικών πληθυσμών (Αρμένηδων, Ρωμιών, Ασσύριων) κατά την περίοδο του κεμαλικού απελευθερωτικού κινήματος, το 1919-1924. Η γενοκτονική βία ξεκινά κατά τη διάρκεια της βασιλείας του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β’, κορυφώνεται όταν η εξουσία βρίσκεται στα χέρια των νεότουρκων της Επιτροπής Ένωση και Πρόοδος, για να επεκταθεί σε όλη την έκταση της Ανατολίας όταν πλέον η εξουσία περνά στα χέρια του Μουσταφά Κεμάλ. Οι δύο ιστορικοί, προκειμένου να ανασυστήσουν την ταραγμένη αυτή περίοδο, βασίζονται στην εκτενή χρήση πρωτογενών πηγών, όσων διασώζονται στα επιμελώς εκκαθαρισμένα οθωμανικά αρχεία. Για τους συγγραφείς αυτής της εντυπωσιακής σε έκταση και τεκμηρίωση μελέτης, ο παράγοντας που ενοποιεί την γενοκτονική βία που άσκησαν διαφορετικές μεταξύ τους κυβερνητικές εξουσίες δεν είναι ούτε κάποια δομικά ή «φυλετικά» χαρακτηριστικά του τουρκικού λαού ούτε η ισλαμική θρησκεία –μολονότι δεν αποφεύγουν πάντα τον πειρασμό να αποδώσουν εγγενείς αντιχριστιανικές τάσεις στο Ισλάμ. Αυτό που θεωρούν ότι τους επιτρέπει να κάνουν λόγο για μια ενιαία «γενοκτονία» είναι η σύγκλιση, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, ενός παρακμάζοντος και απειλούμενου ισλαμικού καθεστώτος και της ανόδου των σύγχρονων εθνικισμών. Αυτή η θανατηφόρα συνάντηση, μαζί με μια πληθώρα άλλων κινήτρων, οδήγησε στο μακρόχρονο κύμα αποχριστιανισμού και εθνοκάθαρσης της Ανατολίας.
Σπυρίδων Πλουμίδης, Η «σιδηρά» δεκαετία, Μίνωας
Το 1922 δεν σηματοδοτεί μονάχα τη Μικρασιατική Καταστροφή και το οριστικό τέλος της Μεγάλης Ιδέας. Σηματοδοτεί, παράλληλα, την είσοδο της Ελλάδας στον «σύντομο» 20ό αιώνα, μετά το τέλος της δεκαετίας των «εθνικών πολέμων», οι οποίοι, όμως, συνδέονται άρρηκτα με τον διευρυμένο Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τις συγκρούσεις που εντάσσονται σε αυτόν. Ο συγγραφέας, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, επιχειρεί να τοποθετήσει τη Μικρασιατική Εκστρατεία και την τραγική κατάληξή της σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο, δηλαδή να αντιμετωπίσει την Ελλάδα μέσα σε εκείνο το ιστορικό άνυσμα που την φέρνει από μια απαξιωμένη δύναμη, το 1897, να μετατρέπεται προσωρινά σε υπολογίσιμο γεωπολιτικό παράγοντα στην Εγγύς Ανατολή, το 1920, για να καταλήξει το 1922 ηττημένη, αλλά διπλάσια σε έδαφος και πληθυσμό, με στόχο, πλέον, την εθνική και κοινωνική ενσωμάτωση των νέων αυτών κατοίκων. Προκειμένου να εξετάσει την Ελλάδα μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο της κορύφωσης και του τέλους του ελληνικού αλυτρωτισμού, ο συγγραφέας αναφέρεται, παράλληλα, στην ανάλογη πορεία του βουλγαρικού αλυτρωτισμού, που το 1918 υπέστη μια εξίσου καταστροφική ήττα… Οι πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις, τόσο στα πεδία των μαχών όσο και στα τραπέζια της διπλωματίας, αποτελούν το πρίσμα υπό το οποίο εξετάζεται η περίοδος 1912-1922. Από τους Βαλκανικούς Πολέμους, την προέλαση του ελληνικού στρατού στην Ήπειρο και τη Μακεδονία ή την πολεμική σύγκρουση με τη Βουλγαρία, περνά στην ταλάντευση μεταξύ πολέμου και ουδετερότητας, κατά τον Α’ Παγκόσμιο, στη συνέχεια στη Μικρασιατική Εκστρατεία, για να ολοκληρώσει την πραγμάτευσή του εξετάζοντας τη μνήμη των εθνικών πολέμων. Σημαντική πηγή για την ανάλυση των εξελίξεων αποτελεί για τον συγγραφέα η σχολιογραφία των Times του Λονδίνου και της γαλλικής Revue des Deux Mondes, αλλά και τα απομνημονεύματα υψηλόβαθμων ελλήνων αξιωματικών (Βίκτωρ Δούσμανης, Λεωνίδας Παρασκευόπουλος, Ιωάννης Μεταξάς, βασιλόπαις Ανδρέας κ.ά.)
Νίκος Πετσάλης-Διομήδης, Ο Βενιζέλος και η πρόκληση της μεγάλης Ελλάδας, ΜΙΕΤ
Έργο ζωής –κυριολεκτικά, καθώς ο συγγραφέας έβαλε την τελευταία τελεία στο χειρόγραφό του είκοσι μέρες πριν από τον θάνατό του, σε ηλικία 69 ετών– το παρόν έργο, που θα ολοκληρωθεί σε τρεις τόμους, συγκεντρώνει στις σελίδες του προηγούμενες δημοσιεύσεις, μεταφρασμένες στα ελληνικά, επεξεργασμένες εκ νέου, χάρη στην αξιοποίηση νέων ή παραγνωρισμένων πηγών, καθώς και πολλά νέα κεφάλαια (ουσιαστικά ολόκληρος ο τρίτος τόμος, που καταπιάνεται με τα Μικρασιατικά, αλλά και σποράδην). Σε αυτό, άλλωστε, οφείλεται και ο υπότιτλος «Γεγονότα και επανεκτιμήσεις» του έργου, το οποίο εκδίδεται από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης. Ο συγγραφέας, με σπουδές διπλωματικής ιστορίας, παραδίδει στους αναγνώστες μία εντυπωσιακή σε όγκο και πλούτο πρωτογενών πηγών ιστορία της Ελλάδας κατά τη δεκαετία του 1920, «εκσυγχρονίζοντας», τρόπον τινά, το μοναδικό έργο του βενιζελικού δημοσιογράφου Γεωργίου Βεντήρη, Η Ελλάς του 1910-1920. Η αφήγηση ξεκινά από την περίοδο αμέσως πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους και ολοκληρώνεται με τις κρίσιμες εκλογές του Νοεμβρίου 1920 και κατανέμεται σε δέκα ενότητες, με 109 κεφάλαια και τρία παραρτήματα πηγών, καθώς και εκτενή βιβλιογραφία. Κεντρικό πρωταγωνιστή, όπως φαίνεται και από τον τίτλο, αποτελεί ο Ελευθέριος Βενιζέλος, για τον οποίο ο συγγραφέας δεν κρύβει τη συμπάθειά του. Στον ανά χείρας πρώτο τόμο, πυρήνα του οποίου αποτελεί (εκτενώς και εις βάθος επανεπεξεργασμένη) η μελέτη του Η Ελλάδα των δύο κυβερνήσεων, 1916-1917 (Φιλιππότης, 1986), ο Πετσάλης-Διομήδης, αφού αναφερθεί στη Μεγάλη Ιδέα και τον τρόπο που την ερμήνευε ο Βενιζέλος, εξετάζει τις γεωπολιτικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ελλάδα μετά το νικηφόρο τέλος των Βαλκανικών Πολέμων (όπως ήταν το ζήτημα της Βορείου Ηπείρου ή του καθεστώτος των νησιών του Βορείου Αιγαίου). Στη συνέχεια, αφιερώνει το δεύτερο μέρος του τόμου στα διλήμματα που έθεσε στις πολιτικές ελίτ της Αθήνας το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου και στην επώαση του Εθνικού Διχασμού, στην πολιτική της Αντάντ και στην πορεία προς τη ρήξη, που θα διαμορφώσει την «Ελλάδα των δύο κυβερνήσεων», για να ολοκληρωθεί με την εκθρόνιση του Κωνσταντίνου, την επανένωση της χώρας υπό τον Βενιζέλο και το τέλος του πολέμου, στα 1918.
Heinz Richter, Ο ελληνισμός στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, Γκοβόστης
Έχοντας ασχοληθεί εκτενώς με την ιστορία της Ελλάδας και της Κύπρου κατά τον 20ό αιώνα, ο γερμανός ιστορικός, που έχει εκπλήξει δυσάρεστα τους παλαιούς του φίλους με τις πρόσφατες αναθεωρητικές απόψεις του, στην ανά χείρας μελέτη του, γραμμένη το 2018, εξετάζει την παρουσία των Ελλήνων στον χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τη δεκαετία 1913-1923, δίνοντας έμφαση, κυρίως, στις πολιτικές εξελίξεις, εστιάζοντας επίσης στην εθνοκάθαρση των χριστιανικών πληθυσμών, που ο ίδιος ονομάζει, χωρίς περαιτέρω προβληματισμό, «γενοκτονία» των Ελλήνων του Πόντου και της Ιωνίας. Η αφήγηση, ξεκινά από τις σφαγές των Αρμενίων του τέλους του 19ου αιώνα και την Επανάσταση των Νεότουρκων, το 1908, όταν η προσάρτηση της Βοσνίας Ερζεγοβίνης στην Αυστροουγγαρία σηματοδότησε την αρχή του κατακερματισμού της Αυτοκρατορίας, αλλά και την βίαιη αντίδραση των μουσουλμανικών ελίτ με στόχο τη διατήρησή της. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται οι διωγμοί των χριστιανών, ρωμιών και αρμένηδων, κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, την ευθύνη για τους οποίους ο συγγραφέας δεν παραλείπει να επιχειρήσει να αποσείσει από τη γερμανική πολιτική: αφιερώνει αρκετές σελίδες προκειμένου να στοιχειοθετήσει την «ουδετερότητα» των γερμανών στρατιωτικών και διπλωματών απέναντι στη γενοκτονία, παρουσιάζοντας μάλιστα τον ανώτατο αξιωματικό Λίμαν φον Σάντερς (αποκαλούμενο και «Λίμαν πασά») ως σωτήρα των Αρμενίων… Ο Ρίχτερ αφιερώνει τα επόμενα κεφάλαια της μελέτης του στην ήττα των Οθωμανών και την εμφάνιση του κινήματος του Μουσταφά Κεμάλ, στις εξελίξεις στον Πόντο αλλά και στα διπλωματικά σαλόνια της Ευρώπης που θα οδηγήσουν στην ελληνική απόβαση στη Σμύρνη, για να μεταπηδήσει στη συνέχεια στην πυρπόληση και εκκένωση της πόλης, στην έξοδο των προσφύγων και την ανταλλαγή των πληθυσμών, καθώς τις στρατιωτικές εξελίξεις της περιόδου εξετάζει σε άλλη μελέτη του (Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος 1919-1922, Γκοβόστης, 2020). Στο επίμετρο περιλαμβάνεται μια ανασκόπηση των ελληνοτουρκικών σχέσεων των τελευταίων εκατό ετών, όπου παρουσιάζεται το σύνολο των διμερών διαφορών και προβλημάτων μέχρι σήμερα.
Νικόλας Ντουμάνης, Πριν από την Καταστροφή, Παπαδόπουλος
Τις προνεωτερικές, προεθνικές αυτοκρατορικές ταυτότητες και τους τρόπους επιβίωσής τους στο πλαίσιο των εθνών κρατών, εστιάζοντας στη συνύπαρξη χριστιανών και μουσουλμάνων στη Μικρά Ασία, διερευνά ο ελληνοαυστραλός ιστορικός στο ανά χείρας έργο, το οποίο αποτελεί μια ρηξικέλευθη σύγχρονη συμβολή στην ελληνόφωνη βιβλιογραφία σχετικά με τη μετάβαση από την αυτοκρατορία στα έθνη κράτη στον χώρο της Ανατολίας. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως πηγή το πλουσιότατο αρχείο προφορικών μαρτυριών του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, επιχειρώντας να ανασυνθέσει μια ιστορία «από τα κάτω», αναδεικνύοντας τη βιωμένη εμπειρία των προσφύγων. Εξετάζοντας το υλικό του με τα μεθοδολογικά εργαλεία των σπουδών μνήμης, τηρεί κριτική στάση απέναντι στη νοσταλγία για μια «οθωμανική μπελ επόκ», καταδεικνύοντας τους ιστορικούς παράγοντες που την παρήγαγαν. Στην ανάλυσή του κεντρική θέση έχει η έννοια της «διακοινοτικότητας», της συνειδητής προσπάθειας συγκρότησης και διατήρησης άγραφων κανόνων και συμβάσεων, που στόχο τους είχαν τη διατήρηση της ειρηνικής συνύπαρξης και της συνεργασίας ανάμεσα στις διαφορετικές θρησκευτικές και εθνοτικές κοινότητες που ζούσαν μαζί στο πλαίσιο της Αυτοκρατορίας – με χαρακτηριστικότερο και πιο παράδοξο κοινό τόπο συνάντησης αυτόν της λαϊκής θρησκευτικότητας. Η βία και ο πόλεμος, η καταστροφική επίδραση του εθνικισμού, δεν λείπουν από τη μελέτη, που αφιερώνει το τελευταίο της κεφάλαιο στην περίοδο των διακοινοτικών συγκρούσεων 1908-1922. Εδώ αναδύεται μια άλλη προσφυγική μνήμη, αυτή που υποδεικνύει ως υπεύθυνους για την Καταστροφή τις πολιτικές ελίτ ένθεν κακείθεν, ρηγματώνοντας το αφήγημα περί «προαιώνιας εχθρότητας» κ.λπ., και η οποία αντιλαμβάνεται τις ιδιαίτερες πολιτικές και ιστορικές συνθήκες που άνοιξαν τον φαύλο κύκλο της εθνοτικής βίας και αντεκδίκησης στην Ανατολή.
Nick Rennison, 1922: Η χρονιά που άλλαξε τον κόσμο, Διόπτρα
Το 1922 ο κόσμος μόλις είχε βγει από έναν πόλεμο όπου είχαν σκοτωθεί εκατομμύρια άνθρωποι και από μια πανδημία, αυτή της «ισπανικής γρίπης», που είχε ξεκληρίσει πολύ περισσότερους. Ήταν μια χρονιά που τα γεγονότα τα οποία συνέβησαν κατά τη διάρκειά της επέδρασαν σε ολόκληρο τον 20ό αιώνα και συνεχίζουν, ίσως, να μας επηρεάζουν ακόμη και σήμερα. Αυτοκρατορίες κατέρρευσαν, όπως η Οθωμανική, ενώ άλλες, όπως η Βρετανική, έφτασαν στο ζενίθ τους, δείχνοντας όμως σημάδια έντονης κάμψης: τα αιτήματα για ανεξαρτησία στην Ινδία αυξήθηκαν, ενώ το Ιρλανδικό Ελεύθερο Κράτος ήταν πλέον μια πραγματικότητα. Ακόμη, αυτή τη χρονιά ιδρύθηκε επισήμως η Σοβιετική Ένωση, ενώ η Ιταλία του Μουσολίνι έγινε το πρώτο φασιστικό κράτος. Στις ΗΠΑ η ποτοαπαγόρευση ήταν στο αποκορύφωμά της και το Χόλιγουντ συγκλονιζόταν από μια σειρά σκανδάλων, ενώ ένα νέο μέσο, το ραδιόφωνο, έκανε αισθητή την παρουσία του με την ίδρυση του BBC. Το 1922 ήταν ακόμη η χρονιά της κορύφωσης του μοντερνισμού, με τη δημοσίευση του Οδυσσέα του Τζόυς και της Έρημης Χώρας του Έλιοτ. Οι δυτικές κοινωνίες άφηναν πίσω τους το τραύμα του πολέμου και της πανδημίας, τα ήθη του παρελθόντος έμοιαζαν όλο και πιο ξεπερασμένα και νέοι τρόποι συμπεριφοράς έκαναν την εμφάνισή τους: ήταν η «βρυχώμενη» δεκαετία του ’20, ήταν η εποχή της τζαζ… Αυτό το annus mirabilis «επισκέπτεται», μήνα τον μήνα, ο βρετανός συγγραφέας, καταγράφοντας τα γεγονότα που συντάραξαν τον κόσμο και άλλαξαν τις ζωές των ανθρώπων, άλλων προς το καλύτερο κι άλλων προς το χειρότερο…
Θάνος Βερέμης, 22 ερωτήσεις και απαντήσεις για το ’22, Μεταίχμιο
Δίνοντας έμφαση σε ερωτήματα σχετικά με την πολιτική και στρατιωτική πλευρά της μικρασιατικής εκστρατείας και καταστροφής, χωρίς να παραγνωρίζει τις οικονομικές και κοινωνικές της παραμέτρους, ο συγγραφέας επιχειρεί να συνοψίσει σε 22 ερωτήσεις τις βασικές γνώσεις σχετικά με την κρίσιμη τετραετή παρουσία της Ελλάδας στη Μικρασία, αλλά και όσα ακολούθησαν, την άφιξη, δηλαδή, 1.300.000 προσφύγων. Ιστορικός με ειδίκευση στην περίοδο του Μεσοπολέμου και τον ρόλο του στρατού στην πολιτική ζωή της χώρας, οι ερωτήσεις που διατυπώνει επιδιώκουν να καλύψουν τόσο την περίοδο πριν την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη όσο και τις στρατιωτικές πτυχές της εκστρατείας και της ήττας. Ο συγγραφέας εντοπίζει ορθά στην εσωτερική, ενδοαυτοκρατορική, μετανάστευση τη βάση της «επανάκαμψης του ελληνισμού» στη Μικρά Ασία, αλλά και τον ρόλο των Βαλκανικών Πολέμων και του Εθνικού Διχασμού για την τύχη των Μικρασιατών. Μεγάλο τμήμα των ερωτήσεων, όμως, αφορούν ζητήματα της περιόδου που ακολούθησε, όπως είναι η διάσκεψη της Λωζάννης, η Ανακριτική Επιτροπή Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας και οι εσωτερικές έριδες των βενιζελογενών στρατιωτικών, ο ρόλος των μειονοτήτων και των προσφύγων στο πολιτικό σύστημα, η εικόνα της ελληνικής οικονομίας πριν και μετά την Καταστροφή, οι ελληνοβουλγαρικές σχέσεις και οι συνθήκες ελληνικής κατοχής της Θράκης, η σημασία του ελληνοτουρκικού Συμφώνου Φιλίας του 1930 κ.ά. Ακόμη, εξετάζονται κριτικά κομβικά έργα σχετικά με τη Μικρά Ασία και τους πρόσφυγες και παρατίθεται μια βασική βιβλιογραφία και τα κείμενα εκείνα τα οποία, κατά τη γνώμη του, ξεχωρίζουν. Τέλος, αναφερόμενος, εν είδει επιλόγου, στα αποτελέσματα της Καταστροφής, κάνει λόγο για τους πρόσφυγες και τον ρόλο τους στις επόμενες δεκαετίες, καθώς, «όταν έφτασαν στην Ελλάδα, συνεισέφεραν στην εθνοτική της ενότητα σε μια εποχή που τα πολυεθνικά κράτη, τουλάχιστον στην Ελλάδα και στην Τουρκία, είχαν τελειώσει».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου