Εμμανουήλ Ροΐδης: «Η Πάπισσα Ιωάννα» : η μνημειώδης επανέκδοσή της από τον Δημήτρη Δημηρούλη

•  

Εμμανουήλ Ροΐδης: «Η Πάπισσα Ιωάννα»

Ανθούλα Δανιήλ

diastixo.gr

Τα χρόνια που πέρασαν από την «ιστορική» στιγμή του γεγονότος δεν κατάφεραν να ρίξουν φως στο ερώτημα: «Ανθεκτικός θρύλος ή πραγματικό συμβάν;» Υπήρξε πράγματι ο «θηλυκός καλόγηρος – γυναίκα Πάπας»;

Ο Δημήτρης Δημηρούλης, πανεπιστημιακός καθηγητής, συγγραφέας που έχει διδάξει στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και έχει εκδώσει μνημειώδη έργα, όπως Η ανάγνωση του Καβάφη (2013), Κ.Π. Καβάφης, Τα ποιήματα. Δημοσιευμένα και αδημοσίευτα (2015), Κ.Γ. Καρυωτάκης: Ποιήματα και πεζά  (2017), Η ανάγνωση του Σεφέρη (2019), Η ανάγνωση του Ροΐδη (2022), μας δίνει τώρα και την Πάπισσα Ιωάννα (2023). Έχει επίσης μεταφράσει Τόμας Πίντσον και Ουόλτ Ουίτμαν. Με τον παρόντα τόμο καταφέρνει να βάλει σε τάξη τις πληροφορίες γύρω από το μέγα σκάνδαλο –ένα πολυεπίπεδο αφήγημα με αινίγματα, έχθρες, πάθη, απρόοπτα, πλεκτάνες–, ένα πλούσιο υλικό που «προσφέρεται από μόνο του είτε για τρικυμιώδη ιστορική αναδίφηση είτε για ευρηματική μυθοπλαστική επεξεργασία».

Τη σκυτάλη πιάνει το 1866 ο τριαντάχρονος Χιωτοσυριανός Εμμανουήλ Ροΐδης, «ο είρων εντρυφητής του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα και ο ανυποχώρητος μυκτηριστής της θρησκευτικής πίστης», ο οποίος γράφει τη δική του Πάπισσα Ιωάννα ισχυριζόμενος ότι η μυθοπλασία του «δεν είναι τίποτα άλλο από καταγραφή ιστορικών γεγονότων... Ενδύεται την επιστημονική λεοντή για να παραστήσει πότε τον αφελή και πότε τον αδαή» και «υπερασπίζεται τη μυθιστορηματική αλήθεια μιας ιστορικής πραγματικότητας». Η εμπορική επιτυχία κατέστησε την Πάπισσα Ιωάννα «κορυφαίο έργο της πεζογραφίας μας» που συγκλόνισε την επαρχιώτικη Ελλάδα, αλλά και μέσω μεταφράσεων εντάχτηκε στην ευρωπαϊκή επικράτεια, κυκλοφόρησε και στο εξωτερικό, και ειδικά στην Ιταλία.

Η αλήθεια του γεγονότος τεκμηριώνεται από την ψηλάφηση των ανδρικών οργάνων του πάπα και η ανακοίνωση ότι τα έχει πράγματι: Habet! Habet! Habet! Υπάρχουν και οι δύο ειδικές τρύπιες πορφυρές καρέκλες όπου καθόταν για την ανδρολογική εξέταση – pontificalia. Όποιος ενδιαφέρεται μπορεί να τις δει ή στο παλάτι του Λατερανού, τη μία, ή στο Λούβρο την άλλη. Υπήρχε και μία τρίτη καρέκλα ταπεινή –η κοπρανική– που συμβόλιζε την ταπείνωση. Το τελετουργικό είναι σημαντικό, εντυπωσιακό, μεγαλοπρεπές και το παρακολουθεί πλήθος κόσμου. Και αφού υπάρχουν τρύπιες καρέκλες υπάρχει και αλήθεια στο θέμα, από τον φόβο μήπως επαναληφθούν τα θλιβερά με την Ιωάννα. Οι εικασίες είναι πολλές· άλλες κάνουν λόγο για καρναβαλικές επιβιώσεις και άλλες για θρύλους με ισχυρή προφορική παράδοση.

Η ιστορία εμφανίζεται τον 9ο αι. αλλά καταγράφεται περί τον 13ο. Κατ’ αρχάς, ποια είναι η Ιωάννα. Γεννήθηκε, λένε, στην πόλη Μάιντς, αλλιώς Μαγεντία, από Άγγλους γονείς, το όνομά της ήταν Johannes Anglicus, ήταν όμορφη, μάγισσα, της άρεσαν τα μυστικά της Εκκλησίας, της γνώσης, του έρωτα και της μεταμφίεσης. Στη μεταμφίεση κατέφυγε όταν γνώρισε τον μοναχό που ο Ροΐδης ονόμασε Φρουμέντιο. Με τον Φρουμέντιο έφτασε στην Αθήνα, έμαθε καλά ελληνικά, εντυπωσίασε τους πάντες με τη φιλομάθειά της, έδρασε ερωτικά, βαρέθηκε τον Φρουμέντιο, έφυγε στη Ρώμη, ίδρυσε φιλοσοφική σχολή, έγινε διάσημη και απέκτησε προσβάσεις στην ιεραρχία της Καθολικής Εκκλησίας. Ανέβηκε στο αξίωμα του Καρδινάλιου και μετά του Πάπα ως Πάπας Ιωάννης Η’.

Ο σημερινός αναγνώστης με το πολυεπίπεδο αυτό βιβλίο στα χέρια του μπορεί να απολαύσει την ιστορία της Ιωάννας, αλλά και όλη την περιπέτεια του έργου μέσα στα παρακείμενά του.

Έτσι προέκυψε το βιβλίο, το οποίο ο Ροΐδης έγραψε αφού εξέτασε σχολαστικά τις πηγές και κάθε κείμενο που αναφερόταν στο γεγονός. Τελικώς, θεωρεί αληθινή (;) την ιστορία της Ιωάννας και την τεκμηριώνει, πρώτον με την προαναφερθείσα ψηλάφηση του φύλου και δεύτερον με το ότι οι πάπες, στην πορεία τους από τον Άγιο Πέτρο του Βατικανού στον Άγιο Ιωάννη του Λατερανού, κάνουν παράκαμψη στο σημείο της ντροπής (εκεί που γέννησε η Ιωάννα). Ακόμα, υπάρχουν πληροφορίες ότι στο σημείο όπου γέννησε και πιθανώς ετάφη η Ιωάννα στήθηκε άγαλμα με την ίδια να κρατά «παπίδιον», ότι χτίστηκε ναΐσκος, ότι υπήρχε λίθινη επιγραφή, ότι η μορφή της πάπισσας υπήρχε στη σειρά των κεραμικών προτομών των παπών στον καθεδρικό ναό της Σιένας. Οι αναφορές είναι πάνω από 500. Ο Ροΐδης τις ερεύνησε όλες σε ελληνικές και ξένες βιβλιοθήκες και, παρότι πέρασαν τόσα χρόνια, η επιστημονική έρευνα δεν ξεπέρασε το σημείο όπου εκείνος έφτασε.

Ο Βοκκάκιος την αναφέρει ανάμεσα στις 106 διάσημες γυναίκες –Περί ενδόξων γυναικών (1360-1374)–, ο Πετράρχης στα 1370 στα Χρονικά Ποντιφήκων και αυτοκρατόρων, ο Ραμπελέ στον Γαργαντούα και Πανταγκριέλ (1546 και 1548). Την αναφέρει ακόμα ο Βολταίρος (1764), ο Ιταλός αβάς Giambattista Casti (1804), ο Γερμανός Achim von Arnim, οι αδελφοί Γκριμ, ο Σταντάλ (1830), ο Μπρεχτ τον 20ό αι. και το ενδιαφέρον γι’ αυτή την ιστορία δεν έχει τέλος.

Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο Ροΐδης, νεαρός και αυτοδίδακτος λόγιος, καταπιάνεται με την Πάπισσα Ιωάννα, η οποία του προκαλεί μεγάλες δικαστικές και άλλες περιπέτειες, επειδή το έργο θεωρείται μέγα σκάνδαλο. Το 1877 συγκρούεται με τον Άγγελο Βλάχο με θέμα την ανύπαρκτη περιρρέουσα ατμόσφαιρα για τη λογοτεχνική παραγωγή. Σ’ αυτόν τον τόπο, λοιπόν, δεν υπάρχει λογοτεχνία;

Το βιβλίο έχει τέσσερα μέρη. Το πρώτο: Προλεγόμενα, Χρονολόγιο, Βιβλιογραφία. Το δεύτερο: Τοις εντευξομένοις... απευθύνεται στον αναγνώστη για να τον ενημερώσει ότι με ιστορικά υλικά κάνει μυθιστόρημα, αφήνοντας αιχμές για την αλήθεια του, την οποία όμως δεν μπορεί να αποδείξει. Ακολουθεί η Εισαγωγή, το Κείμενο, οι Σημειώσεις. Αυτές ειδικά αποτελούν συμπλήρωμα απαραίτητο του κειμένου. Με τον τρόπο του και το πώς θα το διαβάσει ο κάθε αναγνώστης θα ανακαλύψει ότι η Πάπισσα Ιωάννα είναι ένα κείμενο πολύ μοντέρνο, πρωτοποριακό και τούτο οφείλεται όχι τόσο στο θέμα του, όσο στον τρόπο με τον οποίο χειρίζεται το υλικό του, διοχετεύοντας μέσα στο κείμενο σχόλια και υποσημειώσεις με κοινωνικό, πολιτικό, ιστορικό και λογοτεχνικό περιεχόμενο. Η ιστορία της Ιωάννας, δηλαδή, γίνεται η μάσκα του για να μιλήσει ο συγγραφέας για όλα τα άλλα, σε μια γλώσσα ροϊδική και ύφος μοναδικό. Στο τρίτο μέρος: Παράρτημα Α’ και Παράρτημα Β’, έχουμε τις δικαστικές περιπέτειες και τέλος, στο τέταρτο μέρος, το απαραίτητο γλωσσάρι.

Το έργο μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο, στο θέατρο, έγινε όπερα, τραπουλόχαρτο Ταρώ και πολλά άλλα.

Ο σημερινός αναγνώστης με το πολυεπίπεδο αυτό βιβλίο στα χέρια του μπορεί να απολαύσει την ιστορία της Ιωάννας, αλλά και όλη την περιπέτεια του έργου μέσα στα παρακείμενά του. Η Εκκλησία δεν αφόρισε ποτέ τον Ροΐδη, στηλίτευσε όμως το έργο διότι «γέμει δυστυχώς πάσης ασεβείας, κακοδοξίας και αισχρότητος... χλευάζει ασεβώς [...] τα χρηστά ήθη προσβάλλει, ποιούμενος περιγραφάς και διηγήσεις ασεμνοτάτας». Εμείς πάντως θα το απολαύσουμε μέχρι και τα εξώφυλλα.

 

Η Πάπισσα Ιωάννα
Νέα πλήρης, αναθεωρημένη, σχολιασμένη και βελτιωμένη έκδοση
Εμμανουήλ Ροΐδης
Επιμέλεια – Προλεγόμενα – Σχόλια: Δημήτρης Δημηρούλης
Gutenberg
σ. 555
ISBN: 978-960-01-2435-4
Τιμή: 32,00€

Η Ανθούλα Δανιήλ είναι δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας, μέλος της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών και μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων.

Άλλα κείμενα: