Κλασθείσης ποτέ νηός ...έπεσε ξύλο πολύ για τη μοναδική σανίδα σωτηρίας

 
 

Κλασθείσης ποτέ νηός εν ύδατι 

 

ANTHOLOGIA GRAECA  ΙΧ, 269

Codex Palatinus 23, p. 400

Codex Palatinus 23, p. 401

ΙΧ, 269 

Ἀντίπατρος Θεσσαλονικεύς*  

Αnthologia Graeca ΙΧ, 269

Κλασθείσης ποτὲ νηὸς ἐν ὕδατι δῆριν ἔθεντο
δισσοὶ ὑπὲρ μούνης μαρνάμενοι σανίδος.
τύψε μὲν Ἀνταγόρης Πεισίστρατον οὐ νεμεσητόν,
ἦν γὰρ ὑπὲρ ψυχῆς: ἀλλ᾽ ἐμέλησε Δίκῃ.

νῆχε δ᾽ ὁ μὲν, τὸν δ᾽ εἷλε κύων ἁλός. ἦ παναλάστωρ
κηρῶν οὐδ᾽ ὑγρῷ παύεται ἐν πελάγει.

 

* Γιάννης Τζανής, «Αντίπατρος ο Θεσσαλονικεύς.Ο πρώτος σημαντικός ποιητής της Θεσσαλονίκης»

***
Κάποτε ένα καράβι τσακίστηκε στη θάλασσα
κι έπεσε ξύλο πολύ ανάμεσα σε δύο ναυαγούς,
που διεκδικούσαν τη μοναδική σανίδα σωτηρίας.
Βάρεσε ο Ανταγόρας τον Πεισίστρατο, πράξη όχι μεμπτή,
όταν αγωνίζεται κανείς για τη ζωή του.

 

 Όμως δεν πέρασε απαρατήρητη η πράξη του από τη Δίκη. 

Ο ένας συνέχισε το κολύμπι του (ώς την ακτή),
τον άλλο όμως  αφάνισε  ένας καρχαρίας.
Ούτε μες στην πλατιά θάλασσα σταματά να εποπτεύει

το πνεύμα που τιμωρεί  τα πάντα.

Με την πρώτη ματιά, το επίγραμμα παρουσιάζει με σαφήνεια μια  παραδοσιακή ηθική αντίληψη, που διέπει  πολλούς θρησκευόμενους ανθρώπους και στην εποχή μας:

    Η Πράξη: Δύο ναυαγοί μάχονται για τη ζωή τους. Ο Ανταγόρας  απαλλάσσεται με τη βία από τον Πεισίστρατο, που διεκδικεί την προνομιακή σανίδα σωτηρίας. Ο ποιητής την χαρακτηρίζει "πράξη όχι μεμπτή" , το ίδιο μπορεί να πει ο σύγχρονος αναγνώστης ,  καθώς είναι φυσικό να αγωνίζεσαι για τη ζωή με όποιον τρόπο μπορείς.

    Η Τιμωρία: Η Δίκη (η θεϊκή Δικαιοσύνη) επεμβαίνει. Παρά τη "δικαιολογία" του ανθρώπου, η πράξη δεν περνάει απαρατήρητη. Ο δράστης (Ανταγόρας) τιμωρείται  μέσω ενός καρχαρία, ενώ το υποψήφιο θύμα για πνιγμό  (Πεισίστρατος) σώζεται.

    Το Μήνυμα: Υπάρχει μια ανώτερη, θεϊκή τάξη που επιβάλλει τη δικαιοσύνη, ακόμα και στις πιο ακραίες συνθήκες. Η ηθική στάση  είναι πιο σημαντική από τη σωματική σωτηρία.


Οι σύγχρονες αντιλήψεις (ηθική, φιλοσοφία, λογοτεχνική κριτική) τείνουν να αποδομήσουν αυτή την παραδοσιακή,  για όσους/ες πιστεύουν σε μια ανώτερη κοσμική δύναμη , ηθική διήγηση. Ο σχολιασμός γίνεται από τη σκοπιά του ανθρώπινου δράματος και όχι της θεϊκής παρέμβασης.

Η Αμφισβήτηση της "Δικαιοσύνης" ως θεϊκής έννοιας:

    Η σύγχρονη σκέψη ερωτά: είναι δυνατό    ένα τυχαίο γεγονός  (ο καρχαρίας που επιτίθεται και κατασπαράσσει τον ατυχή Ανταγόρα) να το αποδίδουμε σε έναν εξωλογικό παράγοντα (τη "Δίκη"), που επιβάλλει μια τόσο τρομακτική ποινή στον άδικο ναυαγό; Μα τότε λειτουργεί σαν  άτεγκτος δικαστής σε μια κοινωνία όπου ισχύει η ποινή του θανάτου!

    Ηθική των Ακραίων Καταστάσεων: Το επίγραμμα θέτει ένα κλασικό δίλημμα ηθικής: τι είναι δικαιολογημένο να πράξουμε , όταν η επιβίωσή μας  βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο; Αρκετές τάσεις στην ηθική φιλοσοφία (π.χ. υπαρξισμός, πραγματισμός) θα δικαιολογούσαν πλήρως την πράξη του Ανταγόρα. Ο Hobbes, για παράδειγμα , σίγουρα θα υποστήριζε τη γνωστή "θέση" του, ότι,   εκεί όπου  καθένας πολεμά για την επιβίωσή του, οι συμβατικοί ηθικοί κανόνες χάνουν την ισχύ τους. Υπό το πρίσμα αυτό , η πράξη του Ανταγόρα  είναι  τραγική, αλλά όχι "εγκληματική" με την κλασική έννοια   

     Ο ποιητής , βέβαια, προσπαθεί να δώσει νόημα  σε μια τραγική και χαοτική κατάσταση σύμφωνο με τις αντιλήψεις που είχαν οι άνθρωποι της εποχής του.. Η σύγχρονη κριτική θα έβλεπε σε αυτή τη στάση του  την  ανθρώπινη τάση να πλάθουμε αφηγήματα με τα οποία η  Δικαιοσύνη πάντοτε νικά, ακόμα και όταν στην πραγματικότητα ο κόσμος λειτουργεί με βάση την Τύχη και το Νόμο του ισχυρού. Φυσικά , βρισκόμαστε μπροστά σε  μια προσπάθεια συγγραφικής χειραγώγησης,  που επιβάλλει στους αναγνώστες την αφελή αντίληψη ότι  ο "κακός" πάντοτε τιμωρείται, ενώ  η πραγματικότητα είναι συχνά διαφορετική.

        Συμπερασματικά, στο επίγραμμα αποτυπώνεται η  τραγική διάσταση της τυχαιότητας στη ζωή των ανθρώπων, αδιάφορο αν αυτοί είναι καλοί οι κακοί.

        Δεν ερμηνεύουμε  λοιπόν το επίγραμμα ως   μια αρχαία  εκδοχή του  Εγκλήματος και της Τιμωρίας, όπου  "το κακό νομοτελειακά τιμωρείται", αλλά σε  μια μίνι  ιστορία για το απρόβλεπτο στη ζωή των ανθρώπων   και την τυχαιότητα του θανάτου, ανεξάρτητα από την ηθική μας στάση  σε συνθήκες χάους.