Σημειώσεις για το "Υπόγειο" του Ντοστογιέφσκι

Ενάντια στο 1 και 1 κάνει 2 

 Χρήστος Κρυστάλλης* 

Η Αυγή (έντυπη έκδοση)

Πηγή: avgi.gr

25.11.22 

To 1862 βρίσκει τον Νικολάι Τσερνιτσέφσκι έγκλειστο στο Κάστρο των Αγίων Πέτρου και Παύλου, στην Αγ. Πετρούπολη. Κατά τη διάρκεια της φυλάκισης του και λίγο πριν βρεθεί στη αγχόνη, καταφέρνει να βγάλει κρυφά από τη φυλακή μια σύντομη νουβέλα με τίτλο: Τι να κάνουμε; Ένα ερώτημα το οποίο έμελλε να απασχολήσει τους σοσιαλιστές διανοούμενους για περισσότερο από έναν αιώνα. Και ίσως ακόμα να μην έχει χάσει την επικαιρότητά του. Η ουτοπική κοινωνία του Τσερνιτσέφσκι έχει στον πυρήνα της την πρόοδο και την εκβιομηχάνιση. Σύμβολο της ουτοπίας του, είναι παραδόξως ένα Κρυστάλλινο Παλάτι.

Ο πρώτος που θα απαντήσει στο ερώτημα του Τσερνιτσέφσκι, είναι ένας άγνωστος, στα όρια της ανέχειας και εθισμένος στον τζόγο Ρώσος συγγραφέας, ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Η ζωή του Ντοστογιέφσκι μοιάζει πολύ με αυτή του Τσερνιτσέφσκι, και μάλλον με όλων των σοσιαλιστών στη Τσαρική Ρωσία. Θα περάσει πέντε χρόνια από τη ζωή του στη Σιβηρία υπό το σκληρό καθεστώς του απόλυτα επικίνδυνου κατάδικου. Στη φυλακή τού επιτρέπουν να διαβάζει μόνο τη Βίβλο. Ενώ όταν καταφέρνει να βρεθεί στο νοσοκομείο της φυλακής, φτάνουν στα χέρια του εφημερίδες και διηγήματα του Τσάρλς Ντίκενς (Kjetsaa 1989, 96- 108).

Αποφυλακίζεται το 1854. Και ξεκινάει να εκδίδει βιβλία για να μπορεί να παίζει χαρτιά και να ζει την οικογένεια του. Στη δεκαετία που θα ακολουθήσει θα εκδώσει τα σπουδαιότερα βιβλία του, ανάμεσά τους και μια μικρή νουβέλα με τίτλο Σημειώσεις από το Υπόγειο (1864). Στο πρώτο μέρος της, θα επιχειρήσει να απαντήσει στο Τι να κάνουμε; Για τον Ντοστογιέφσκι η ουτοπία του Ρώσου σοσιαλιστή, ήταν δυστοπία: μια σκοτεινή ελπίδα. Γράφει:

Υποστηρίζω το καπρίτσιο μου και θέλω να το έχω σίγουρο όταν μου χρειαστεί. Τα βάσανα, πχ. στα κωμειδύλλια, δεν επιτρέπονται, αυτό το ξέρω. Στο κρυστάλλινο παλάτι ούτε καν να το διανοηθεί κανείς. Τα βάσανα είναι αμφιβολία, είναι άρνηση. Και τι είδους κρυστάλλινο παλάτι θα είναι αν αμφιβάλλει κανείς γι' αυτό; [...] Πιστεύετε εσείς στο Κρυστάλλινο Παλάτι, το αιώνια ακατάλυτο, δηλαδή τέτοιο που μήτε τη γλώσσα κρυφά να μην μπορεί κανείς να του δείξει, μήτε μια πρόστυχη χειρονομία να του κάνει. Ε, λοιπόν, εγώ για τούτο ακριβώς ίσως και να φοβάμαι αυτό το κτίριο, γιατί ξέρω πως είναι κρυστάλλινο κι αιώνια ακατάλυτο και πως δε θα ’ναι δυνατό μηδέ κρυφά να του βγάλεις τη γλώσσα. (Ντοστογιέφσκι, 2014, 39).

Ο Ντοστογιέφσκι φοβάται ένα κόσμο δίχως βάσανα. Βλέπει στον μόχθο, στην προσπάθεια των φτωχών εργαζόμενων να δουλέψουν για να ζήσουν την προοπτική ενός διαφορετικού κόσμου. Βλέπει στο σώμα του που τόσο βασανίστηκε μέσα στη φυλακή -στα σώματα τόσων άλλων- να γεννιέται η ειρωνεία, το πείραγμα, η ενσώματη κριτική στην αναδυόμενη μηχανική ουτοπία. Όμως είναι σαφής: το πρόβλημα του δεν είναι οι μηχανές, είναι ο Λόγος.

«Ο άνθρωπος είναι ζώο κατά το πλείστον δημιουργικό, καταδικασμένο να τείνει στο σκοπό συνειδητά και να απασχολείται με τη μηχανική επιστήμη, δηλαδή αιώνια κι αδιάκοπα να ανοίγει τον δρόμο του στα τυφλά. Μα να, ίσως ακριβώς για τούτο να του καπνίζει να στρίψει, γιατί είναι καταδικασμένος να ανοίγει αυτόν τον δρόμο, κι ακόμα ίσως γιατί, με όλη τη βλακεία του, ο άνθρωπος της άμεσης δράσης γενικά σκέφτεται κάποτε πως ο δρόμος αυτός σχεδόν πάντα πάει στα τυφλά και πως η κύρια υπόθεση δεν έγκειται στο που πάει, απλώς στο να τραβάει μπροστά, και πως ένα καλοαναθρεμμένο παιδί δεν πρέπει να αμφισβητεί τη μηχανική επιστήμη και να παραδίνεται στην καταστρεπτική αργία που όπως ξέρουμε, είναι μήτηρ πάσης κακίας.. Του ανθρώπου του αρέσει να δημιουργεί και να ανοίγει δρόμους, αυτό είναι αδιαμφισβήτητο.[…] Μα ο άνθρωπος είναι ον επιπόλαιο και ίσως να του αρέσει μονάχα η διαδικασία του παιχνιδιού και όχι ο σκοπός του, όπως συμβαίνει στον παίκτη του σκακιού »(Ντοστογιέφσκι 2014, 37).

Και συμπληρώνει: «Το δύο και δύο τέσσερα, κατά τη γνώμη μου είναι μονάχα θράσος. Ορθώνεται προκλητικότατα, με τα χέρια στηριγμένα στη μέση, καταμεσής του δρόμου μας, και φτύνει» (2014, 38).

Ο Ντοστογιέφσκι εντοπίζει στην αναδυόμενη κουλτούρα των μηχανικών ένα πρόβλημα που δεν χαρακτηρίζει τις μηχανές, όταν οι άνθρωποι τις χρησιμοποιούν για να δουλέψουν ή να παίξουν. Με τον τρόπο αυτό παράγει μια διάκριση πάνω στο σώμα της επιστήμης γιατί βιώνει μια ένταση: οι μηχανές είναι διαφορετικές όταν σχεδιάζονται, απ’ ότι όταν χρησιμοποιούνται. Είναι διαφορετικές όταν υποτάσσονται στο σχεδιασμό του Κρυστάλλινου Παλατιού και διαφορετικές όταν υποτάσσονται στο παιχνίδι. Το ένα κι ένα ίσον δύο είναι επικίνδυνο, όχι οι μηχανές.

Κλεισμένος ανάμεσα στο υγρό πάτωμα και το ταβάνι του υπογείου ο Ντοστογιέφσκι, ξεκινάει να στοχάζεται πάνω στα όριο της ύπαρξης του και φτάνει μακριά ως το Κρυστάλλινο Παλάτι. Στο νοσοκομείο της φυλακής, μέσα από τα διηγήματα και τις εφημερίδες του Ντίκενς (;) μάθαινε πως το 1851 στο Κρίσταλ Πάλας του Λονδίνου, οι μηχανικοί όλοι του τότε γνωστού κόσμου είχαν συναντηθεί για να διαφημίσουν τις μηχανές και τα σχέδια τους. Ο πλούτος όλων των αποικιών γυάλιζε διαχωρισμένος από τον ιδρώτα των παραγωγών του. Ένα πεδίο μάχης γεννιέται: η ειρωνεία αρχίζει να μάχεται τον υπολογισμένη τάξη του κόσμου!

*Χρήστος Κρυστάλλης
Υποψήφιος διδάκτορας τμήματος Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ

Αναφορές
- Kjetsaa, Geir (1989). Fyodor Dostoyevsky: A Writer's Life. 

Fawcett: Columbine.
- Ντοστογιέφσκι, Φιοντόρ (1851), Το υπόγειο, Γκοβόστη: Αθήνα.

Σημειώσεις από το Υπόγειο

Το Σημειώσεις από το Υπόγειο είναι ίσως το πιο ιδιαίτερο μυθιστόρημα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Σε αυτό, ο Ντοστογιέφσκι εξασκεί μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα φιλοσοφική κριτική που στοχάζεται πάνω στα όριο και το είδος της ύπαρξης του υποκειμένου μέσα στον κόσμο. Όσα γράφει σε αυτό το σύντομο κείμενο αποτελούν έναν οδοδείκτη για το σύνολο του έργου του.

Ο ανώνυμος πρωταγωνιστής είναι ένα φανταστικό πρόσωπο το οποίο κάλλιστα θα μπορούσε να υπάρχει στον κόσμο μας. Στο πρώτο μισό του βιβλίου, που ονομάζεται Υπόγειο, ο πρωταγωνιστής παραληρεί - τον ακούμε να φωνάζει και να καταγγέλλει. Στο δεύτερο μισό, που ονομάζεται Απ’ αφορμή το χιονόνερο, ο ίδιος άνθρωπος αφηγείται με νηφαλιότητα την καθημερινότητα του. Οι Σημειώσεις από το υπόγειο είναι μια πρωτόλεια υπαρξιακή νουβέλα, ένα κείμενο πολιτικής καταγγελίας και, όπως εσχάτως ανακαλύψαμε, μια σκληρή κριτική στην τεχνοκρατική λογική.

 ΔΙΑΒΑΣΤΕ

ΤΟ ΥΠΟΓΕΙΟ – Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι

Πηγή: ebooks4greeks.gr

ΤΟ ΥΠΟΓΕΙΟ {Σημειώσεις από το Υπόγειο} Το έργο, που έφερε τον τίτλο «Σημειώσεις από το Υπόγειο» ή «Το Υπόγειο», όπως έχει επικρατήσει να τιτλοφορείται, αποτελεί σταθμό στη βιβλιογραφία του Ντοστογιέφσκι, όχι μόνο για τον τρόπο αφήγησης, αλλά κυρίως, για τα κεφαλαιώδη φιλοσοφικά ζητήματα που έθεσε, πρώτη φορά τόσο ολοκληρωμένα και άνευ περιστροφών. Ζητήματα που θα τεθούν ξανά […]

Διαβάστε το εδώ:Το Υπόγειο >>