Η βίωση της απώλειας και το πένθος για τους προσφιλείς μας, σε καιρό Covid-19

Είμαστε οι απώλειές μας

Δήμητρα Αθανασοπούλου

efsyn.gr 

9-11 λεπτά

---

Είμαστε οι απώλειές μας

Η μη τέλεση των επιθανάτιων τελετών -εξαιτίας της πανδημίας- στις σύγχρονες κοινωνίες, οι οποίες διακατέχονται από την άρνηση του θανάτου και της φθοράς, δυσκολεύουν ακόμα περισσότερο όλους εμάς που αδυνατούμε να αναγνωρίσουμε την απώλεια.

Πόσο διαφορετικοί θα ήμασταν εάν γνωρίζαμε πότε θα χάσουμε οριστικά κάποιον από τη ζωή μας; Τι θα κάναμε εάν είχαμε γνώση της ημερομηνίας θανάτου μας όπως της ημερομηνίας γέννησής μας; Κατά πόσο πενθούμε πραγματικά τους αποχωρισμούς μας;

Έχει περάσει ένας χρόνος που μετράμε απώλειες ως άτομα και ως κοινωνία, ένας χρόνος που το ατομικό συνδιαλέγεται αδιάκοπα με το συλλογικό εν μέσω της πανδημίας που απαγορεύει τη διεκπεραίωση των επιθανάτιων τελετών και κατά συνέπεια την ολοκλήρωση του πένθους.

Οι τελετές εξυπηρετούν ως γνωστόν εδώ και αιώνες τη διαδικασία αποδοχής του θανάτου ενώ εν γένει ο τρόπος που μια κοινωνία υποδέχεται τον θάνατο και την απώλεια μας βοηθά ή μας εμποδίζει να ολοκληρώσουμε την ψυχική εργασία του πένθους. Δεν είναι τυχαίο που από τις πρωτόγονες κοινωνίες ο άνθρωπος ανέπτυσσε τελετουργίες για τη διαχείριση της θνητότητας.

Τι σημαίνει ένας καλός αποχαιρετισμός σε αυτούς τους τραυματικούς καιρούς;

Ο Νίκος Σιδέρης και ο Αιμιλιανός Σιδέρης υπογράφουν ένα σπουδαίο δοκίμιο για την τέχνη του καλού αποχαιρετισμού, αναλύοντας πως κάθε πολιτισμός είναι μια τεράστια μηχανή πένθους, ένα καθολικό περιέχον που αναδέχεται, μορφοποιεί, κατεργάζεται εκ προοιμίου και επιστρέφει στους πενθούντες μια κοινά αποδεκτή, ψυχικά αφομοιώσιμη εκδοχή της εμπειρίας της απώλειας.

Κάθε πολιτισμός υποστηρίζει δηλαδή την υπέρβαση της απώλειας που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη πορεία, όπως σημειώνουν οι δύο συγγραφείς στο «Απώλεια, πένθος και κατάθλιψη» (εκδόσεις Μεταίχμιο).  

Τι συμβαίνει, ωστόσο, όταν ο πολιτισμός διανύει μια κρίση που δεν του επιτρέπει να λειτουργεί ισχυρά υποστηρίγματα για τη διαδικασία του πένθους, εφόσον ο θάνατος είναι πλέον συχνά ασυντρόφευτος, με αποτέλεσμα το πένθος να γίνεται αδύνατο και να οδηγούμαστε σε μια συλλογική κατά-θλίψη;

Διότι, δίχως τη δυνατότητα του πένθους, δεν ολοκληρώνεται ο καλός αποχαιρετισμός, όπως εξηγεί ο Νίκος Σιδέρης, με αποτέλεσμα την αντιδραστική κατάθλιψη καθώς «το αντικείμενο της απώλειας δεν είναι ούτε χαμένο, ούτε μη χαμένο», προκαλώντας την «ενδοβολή του απολεσθέντος: Το Εγώ το έχει βάλει μέσα του». Για να ζήσουμε, όμως, θα πρέπει να ξέρουμε να πενθούμε, καταλήγει, εισάγοντας την έννοια του πένθους ως τελετής μύησης στην ίδια τη ζωή.

Γιατί ίσως τελικά ο άνθρωπος να γεννιέται όταν για πρώτη φορά αναρωτιέται «γιατί» μπροστά σε έναν νεκρό, όπως έγραφε ο Αντρέ Μαρλό. Προφανώς ο Γάλλος συγγραφέας δεν αναφερόταν μονάχα σε ένα ανθρώπινο πτώμα αλλά και σε κάθε χαμό που αναγκαζόμαστε να πενθήσουμε. Η γέννηση του υποκειμένου επέρχεται, συνεπώς, μετά το σάστισμα μπροστά στην πρώτη απώλεια. Και η ενηλικίωσή μας πραγματοποιείται μέσα στη διαχείριση του θρήνου και στη διαδικασία του αποχωρισμού.

Και τώρα που χάσαμε τη δυνατότητα να τελούμε τις επιθανάτιες τελετές, κατά πόσο μεταβάλλονται τα στάδια ενός αποχωρισμού από ένα αγαπημένο πλάσμα αυτή την περίοδο του ασυντρόφευτου θανάτου;

Στο «Ημερολόγιο Πένθους», ο Ρολάν Μπαρτ καταγράφει τα στάδια της πενθητικής διαδικασίας μέσα από ένα ημερολόγιο που κρατά, με στόχο να αντιπαλέψει τον σπαραγμό της λήθης, στον βαθμό που προαναγγέλλεται απόλυτη. Ο κορυφαίος Γάλλος διανοητής μάς χαρίζει ένα εξαιρετικό χρονικό αισθημάτων, αναμνήσεων και στοχασμών, όπου παρακολουθεί, μέρα τη μέρα, την αλληλουχία των συναισθημάτων του μετά τον χαμό της μητέρας του, δείχνοντας πώς εξελισσόμαστε μέσα από τις απώλειές μας και τον τρόπο που τις αποχαιρετούμε.

Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του πένθους συντελείται μια ναρκισσιστική αναδίπλωση, μια αποεπένδυση του εξωτερικού κόσμου και μια υπερεπένδυση του απολεσθέντος αντικειμένου μέσω επικλήσεως αναμνήσεων.

Μέχρι που το υποκείμενο μιλά για τον «νεκρό» του, μέχρι που στη θέση του απολεσθέντος έρχεται η αναπαράσταση της απώλειας. Μέχρι που το Εγώ γίνεται ξανά ελεύθερο δίχως αναστολές και ολοκληρώνεται και η φυσιολογική διαδικασία πένθους με την οποία το άτομο μπορεί να ανοιχτεί ξανά στη ζωή.

Είναι κοινός τόπος, λοιπόν, πως η παρείσφρηση του θανάτου ή του αποχωρισμού στη ζωή είναι φάση αναπόδραστη της ανάπτυξης του υποκειμένου.

Ο πόνος είναι μια υγιής αντίδραση στην απώλεια καθώς ο θάνατος ή ο αποχωρισμός του Σημαντικού Αλλου δεν έπαψε ποτέ να προκαλεί οδύνη. Τι συμβαίνει όταν αδυνατούμε να ομολογήσουμε την απώλεια ως τέτοια και όταν αρνούμαστε τη θλίψη του αποχωρισμού;

Συντελείται η ενσωμάτωση του εκλιπόντος αντικειμένου, μια φαντασίωση -ασυνείδητη συνήθως- που καλύπτει την απώλεια ώστε το Εγώ να μην κινδυνεύει. Για να μη βιώσουμε, δηλαδή, την απώλεια, «καταπίνουμε» το απολεσθέν αντικείμενο, γινόμαστε φορείς του νεκρού. Καμουφλάρουμε τη θλίψη αλλά βουτάμε στην κατά-θλίψη. Συνήθως διαψεύδουμε την απώλεια όταν αισθανόμαστε ένοχοι γι' αυτήν.

Οι νηπενθείς άνθρωποι, εκείνοι που αρνούνται να πενθήσουν και να πονέσουν, αρνούνται να επεξεργαστούν το πεπερασμένο των δυνατοτήτων τους, να αναγνωρίσουν τι τους λείπει και ποιο είναι το έλλειμμά τους. Δεν μιλούν για την οδύνη τους, για τους αποχωρισμούς και τους νεκρούς τους. Οσο αρνούνται, ωστόσο, την παραδοχή της απώλειας και του πόνου, τόσο «καταπίνουν το τραύμα» και καθυστερεί η ψυχική επεξεργασία του.

Η μη τέλεση των επιθανάτιων τελετών -εξαιτίας της πανδημίας- στις σύγχρονες κοινωνίες, οι οποίες διακατέχονται από την άρνηση του θανάτου και της φθοράς, δυσκολεύουν ακόμα περισσότερο όλους εμάς που αδυνατούμε να αναγνωρίσουμε την απώλεια, με αποτέλεσμα το ανέκφραστο πένθος να εγκαθιστά με μεγαλύτερη ευκολία «μυστικούς τάφους» μέσα μας.

Σε αυτή την τραυματική συγκυρία, η αμετάκλητη απουσία τού ψυχικά πολύτιμου «αντικειμένου» δεν γίνεται πάντα αντιληπτή, με κίνδυνο η απώλεια να σημαίνει και απώλεια μερών του εαυτού μας. Και αυτό είναι το πιο επικίνδυνο γιατί δεν είναι καν συνειδητό.

Πάντα θα πονάμε, ακόμα και όταν δεν αφηνόμαστε στον πόνο, προσπαθώντας να μην ξεχνάμε πως ο πόνος θα εμμένει όσο δεν λαμβάνει χώρα ένας «καλός αποχαιρετισμός» - φράση δανεική από τους Νίκο και Αιμιλιανό Σιδέρη. Γι’ αυτό πάντα θα ελπίζουμε να μην αστοχεί το πένθος και να μετασχηματίζεται ο κάθε αποχαιρετισμός σε καλωσόρισμα.

Είμαστε οι απώλειές μας. Και δεν θα είμαστε ποτέ έτοιμοι γι' αυτές.

Υ.Γ. Για τον δικό μας Δημήτρη. Για τον Δημήτρη Φωτόπουλο.

Για τον Δημήτρη δεν υπήρχαν αδιέξοδα | Efsyn.gr