gerontakos

«Τέσσερα χρόνια αφότου εξαπέλυσε μια άνευ προηγουμένου επίθεση στη δημοκρατία και άφησε τον Λευκό Οίκο ντροπιασμένο, ο καταδικασμένος εγκληματίας και δύο φορές κατηγορούμενος πολιτικός θα επιστρέψει στην Ουάσιγκτον, D.C., ως ο 47ος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών»(Vanity Fair, digital magazine)

Πέμπτη, Ιουλίου 13, 2023

Μίλαν Κούντερα: λατρέψαμε το "Αστείο" του, απολαύσαμε την "Αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι" του...

Μίλαν Κούντερα. Ένας συγγραφέας που άπαξ και το όνομά του “πέσει” σε ένα τραπέζι ανοίγει πάντα μεγάλες συζητήσεις. Άλλοι θα ομολογήσουν ότι η γραφή του έκανε τομή στην παγκόσμια λογοτεχνία και άλλοι θα πουν πως είναι υπερεκτιμημενος, πως ποτέ δεν κατάλαβαν προς τι ο τόσος ντόρος γύρω από το όνομά του.

Στην Ελλάδα ήταν και είναι ιδιαίτερα αγαπητός. Ιδιαίτερα στα τέλη της δεκαετίας ‘80 και τη δεκαετία του ‘90, ο Μίλαν Κούντερα ήταν must και πάνω στο όνομά του είχε χτιστεί ένας ολόκληρος μύθος. Καθόλου άδικα. Η παιχνιδιάρικη φιλοσοφική του μυθοπλασία γοήτευε τους πάντες. Από την αβάν γκαρντ των βιβλιόφιλων μέχρι τις νοικοκυρές που αγόραζαν τα βιβλία του μετά μανίας για να δουν ποιος επιτέλους είναι αυτός ο… Κούντερα.

Το όνομά του πρωτοστατούσε σε συζητήσεις, σε άρθρα εφημερίδων, σε τσιτάτα γνωστών καλλιτεχνών, αλλά και σε τηλεοπτικές σειρές όπως “Στης Ελλάδος τα παιδιά”, ακόμη και στους “Απαράδεκτους”. Το δε ζεύγος του Ανδρέα Παπανδρέου και της Δήμητρας Λιάνη δήλωνε φανατικός του αναγνώστης. Δεν είναι τυχαίο που εκείνη τη δεκαετία έβλεπες την “"Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι" και την “Αθανασία” στις παραλίες πάνω σε ψάθες και δίπλα σε αντηλιακά.

Ο θάνατός του έγινε πρώτο θέμα

Ο Μίλαν Κούντερα έφυγε από τη ζωή την Τρίτη 12 Ιουλίου σε ηλικία 94 ετών. Η είδηση του θανάτου του έγινε πρώτο θέμα, γεγονός που δηλώνει την τεράστια δυναμική του. Παρόλο που κάθε χρονιά ήταν ανάμεσα στα φαβορί για το Νόμπελ Λογοτεχνίας, δεν κατάφερε ποτέ να το αποσπάσει. Κάποιοι τον θεωρούν από τους μεγάλους αδικημένους μαζί με τον Φίλιπ Ροθ. Στα βιβλία του εξερεύνησε την ύπαρξη και την προδοσία για πάνω από μισό αιώνα σε ποιήματα, θεατρικά έργα, δοκίμια και μυθιστορήματα. Η παρακαταθήκη που άφησε πίσω του τεράστια. Έγραφε μέχρι την τελευταία στιγμή.

Ο ολοκληρωτισμός, είτε βασίζεται στον Μαρξ, είτε στο Ισλάμ ή οτιδήποτε άλλο, είναι ένας κόσμος απαντήσεων και όχι ερωτήσεων.

Γεννήθηκε την 1η Απριλίου του 1929 σε μία μεσοαστική και ιδιαίτερα καλλιεργημένη οικογένεια στο Μπρνο της Τσεχοσλοβακίας. Ο πατέρας του, Λούντβιχ Κούντερα (1891-1971), ήταν σημαντικός μουσικολόγος και πιανίστας, μαθητής του μεγάλου συνθέτη Λέος Γιάνατσεκ (Leoš Janáček). Διδάχτηκε πιάνο από τον πατέρα του και αργότερα σπούδασε μουσικολογία και σύνθεση. Μουσικολογικές επιρροές διακρίνονται πολύ συχνά στο έργο του, όπως στο βιβλίο του “Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι”, στο οποίο ενθέτει πεντάγραμμα με μελωδίες του Μπετόβεν ως εκφραστικό μέσο μιας συγκεκριμένης ψυχολογικής κατάστασης.

Ο συγγραφέας Μίλαν Κούντερα JEAN-PIERRE COUDERC/ROGER-VIOLLET / AFP

Από τα εφηβικά του χρόνια ο Κούντερα γράφτηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Τσεχοσλοβακίας με ενεργή κοινωνική και πολιτική δράση. Πήγε στη Γαλλία το 1975, αφού αποβλήθηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα Τσεχοσλοβακίας για «αντικομμουνιστικές δραστηριότητες». Πέρασε 40 χρόνια εξόριστος στο Παρίσι μετά την ανάκληση της τσεχικής υπηκοότητας το 1979. Εκεί έγραψε τα πιο διάσημα έργα του. συμπεριλαμβανομένου του “Η αβάσταχτη ελαφρότητα του Είναι” και αργότερα άφησε πίσω του τη μητρική του γλώσσα για να γράψει μυθιστορήματα στα γαλλικά. Η “Αθανασία”, είναι το τελευταίο του μυθιστόρημα που έγραψε στα τσέχικα (1988).

Μιλώντας στον Φίλιπ Ροθ το 1980 στους New York Times, ο Κούντερα εξομολογήθηκε πως αισθάνεται πως «το μυθιστόρημα δεν έχει θέση. Οολοκληρωτισμός, είτε βασίζεται στον Μαρξ, είτε στο Ισλάμ ή οτιδήποτε άλλο, είναι ένας κόσμος απαντήσεων και όχι ερωτήσεων. Μου φαίνεται ότι σε όλο τον κόσμο οι άνθρωποι σήμερα προτιμούν να κρίνουν παρά να καταλαβαίνουν, να απαντούν παρά να ρωτούν. Τόσο πολύ που η φωνή του μυθιστορήματος δύσκολα μπορεί να ακουστεί πάνω από τη θορυβώδη ανοησία των ανθρώπινων βεβαιοτήτων…»

Ο ίδιος έχει επανειλημμένα τονίσει τη λογοτεχνική του ταυτότητά του ως μυθιστοριογράφου παρά ως πολιτικού συγγραφέα. Το 1976 δήλωνε στη γαλλική εφημερίδα Le Monde ότι το να αποκαλεί κανείς τα έργα του πολιτικά, είναι υπεραπλουστευτικό και, ως εκ τούτου, αποκρύπτει την πραγματική τους σημασία. Η μυθοπλασία του, συνυφασμένη με φιλοσοφική παρέκβαση και ισχυρά επηρεασμένη από τη γραφή του Ρόμπερτ Μούζιλ και τη φιλοσοφία του Νίτσε, απαντάται επίσης σε συγγραφείς όπως ο Αλέν Ντε Μποτόν και ο Άνταμ Θίργουελ.

Όπως συχνότατα έλεγε, ανέσυρε τις επιρροές του όχι μόνο από αναγεννησιακούς συγγραφείς όπως ο Βοκκάκιος και ο Φρανσουά Ραμπελέ αλλά επίσης από τους Λώρενς Στερν, Χένρι Φίλντινγκ, Ντενί Ντιντερό, Ρόμπερτ Μούζιλ, Βίτολντ Γκομπρόβιτς, Χέρμαν Μπροχ, Φραντς Κάφκα, Μάρτιν Χάιντεγκερ και ίσως ισχυρότερα από τον Μιγκέλ ντε Θερβάντες, με του οποίου την κληρονομιά θεωρούσε ότι ταυτίζεται περισσότερο.

Η Gen Z και ο Μίλαν Κούντερα

Δυστυχώς, η Gen Z δεν έχει εντρυφήσει στο έργο του. Αν ρωτήσεις τα νέα παιδιά ποιος είναι ο Μίλαν Κούντερα, λίγα θα έχουν ακούσει το όνομά του και ακόμη λιγότερα θα έχουν διαβάσει τα βιβλία του. Κρίμα, αν σκεφτεί κανείς πως τη δεκαετία του ‘90 αποτελούσε το Must read των εφήβων.

Αν έπρεπε να επιλέξουμε 5 βιβλια του σπουδαίου αυτού συγγραφέα για να τον γνωρίσει κάποιος αυτά θα ήταν:

Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι

Ποια αρετή -βαρύτητα ή ελαφρότητα- ανταποκρίνεται καλύτερα στην ανθρώπινη μοίρα; Και πού σταματάει το σοβαρό για να παραχωρήσει τη θέση του στο επιπόλαιο, και αντιστρόφως; Με τη δική του τέχνη του παραδόξου, ο Κούντερα θέτει τα ερωτήματα αυτά σ' ένα σύνθετο κείμενο, ξεκινώντας από μερικά απλά δεδομένα, που όμως αδιάκοπα εμπλουτίζονται με καινούριες αποχρώσεις, μέσα σ' ένα παιχνίδι εναλλαγών όπου συναντιώνται αφήγηση, όνειρο και σκέψη, πρόζα και ποίηση, πρόσφατη και αρχαία ιστορία. Ποτέ άλλοτε ίσως στο έργο του Κούντερα δεν βρέθηκαν ενωμένες όσο μέσα στο κείμενο αυτό η σοβαρότητα και η αφέλεια.

Το Αστείο

«Ο οπτιμισμός είναι το όπιο του λαού. Το υγιές πνεύμα βρομάει βλακεία. Ζήτω ο Τρότσκι». Με αυτά τα λόγια θέλησε να πειράξει την ενθουσιώδη φίλη του ο Λούντβιχ, ο ήρωας του βιβλίου. Και γι' αυτό το αστείο θα διαγραφεί από το κόμμα, θα αποβληθεί από το πανεπιστήμιο, θα καταταγεί στο στρατό σε τάγμα «τιμωρημένων» και θα υπηρετήσει τη θητεία του δουλεύοντας στα ορυχεία, στα οποία θα παραμείνει «εθελοντικά» άλλα 3 χρόνια. «Το αστείο» γράφτηκε το 1965 και πρόλαβε να εκδοθεί στην Τσεχοσλοβακία το 1967. Την εποχή της «Άνοιξης της Πράγας» και του βίαιου τερματισμού της με την εισβολή των ρωσικών τανκς «Το αστείο» αποτελούσε μια ηχηρή καταγγελία του σοβιετικού σοσιαλιστικού μοντέλου έγινε έτσι το «ευαγγέλιο της εποχής» και γνώρισε τεράστια επιτυχία διεθνώς.

Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης

1968, εισβολή των ρωσικών τανκς στην τότε Τσεχοσλοβακία, 1975 ο Κούντερα, που του απαγορεύεται και εκδίδει του έργο του αλλά και να εργάζεται, αυτοεξορίζεται στη Γαλλία, 1978 κυκλοφορεί το Βιβλίο του γέλιου και της λήθης, και αμέσως μετά, το 1979, του αφαιρείται η τσέχικη υπηκοότητα. Δύο χρόνια αργότερα ο Κούντερα παίρνει τη γαλλική υπηκοότητα. Μόνιμα εγκατεστημένος πια στο Παρίσι, Γαλλοτσέχος συγγραφέας, όπως δηλώνει ο ίδιος, αρχίζει από ένα σημείο και μετά να γράφει στα γαλλικά, και, αναθεωρώντας όλες τις προηγούμενες μεταφράσεις των έργων του, συγκροτεί ένα γαλλικό corpus.
Το βιβλίο αυτό βρίσκεται στο μεταίχμιο της συγγραφικής δράσης αλλά και της προσωπικής ζωής του Κούντερα, και αποτελεί ίσως το πιο ιδιόμορφο έργο του, ένα μυθιστόρημα που συναντά την "μπετοβενική στρατηγική των παραλλαγών" και συναρμόζει αριστοτεχνικά διήγημα, δοκίμιο, φαντασία και αυτοβιογραφία.

Η Αθανασία

Το πρόβλημα δεν είναι ο θάνατος: είναι η αθανασία. Η "μικρή" και η "μεγάλη". Τη "μικρή" την κερδίζουμε όλοι, λίγο πολύ, στη μνήμη αυτών που μας αγάπησαν. Τη "μεγάλη" την αξιώνονται εκείνοι που διαβαίνουν το όριο της φήμης... αλλά και κάποιοι γύρω τους. Σπονδυλωτό και πρωτότυπο αυτό το μυθιστόρημα του Μίλαν Κούντερα κρατάει από την πρώτη μέχρι την τελευταία αράδα ζωντανό το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι έχει μεταφραστεί σε ολόκληρο σχεδόν τον κόσμο. Πρόκειται για το περισσότερο κοσμοπολίτικο, σαφέστερα φιλοσοφικό και ελάχιστα πολιτικό σε σχέση με τα προηγούμενα έργα του, ενώ παράλληλα ορίζει το ευρύτερο ύφος της μετέπειτα δημιουργίας του.

Η Ζωή είναι Αλλού

Παιδική ηλικία, μητρότητα, επανάσταση, η ίδια η ποίηση, αξίες ταμπού, διαβρώνονται μεθοδικά από την ειρωνική ματιά και το χιούμορ του Κούντερα, χωρίς όμως να λείπει η τρυφερότητα, ακόμα και η συγκίνηση, έτσι όπως τις γεννά η βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης μοίρας που διακρίνει όλο το έργο του συγγραφέα.

*****************************

Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι (Το βιβλίο)

Η ΑΒΑΣΤΑΧΤΗ ΕΛΑΦΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ Περισσότερο από κάθε άλλο μυθιστόρημα του Κούντερα, «Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι» είναι ένα ερωτικό μυθιστόρημα. Η Τερέζα ζηλεύει. Η ζήλια της δαμάζεται την ημέρα αλλά τη νύχτα ξυπνάει, μεταμφιεσμένη σε όνειρα που στην πραγματικότητα δεν είναι παρά ποίηση του θανάτου. Στη μακριά της πορεία συνοδεύεται απ' τον άντρα της, τον Τόμας, μισό Δον Ζουάν, μισό Τριστάνο, που είναι διχασμένος ανάμεσα στον έρωτά του για εκείνη και στους ακατανίκητους πειρασμούς του. Η μοίρα της Σαμπίνας, μιας από τις ερωμένες του Τόμας, απλώνει το νήμα της αφήγησης σε όλο τον κόσμο. Έξυπνη, όχι συναισθηματική, εγκαταλείπει τον Φραντς, τον μεγάλο έρωτά της στη Γενεύη, και κυνηγάει την ελευθερία της από την Ευρώπη στην Αμερική, για να μην μπορέσει στο τέλος να βρει παρά την «αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι». Πραγματικά, ποια αρετή -βαρύτητα ή ελαφρότητα- ανταποκρίνεται καλύτερα στην ανθρώπινη μοίρα; Και πού σταματάει το σοβαρό για να παραχωρήσει τη θέση του στο επιπόλαιο, και αντιστρόφως;
Με τη δική του τέχνη του παραδόξου, ο Κούντερα θέτει τα ερωτήματα αυτά σ' ένα σύνθετο κείμενο, ξεκινώντας από μερικά απλά δεδομένα, που όμως αδιάκοπα εμπλουτίζονται με καινούριες αποχρώσεις, μέσα σ' ένα παιχνίδι εναλλαγών όπου συναντιώνται αφήγηση, όνειρο και σκέψη, πρόζα και ποίηση, πρόσφατη και αρχαία ιστορία. Ποτέ άλλοτε ίσως στο έργο του Κούντερα δεν βρέθηκαν ενωμένες όσο μέσα στο κείμενο αυτό η σοβαρότητα και η αφέλεια. Ακόμη και ο θάνατος έχει εδώ ένα πρόσωπο διπλό: μιας γλυκειάς ονειρικής θλίψης και μιας σκληρής μαύρης φάρσας. Γιατί το μυθιστόρημα αυτό είναι επίσης μια μελέτη θανάτου: του θανάτου των ανθρώπινων όντων, αλλά ακόμη και του θανάτου -πιθανού- της γηραιάς μας Ευρώπης. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι (Η ταινία 1988)

ΚΡΙΤΙΚΗ

Το 1988 ο αμερικανός σκηνοθέτης Philip Kaufman μεταφέρει στον κινηματογράφο το ομώνυμο μυθιστόρημα του Milan Kundera «Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι».Στην Πράγα του 1968, λίγο πριν από την εισβολή των Ρώσων στην Τσεχοσλοβακία συναντάμε τον Τόμας, γιατρό-χειρουργό, λάτρη του γυναικείου φύλου και αμετανόητο εργένη, προορισμένο να γεύεται τη γλυκιά ελαφρότητα του είναι, αδιαφορώντας για καταστάσεις όπως η δέσμευση και ο Κουμμουνισμός.

Συνοδοιπόρος στη ζωή και στα πιστεύω του Τόμας είναι η φίλη και ερωμένη του Σαμπίνα, ζωγράφος στο επάγγελμα, η οποία αρνείται να δεθεί με ανθρώπους, πράγματα και καταστάσεις και απεχθάνεται ότι είναι κιτς. Η ζωή του Τόμας θα πάρει μια άλλη τροπή μετά από τη γνωριμία του με την Τερέζα, σερβιτόρα αρχικά (φωτογράφο στη συνέχεια) σε μια επαρχιακή πόλη της Τσεχοσλοβακίας, η οποία φθάνει στην Πράγα για να εγκατασταθεί εκεί, αλλά και στη ζωή του Τόμας.

[..............................]

Τους φιλοσοφικούς λοιπόν στοχασμούς αποδίδουν στην ταινία οι χαρακτήρες και για το λόγο αυτό ο Kaufman δεν θα μπορούσε παρά να επιλέξει ένα καταπληκτικό καστ. Το ερωτικό τρίγωνο του Kundera ανασυντίθεται με μοναδική πειστικότητα από τον Daniel Day-Lewis, στο ρόλο του αρρενωπού, αινιγματικού και βαθιά σαρκαστικού Τόμας, την Juliette Binoche να υποδύεται την γλυκιά Τερέζα και τέλος την Lena Olin στο ρόλο της χειραφετημένης ζωγράφου Σαμπίνας. Οι ερμηνείες όλων είναι εκπληκτικές. Το τελικό αποτέλεσμα είναι μια ταινία η οποία μπορεί να μην καταφέρνει να φτάσει το αριστουργηματικό επίπεδο του βιβλίου, δείχνει όμως ότι το αγαπά πολύ, το σέβεται και το κατανοεί.[.........................................]