ΤΖΩΡΤΖ ΣΤΑΪΝΕΡ. Η ιδέα της Ευρώπης. Μετάφραση Θάνος Σαμαρτζής, σελ. 60. Εκδόσεις Δώμα, 2021
Στοχασμός για την Ευρώπη
Όσο στερεοτυπικό κι αν ακούγεται, η Ευρώπη δεν είναι και δεν ήταν ποτέ μόνο ένας γεωγραφικός χώρος ή μια πολυεθνοτική και κρατική συμπαράταξη. Ούτε, ακόμα, μόνο ένας τόπος οικονομικής ανάπτυξης, καταναλωτικής εκδήλωσης και κοινωνικού προστατευτισμού.
Ήταν και είναι και ένα πολιτισμικό, πολιτικό και ιδεολογικό πεδίο, το οποίο συγκροτήθηκε στην ιστορική του διαχρονία, μέσα από τις μεγάλες συγκρούσεις στο εσωτερικό του, τις ποικίλες επαναστάσεις και τις διαψεύσεις, τους πολέμους και τις καταστροφές, την Αναγέννηση, τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού και τη μεγάλη λογοτεχνία αλλά και την αποικιοκρατία, τους ολοκληρωτισμούς και το Ολοκαύτωμα. Από τα μέσα δε του περασμένου αιώνα, είναι το μόνο, σχεδόν, πεδίο στον κόσμο όπου ο ατομικός και συλλογικός αυτοκαθορισμός, η ελευθερία, η κριτική, η διαφωνία, η αμφισβήτηση και ο έλεγχος της κάθε εξουσίας είναι κατακτήσεις θεσμικά κατοχυρωμένες και εγχαραγμένες στη συνείδηση των πολιτών του.
Ποια είναι όμως εκείνα τα νήματα που συνδέουν και ενοποιούν τον ευρωπαϊκό χώρο, τον διαφοροποιούν από άλλους και δημιουργούν την αίσθηση του ανήκειν σ’ αυτόν; Πολλοί διανοούμενοι διερεύνησαν τα νήματα αυτά, πρόσφεραν διάφορες εκδοχές τους. Ένας από αυτούς που αναστοχάστηκαν την Ευρώπη, πέρα από τη γεωγραφική, την πολιτική και την οικονομική της οντότητα, είναι και ο εμβληματικός κριτικός λογοτεχνίας, καθηγητής και συγγραφέας σημαντικών δοκιμίων Τζορτζ Στάινερ (1929–2020). Μάλιστα επιχείρησε να σκιαγραφήσει την ιδέα της Ευρώπης σ’ ένα ομότιτλο κείμενο, που ήταν από τα τελευταία που εξέδωσε. Πρόκειται για το κείμενο μιας διάλεξης που έδωσε στο ολλανδικό πολιτιστικό ινστιτούτο Nexus και περιέχεται τώρα σε ένα κομψό τομίδιο.
Η οπτική του Στάινερ δεν είναι πολιτική, ούτε υψιπετής και λυρική και πολύ περισσότερο ούτε υπεριστορική. Για να συλλάβει και να αποδώσει την αύρα και το πνεύμα της Ευρώπης, χρησιμοποιεί και εκθέτει πέντε αξιώματα, όπως τα ονομάζει. Τα αξιώματα αυτά αφορούν υπαρκτά πολιτισμικά και ιστορικά χαρακτηριστικά της Ευρώπης, με κάποια να φαίνονται σχεδόν απλοϊκά με μια πρώτη ματιά.
Το πρώτο είναι τα καφενεία ως τόποι συζητήσεων, πολιτικών ζυμώσεων, ανάγνωσης και γραφής.
Τα τοπία, που φαντάζουν προσπελάσιμα και στα ανθρώπινα όρια, αντίθετα με τις αχανείς εκτάσεις άλλων ηπείρων, είναι το δεύτερο.
Τρίτο αξίωμα και αξιοσημείωτο ευρωπαϊκό χαρακτηριστικό είναι οι ονομασίες των δρόμων και των πλατειών των πόλεων, με ονόματα πολιτικών, στρατιωτικών, συγγραφέων, καλλιτεχνών, επιστημόνων και φιλοσόφων – μια δημόσια αποτύπωση της Ιστορίας δηλαδή.
Το αξίωμα της πολιτικοφιλοσοφικής και θρησκευτικής καταγωγικής σχέσης της Ευρώπης με την Αθήνα και την Ιερουσαλήμ αντίστοιχα, η δημοκρατική, η διανοητική και η ιουδαιοχριστιανική της παράδοση, εν τέλει, είναι από τους ιδρυτικούς πυλώνες της.
Το τελευταίο είναι η εσχατολογική αυτοσυνείδηση για ένα τέλος και μια υλική και πολιτιστική καταστροφή, η οποία πλησίασε δύο φορές στον προηγούμενο αιώνα.
Ο Στάινερ αναλύει τα αξιώματά του για την «ιδέα» της Ευρώπης και τα διανθίζει με αναφορές σε γνωστά ιστορικά καφενεία και τους σημαντικούς πελάτες τους, ιχνογραφεί τοπία και διαδρομές γνωστών Ευρωπαίων διανοουμένων, αναφέρει δρόμους και πλατείες του Παρισιού, παραπέμπει στις πολλές και ποικίλες κληρονομιές της Αθήνας και στις αντίστοιχες της Ιερουσαλήμ, όπως τον μονοθεϊσμό και την επιταγή του νόμου, αναφέρεται στην αίσθηση του ευρωπαϊκού τέλους, όχι μόνο ως τρομακτικής λαϊκής φαντασίωσης ή φιλοσοφικής και καλλιτεχνικής ενόρασης, αλλά και ως πραγματικού ενδεχόμενου με τους δυο μεγάλους πολέμους του προηγούμενου αιώνα, το Αουσβιτς και τα Γκουλάγκ και όσα σημαίνουν αυτά.
Ο Στάινερ, βέβαια, δεν έχει μια αισιόδοξη γραμμική οπτική για την Ευρώπη. Αντίθετα, υπενθυμίζει τους κινδύνους που ελλοχεύουν, όπως η κυριαρχία των αγγλοαμερικανικών ομοιόμορφων προτύπων και, κυρίως, οι πάντα υπαρκτοί σοβινιστικοί εθνικισμοί, με κορυφαίο, πρόσφατο, τραγικό τους αποτέλεσμα το Σαράγεβο.
Στους κινδύνους αυτούς αντιτάσσει την ευρωπαϊκή γλωσσική, πολιτισμική και κοινωνική πολυμορφία, η οποία και πρέπει να διατηρηθεί. Ελπίζει στην ιδιαίτερη ευρωπαϊκή παιδεία, με αναφορά στις προβληματικές του Βέμπερ και του Χούσερλ, και προσβλέπει, ακόμα, σε μια ουμανιστική πολιτιστικά και μεταχριστιανική, ανοιχτή Ευρώπη.
Παρά τη σχετική αθωότητά του, την ώρα που ο ανατολικός δεσποτισμός βομβαρδίζει μια ευρωπαϊκή χώρα, ο προβληματισμός του Στάινερ είναι εξαιρετικά ενδιαφέρων. Εξαιρετική είναι και η εισαγωγή του Ρομπ Ρίμεν για την ευρωπαϊκή παιδεία, όπως και η μετάφραση του Θάνου Σαμαρτζή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου