Τα «100» καλύτερα βιβλία ελληνικής πεζογραφίας του 2021
Ανασκόπηση στα βιβλία ελληνικής πεζογραφίας του 2021 και στις τάσεις που διαμορφώθηκαν μέσα στην εκδοτική παραγωγή.
Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη
Πηγή : Bookpress.gr
Το ιδανικό, και το πιο ευχάριστο για όλους, θα ήταν να ξεχωρίσω όντως τα εκατό καλύτερα βιβλία της χρονιάς που πέρασε: μυθιστορήματα, νουβέλες, συλλογές διηγημάτων, (αυτο)βιογραφικές αφηγήσεις. Κάτι τέτοιο θα ήταν ο καλύτερος τρόπος παρουσίασης του πεζογραφικού 2021, γιατί:
- Θα δινόταν μια πανοραμική εικόνα όλου του έτους, με πληρότητα στο παραγόμενο υλικό και με σύντομες βιβλιοπαρουσιάσεις, ώστε ο αναγνώστης... να επιλέξει μόνος του τι του ταιριάζει.
- Θα ήταν μια εξαιρετικά γενναιόδωρη κίνηση προς τους συγγραφείς, οι οποίοι θα χαιρόντουσαν πολύ να δουν το έργο τους ανάμεσα στα καλύτερα της χρονιάς και θα ευγνωμονούσαν –μέσα τους και στα κοινωνικά δίκτυα– την τύχη και τον γράφοντα για... τη διάκριση.
- Οι καταξιωμένοι συγγραφείς θα εκπροσωπούνταν, αφού κάθε βιβλίο τους θεωρείται αυτόματα άξιο λόγου (άρα δεν πρέπει να λείπει), ενώ οι νεότεροι, πρωτοεμφανιζόμενοι και μη, θα επιβραβεύονταν με μια γενναιόδωρη αξιολόγηση.
- Είδη όπως το αστυνομικό ή ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά και η βιογραφική και αυτοβιογραφική αφήγηση, θα αναδείκνυαν τα καλύτερα δείγματά τους, είτε αυτά είναι σε θέση να συναγωνιστούν την υπόλοιπη λογοτεχνία είτε όχι.
- Θα ήταν μια δίκαιη κάλυψη όλων των εκδοτικών οίκων, καθώς με κριτήριο την αντιπροσωπευτικότητα θα υπήρχε στη λίστα τόσο ένα έργο από τον μικρό εκδοτικό οίκο της Λαμίας όσο και οκτώ από μια μεγάλη, στιβαρή επιχείρηση στον χώρο του βιβλίου που εκδίδει κάθε χρόνο δεκάδες τίτλους.
- Θα ήταν μια καλή υπεκφυγή, ώστε να αποφύγουμε τις επώδυνες τομές και τις δυσάρεστες επιλογές, τα τολμηρά κοσκινίσματα και τις θαρραλέες ιεραρχήσεις.
- Με τη λογική της παράδοσης και όχι του Κανόνα, με τη λογική της καταγραφής των ποικίλων τάσεων, δεν αξίζει να εντοπιστούν όλα τα βιβλία που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο κάτι δείχνουν για την εποχή, τη νοοτροπία ή τον ψυχισμό του Νεοέλληνα;
- Θα ήταν ένα εύλογο άλλοθι μέσα στη σχετικοκρατία του μεταμοντέρνου κόσμου μας: μέσα στις φωνές της διαφήμισης, των παρουσιάσεων, των διθυραμβικών ιστολογίων, των συνεντεύξεων, των προεόρτιων απολογισμών, των φιλικών φιλοφρονήσεων, των κοινωνικών δικτύων, ποιος είμαι εγώ που θα ξεχωρίσω κάτι και θα απορρίψω κάτι άλλο; Κι ακόμα περισσότερο, υπάρχουν τόσα καλά βιβλία που αξίζει για κάτι να προσεχθούν (έστω κι αν το σύνολό τους χωλαίνει κι αυτά τελικά στραβοπατάνε, όταν ολοκληρώνεται η ανάγνωση), ώστε γιατί να τα αφήσω στην άκρη με κριτήριο το «τέλειο»;
Τελικά, πόσα βιβλία αξίζει να προσεχθούν;
Για όλους αυτούς –και για άλλους λόγους– η διπλωματία της κριτικής επιλέγει τελικά να μείνει στα πολλά και καλά βιβλία, που όντως υπάρχουν, και να μην προχωρήσει στα λίγα, στα αναπόφευκτα λίγα κι εξαιρετικά. Πόσα βιβλία, που θα μείνουν στον νεοελληνικό Κανόνα, μπορεί να παραγάγει μια χρονιά; Ναι, με κριτήριο το άπλωμα της αγοράς και την προώθηση της βιβλιοπαραγωγής, πολλά είναι τα άξια λόγου· με κριτήριο, όμως, το πόσα αξίζει να διαβαστούν 30 ή 60 χρόνια μετά, τότε και η δική μας ματιά πρέπει να είναι πιο αυστηρή, πιο επιλεκτική.
Πόσα βιβλία, που θα μείνουν στον νεοελληνικό Κανόνα, μπορεί να παραγάγει μια χρονιά;
Αντίστοιχα, αναρωτιέμαι, πριν περάσω στο παρελθόν 2021, πόσα βιβλία του 1991, του 1961 ή του 1931 επέζησαν και διατηρήθηκαν στον ρευστό αλλά πάντα παρόντα Κανόνα της νεοελληνικής πεζογραφίας. Ανατρέχω στις παλιότερες Ιστορίες της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (Δημαράς, Πολίτης, Beaton, Vitti) αλλά και στις πιο πρόσφατες της Μεταπολίτευσης (Χατζηβασιλείου, Κοτζιά, Κούρτοβικ), συμπληρώνω τα κρατικά βραβεία κι έτσι καταγράφω ποια βιβλία των κάτωθι ετών ξεχώρισαν.
| Έτος |
Έργα | ||
| 1931 | Ηλίας Βενέζης, «Το νούμερο 31328» | ||
| 1961 | Βασίλης Βασιλικός, «Το φύλλο, το πηγάδι, τ’ αγγέλιασμα» Νίκος Καζαντζάκης, «Αναφορά στον Γκρέκο» Χριστόφορος Μηλιώνης, «Παραφωνία» Γιάννης Μπεράτης, «Στρόβιλος» Αντώνης Σαμαράκης, «Αρνούμαι» |
||
| 1991 | Χρήστος Βακαλόπουλος, «Η γραμμή του ορίζοντος» Επαμεινώνδας Χ. Γονατάς, «Η προετοιμασία» Τάκης Θεοδωρόπουλος, «Το αδιανόητο τοπίο» Γιώργος Κιτσόπουλος, «Η αποκαθήλωση και άλλα διηγήματα» Κώστας Κοντοδήμος, «Ο συγγραφέας και το εξώφυλλο» Τηλέμαχος Κώτσιας, «Περιστατικό τα μεσάνυχτα» Ανδρέας Νενεδάκης, «Οι Βουκέφαλοι» Αλέξης Πανσέληνος, «Βραδιές μπαλέτου» Φαίδων Ταμβακάκης, «Η υστάτη και τέσσερις σπουδές» Σάκης Τότλης, «Ο συνδυασμός Έδεσσα – Ζυρίχη» |
||
Φυσικά δεν ξεχνάμε ότι το μακρινό 1931 υπερτερούσε κατά πολύ η ποίηση, ενώ η πεζογραφία ήταν πενιχρή. Το 1961 οι αναλογίες έχουν αντιστραφεί υπέρ της πρόζας, ενώ το 1991 κολυμπάμε πλέον βαθιά στην κυριαρχία του διηγήματος, της νουβέλας και του μυθιστορήματος, με εκατοντάδες τίτλους, από τους οποίους οι γραμματολόγοι φρόντισαν να ξεχωρίσουν τους σημαντικότερους (κράτησα όσους παρουσιάζονται εκτενέστερα από μια απλή αναφορά). Έτσι εξηγείται και η γεωμετρική πρόοδος στην αύξηση των αξιοπρόσεκτων τίτλων: από έναν (1) το 1931 στους πέντε (5) το 1961 κι από εκεί στους δέκα (10) το 1991. Αν η παραγωγή έκτοτε έχει τριπλασιαστεί, μπορούμε να πιστέψουμε ότι το 2021 έχουμε δυο-τρεις δεκάδες καλά βιβλία, αλλά πολύ λιγότερα εξαιρετικά;
Μια ουσιαστική ανασκόπηση δεν στέκεται στα έργα, αλλά στις τάσεις που αυτά διαμορφώνουν, ώστε με όχημα τη λογοτεχνική τους αξία να δούμε πού οδηγούν τη σκέψη και το συναίσθημα του αναγνώστη.
Επαναλαμβάνω κάτι που έχω γράψει και παλιότερα: κατά τη γνώμη μου, μια ουσιαστική ανασκόπηση δεν στέκεται στα έργα, αλλά στις τάσεις που αυτά διαμορφώνουν, ώστε με όχημα τη λογοτεχνική τους αξία να δούμε πού οδηγούν τη σκέψη και το συναίσθημα του αναγνώστη. Τελικά, δεν έμεινα κι εγώ στα απολύτως εξαιρετικά, αλλά άνοιξα λίγο παραπάνω τον διαβήτη μου.
Τάσεις, επίκαιρες και διαχρονικές
Το 2021, ως χρονιά της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, βρέθηκε στην επισφαλή έξοδο από τη δεκαετή οικονομική κρίση (2008-2019) και σήκωσε στους ώμους του την πανδημία του κορωνοϊού και την επακόλουθη καραντίνα. Κι επιπλέον χαρακτηρίστηκε από ένα κύμα βιαιοτήτων, πιθανών απότοκων της ψυχικής πίεσης του Νεοέλληνα, με αποκορύφωμα τον διψήφιο αριθμό γυναικοκτονιών, λέξης που μπήκε ορμητικά στο λεξιλόγιό μας. Στο ίδιο πλαίσιο της έμφυλης (και όχι μόνο) βίας ανήκει το κίνημα του #metoo κι οι αποκαλύψεις για σεξουαλική και κάθε είδους κακοποίηση, κυρίως στον αθλητικό και τον καλλιτεχνικό χώρο. Ας σημειώσω ακόμα τις ανυπολόγιστες οικολογικές καταστροφές με τις πυρκαγιές του καλοκαιριού σε ποικίλα σημεία της επικράτειας, τον θάνατο του μεγάλου Μίκη Θεοδωράκη και της προέδρου του ΚΙΝ.ΑΛ. Φώφης Γεννηματά. Και να μην ξεχάσω την επέτειο των 200 χρόνων από την εθνογενετική Επανάσταση του 1821.
Στο σταυροδρόμι του 2021, λοιπόν, συγκλίνουν τάσεις και προβλήματα από την προηγούμενη δεκαετία, μέσα του συναντιούνται οι προβληματισμοί πολλών ιδεολογιών και οπτικών γωνιών. Ό,τι γράφεται είναι πιθανόν το απότοκο πολλαπλών στρωμάτων, που τήκονται και χύνονται, πυρετικά ή ήπια, στη χρονιά που έφυγε.
 |
 |
Η λογοτεχνία αφουγκράζεται τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις, αλλά θέλει χρόνο για να προχωρήσει στη ζύμωσή τους, ώστε να μην βιαστεί σε μια δημοσιογραφική επιφανειακή προσέγγισή τους. Βεβαίως, κυκλοφόρησαν και λίγα βιβλία που συνέλαβαν αμέσως τον σφυγμό της εποχής και τον αποτύπωσαν λογοτεχνικά· σ’ αυτό το σταυροδρόμι της συμβολής της οικονομικής ύφεσης και της υγειονομικής κρίσης στέκονται τα «Γενικά συμπτώματα» (Καστανιώτης) του Τάκη Καμπύλη. Ο συγγραφέας αξιοποιεί αυτή τη σύγκλιση της οικονομικής ύφεσης και της διετούς πανδημίας, για να μιλήσει για τους ανθρώπους, οι οποίοι μέσα σ’ αυτό το ρευστό τοπίο γίνονται θύματα αλλά και θύτες, αναζητούν τη λύτρωση και βιώνουν το άχθος της ζωής, καθώς η βαριά καθημερινότητα δεν δίνει εύκολα δρόμους διαφυγής.
Η έμφυλη βία από την άλλη καταγγέλλεται στο αστυνομικό μυθιστόρημα της Ευτυχίας Γιαννάκη «Στη φωλιά του ιππόκαμπου» (Ίκαρος). Η πεζογράφος θετει καίριους προβληματισμούς για τις δολοφονίες γυναικών, τόσο σήμερα όσο και τη δεκαετία του ’80, δολοφονίες που αναδύονται ως η κορυφή του παγόβουνου πάνω από μια σειρά κοινωνικών, θεσμικών ή άγραφων, πλαισίων που οδηγούν στην εκμετάλλευση και τη βία εις βάρος του «αδύναμου» φύλου. Μέσα από τη μυθοπλαστική δράση αποδεικνύεται ότι οι γυναίκες είναι τα μόνιμα θύματα μακροχρόνιων ηθών, προσωπικών φιλοδοξιών και ανδροκρατικών στερεοτύπων.
 |
 |
 |
Ανοίγω μια παρένθεση για το αστυνομικό μυθιστόρημα, το οποίο εξακολουθεί να είναι παραγωγικό και να θέλγει το αναγνωστικό κοινό. Ανάμεσα στη στιβαρή δομή και την αφηγηματική ευλιξία από τη μια και τις κοινωνικές προεκτάσεις από την άλλη, η ελληνική αστυνομική λογοτεχνία του 2021 συναντά την Ιστορία της Κατοχής και του Εμφυλίου [«Η σιωπή δεν σε κρατά ζωντανό» (Μεταίχμιο) του Τάσου Παπαναστασίου], ευαισθητοποιεί για κοινωνικά προβλήματα, παίζει διακειμενικά με τα όρια της γραφής και της ερμηνείας [«Η λίστα του Λεπορέλο» (Νεφέλη) του Φώτη Δούσου], τιμά τη νουάρ γραφή κ.λπ. Ακόμα, όμως, δεν μπορεί να συναγωνιστεί τα υπόλοιπα έργα σε κύρος και λογοτεχνική-αισθητική αξία. Τέλος, ως παρωνυχίδα του είδους, ως παρωδία του εγκλήματος, όπως αυτό παρουσιάζεται μέσα στη φυλακή και στις ιεραρχίες που χτίζονται εκεί (χωρίς όμως να μένει σε φαρσικά γεγονότα), έρχεται το μυθιστόρημα «Το θηρίο βγήκε βόλτα» (Καστανιώτης) της Μαρίλης Μαργωμένου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου