Σάββατο, Ιουνίου 22, 2024

Υπερτουρισμός: η ασθένεια που κατατρώει την Ελλάδα και ιδιαίτερα τις Κυκλάδες

Στις Κυκλάδες βιώνουμε εδώ και χρόνια την επέλαση του υπερτουρισμού με σημαντικές διαφοροποιήσεις από νησί σε νησί. Από τη μια πλευρά, δημιουργούνται εισοδήματα και απασχόληση, έχει συγκρατηθεί ή και αυξηθεί ο πληθυσμός, ενώ από την άλλη ο υπερτουρισμός έχει μη αναστρέψιμες καταστροφικές συνέπειες σε πολλά επίπεδα.

Τα δεδομένα για τον υπερτουρισμό είναι γνωστά και έχουν απασχολήσει, εκτός από τους επιστήμονες πολλά ΜΜΕ, έντυπα και τηλεοπτικά. Πέρα από τα νησιά, στις τουριστικές πόλεις της ηπειρωτικής χώρας, στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη όπως και στις παράκτιες περιοχές, ο υπερτουρισμός διώχνει τους μόνιμους κατοίκους, συμβάλει στην κρίση στέγης, αλλάζει τις χρήσεις κτιρίων και περιοχών και δημιουργεί καταπιεστικές συνθήκες εργασίας σε όσους/όσες εργάζονται σ’ αυτόν με χαμηλούς μισθούς και εξαντλητικά ωράρια.

Η κυριαρχία του υπερτουρισμού δεν αφήνει πλέον αδιάφορους τους πολίτες. Οι ενσώματες διαμαρτυρίες των κατοίκων του Μεταξουργείου και των Εξαρχείων ενάντια στην τουριστικοποίηση των γειτονιών τους, συνομίλησαν με τις διαμαρτυρίες των νησιωτών στην Πάρο και στη Νάξο για τις παράνομες καταλήψεις των ακτών, με τις ηλεκτρονικές διαμαρτυρίες στην Αμοργό και στην Αστυπάλαια, αλλά και με τις αντίστοιχες διαμαρτυρίες στα Κανάρια Νησιά, στην Λισαβώνα, στην Βαρκελώνη, στη Βενετία και στην Μαγιόρκα.

Αντιδρούν όμως και οι ίδιοι οι επισκέπτες από την πολυκοσμία και την πτώση της ποιότητας των προσφερόμενων υπηρεσιών, που τείνουν να απαξιώσουν τον προορισμό στον οποίο κυριαρχεί ο υπερτουρισμός και να τον καταστήσουν θύμα του. Αυτό ήδη συμβαίνει στα νησιά, όπως αναφέρει ένα πρόσφατο άρθρο στην Καθημερινή, με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Γιατί δεν πάω διακοπές στις Κυκλάδες»*(1).

«…Γιατί αν δεν έχεις δικό σου σπίτι ή δεν σε φιλοξενούν, πρέπει μάλλον να έχεις την άνεση «φορτωμένου» Αμερικανού τουρίστα. (….) Γιατί για να φας, να πιεις, να κάνεις μπάνιο, θες γερό μπάτζετ. Γιατί μπλέκεις συχνάκις σε πυκνή κίνηση Κηφισίας. Γιατί δύσκολα βρίσκεις να παρκάρεις. Γιατί ακόμα και σε μικρότερα νησιά, όπου κάποτε ήσουν δακτυλοδεικτούμενος αν έφερνες αυτοκίνητο, πλέον όλοι κάνουν απόβαση με τα αμάξια τους. (….) Γιατί πασχίζεις να βρεις μια σπιθαμή ελεύθερης αμμουδιάς. Γιατί ακόμα και στις πιο μικρές Κυκλάδες γίνεται το αδιαχώρητο. Γιατί δεν αντέχεται η ταλαιπωρία που παράγει η πολυκοσμία. Γιατί δεν αντέχεται η αλλοίωση που επιφέρει η μαζικότητα».

Άγγελος Ρέντουλας «Γιατί δεν πάω διακοπές στις Κυκλάδες», Καθημερινή, 23/5/24

Οι κάτοικοι που αντιδρούν ενδιαφέρονται για την καθημερινή τους ζωή και για τον τόπο τους και ασκούν κριτική «από τα μέσα», εντοπίζοντας τις αιτίες των προβλημάτων. Το απόσπασμα από την εφημερίδα ενδιαφέρεται για την απόλαυση του επισκέπτη και βλέπει «απ’έξω» μόνο τα προβλήματα συμφόρησης. Παραμένει στα επιφαινόμενα και δεν αναζητά τις βαθύτερες αιτίες που αναπαράγουν τα προβλήματα, με μια ιδεαλιστική ή και ελιτίστικη προσέγγιση των περιοχών «που χάνονται», την οποία συναντάμε συχνά σε συζητήσεις για το «τι πρέπει να γίνει».

Στο κείμενο που ακολουθεί θα προσπαθήσω να περιγράψω δυο από τις βαθύτερες αιτίες των καταστροφών στις Κυκλάδες, την διαχρονική υφαρπαγή της γης, προϋπόθεση για την κατασκευή των τουριστικών υποδομών, και του νερού, που το θεωρούσαν δεδομένο, αλλά η σπάταλη χρήση του και η κλιματική κρίση, υπογραμμίζουν την έλλειψή του. Τα προβλήματα δεν περιορίζονται μόνο στη γη και στο νερό, αλλά χωρίς την υφαρπαγή τους δεν θα υπήρχαν οι σημερινές συνέπειες. Τέλος, εντοπίζω τις εγγενείς δυσκολίες εφαρμογής λύσεων με αναφορές στις κυβερνητικές ρυθμίσεις ή την έλλειψή τους και στις τοπικές συναινέσεις.

Οι «δημιουργικές» καταστροφές ή από το ψαροχώρι στο tourist resort

Η παραγνώριση των καταστροφικών επιπτώσεων από τους άμεσα εμπλεκόμενους, τους επιχειρηματίες, την τοπική αυτοδιοίκηση, την κεντρική εξουσία αλλά και η σιωπηρή ανοχή μεγάλου τμήματος των τοπικών κοινωνιών, εξηγείται από το γεγονός ότι οι καταστροφές από τον υπερτουρισμό παράγουν για ορισμένους σημαντικό πλούτο, μέσω μιας διαδικασίας την οποία ο Αυστριακός οικονομολόγος του 19^ου αιώνα Joseph Schumpeter, ονόμασε «δημιουργική καταστροφή». Συμπληρώνοντας τις αντίστοιχες παρατηρήσεις του Μαρξ, ο Schumpeter ορίζει ως «δημιουργική καταστροφή» στον καπιταλισμό, την απαξίωση και στη συνέχεια καταστροφή μιας προϋπάρχουσας οικονομικής και κοινωνικής δομής που παράγει πλούτο και την αντικατάστασή της με μια νέα που παράγει περισσότερο, κοινωνικά και γεωγραφικά άνισο. Η «δημιουργική» καταστροφή είναι δυναμική διαδικασία, εγγενής στον καπιταλισμό, και υλοποιείται με πολλούς τρόπους, πχ με τεχνολογικές καινοτομίες, με νέα υλικά, με αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις, με γεωγραφικές μετακινήσεις κεφαλαίων, κ.α. Στις Κυκλάδες υλοποιήθηκε με τη σταδιακή απαξίωση των παλιών τρόπων παραγωγής (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία), των παλιών μεθόδων εξόρυξης των σπάνιων ορυκτών και με την σταδιακή αντικατάστασή τους από τον τουρισμό, αρχικά οικογενειακού χαρακτήρα και σήμερα από τον υπερτουρισμό και το real estate.

Ο παλιός τρόπος παραγωγής παρήγαγε και τις κοινωνικές σχέσεις που έχουν αποτυπωθεί στα χειροποίητα τοπία των Κυκλάδων, που σήμερα καταστρέφονται. Στην ορεινή Νάξο, αλλά με παραλλαγές και σε άλλα νησιά, έλεγαν: «Χωράφι όσο θωρείς, αμπέλι όσο μπορείς, σπίτι όσο χωρείς». Αυτό που σήμερα ονομάζουμε τοπίο, για τους νησιώτες ήταν οι χώροι και οι τρόποι της καθημερινής λιτής τους ζωής με ανέχεια, φτώχεια, αρρώστιες και πολύ μόχθο. Ο καπιταλισμός μέσω του τουρισμού τα κατέστρεψε «δημιουργικά», έφερε νερό και ηλεκτρικό, τα σπίτια απέκτησαν μπάνια, έφτιαξε δρόμους για να πας στα χωριά σε λίγα λεπτά εκεί που ήθελες μισή μέρα με τα ζώα, τώρα υπάρχουν γιατροί και οδοντίατροι, τα πλοία έρχονται τακτικά και το κυριότερο, άνοιξε δουλειές για να κρατήσει τους ντόπιους στο νησί τους. Ήταν μια αργόσυρτη διαδικασία που άρχισε από τη δεκαετία του 1960 σε λίγα νησιά και από τις δεκαετίες 1980-90 κυριάρχησε στα περισσότερα, δείχνοντας και τους κινδύνους, τους οποίους ντόπιοι και πολιτεία παραγνώρισαν – άλλοι από άγνοια, άλλοι σκόπιμα – γιατί κυριάρχησε η αντίληψη «ο τουρισμός είναι η ατμομηχανή της οικονομίας».

Σήμερα ο υπερτουρισμός έχει αλλάξει την κλίμακα και το εύρος των αρνητικών επιπτώσεων για τις οποίες αντιδρούν οι κάτοικοι και οι επισκέπτες, όπως ο αρθρογράφος της «Κ». Εκτός από την κλίμακα, έχει επέλθει και σημαντική αλλαγή στους φορείς του υπερτουρισμού, δεν είναι πλέον τοπικοί ούτε καν εθνικοί, αλλά διεθνείς και γι’ αυτό ανεξέλεγκτοι. Ακόμα χειρότερο: οι tour operators επιδιώκουν τους μεγάλους αριθμούς που προξενούν συμφόρηση γιατί από εκεί κερδίζουν, καθορίζοντας έτσι τις τύχες των τουριστικών προορισμών.

Η άλλη όψη της συμφόρησης και της πολυκοσμίας, είναι η δημοκρατική κατάκτηση της μαζικής μετακίνησης για διακοπές, φυσικά άνιση μεταξύ κοινωνικών τάξεων και περιοχών. Όσοι/σες δυσφορούν από την πολυκοσμία παραβλέπουν το γεγονός ότι συμβάλουν σ’ αυτή, δυσανασχετούν γιατί άλλοι/ες παίρνουν την άδεια τους την ίδια εποχή, γιατί έχουν κι’ αυτοί δικαίωμα στην απόλαυση του Αιγαίου, κάτι που συνεχώς περιορίζεται σε πλούσιους επισκέπτες ή στους προνομιούχους που έχουν ιδιοκτησίες και βλέπουν σήμερα να απαξιώνονται από «την αλλοίωση που επιφέρει η μαζικότητα». Μπορούσε να αποφευχθεί αυτή η εξέλιξη; Πιθανώς, αλλά προσέκρουσε σε τρία παγόβουνα: στην απληστία της τοπικής και διεθνούς αγοράς που αναζητά τους ευκολότερους τρόπους πλουτισμού, στην απροθυμία/αναποτελεσματικότητα κυβερνήσεων και τοπικών δήμων να ρυθμίσουν τις εξελίξεις και στις τοπικές κοινωνικές συναινέσεις.

Όλα άρχισαν από την υφαρπαγή της γης, σήμερα και του νερού

Η γη και το νερό είναι κοινά αγαθά, γιατί στην αρχική τους κατάσταση δεν αποτελούν μια σχέση ιδιοκτησίας μεταξύ ατόμων και ενός πράγματος, αλλά μια κοινωνική σχέση που ρυθμίζεται από την εκάστοτε εξουσία. Η ιστορική έρευνα στις Κυκλάδες έχει τεκμηριώσει περιπτώσεις εθιμικών τοπικών ρυθμίσεων για την κοινή χρήση των χορτολιβαδικών εκτάσεων και κυρίως για την κοινή χρήση του νερού από πηγές και πηγάδια. Η συλλογή του βρόχινου νερού από τις επίπεδες στέγες σε στέρνες, για πότισμα και για οικιακή χρήση, ήταν το απαραίτητο συμπλήρωμα κάθε νοικοκυριού, κάτι που τώρα αγνοείται από όλες τις σύγχρονες κατασκευές.

Σήμερα η γη και το νερό από κοινά αγαθά έχουν μετατραπεί σε «πλασματικά» εμπορεύματα και αποκτούν χρηματική αξία κάτω από ειδικές συνθήκες. Αποτελούν όμως και τους δυο περισσότερο εκτεθειμένους κοινούς πόρους στην κλιματική αλλαγή που βρίσκεται ήδη εδώ. Η παραγωγική γη στην παράκτια Μεσόγειο, όση έχει απομείνει από τις τουριστικές χρήσεις, το real estate και τις υποδομές, ερημοποιείται με ταχύτατους ρυθμούς, ενώ οι βροχές λιγοστεύουν ή μετατρέπονται σε πλημμυρικά φαινόμενα. Δύο χρόνια χωρίς βροχές στις Κυκλάδες ήταν αρκετά για να δημιουργήσουν την σημερινή κρίση: η ζήτηση νερού από τα εκατομμύρια επισκέπτες δεν μπορεί να καλυφθεί από τους υπάρχοντες ταμιευτήρες και τα νησιά οδηγούνται σε γεωτρήσεις και στην υψηλού κόστους αφαλάτωση, δυο επιλογές οικολογικά προβληματικές έως απαράδεκτες.[.........................................]