Για τον χαλκέντερο συγγραφέα Αλέξη Πάρνη

ΝΗΣΙΔΕΣ

Η ποίηση της ζωής και της Ιστορίας

Δεν είναι μόνο η πίστη που σώζει. Σώζει και η ομορφιά ή μάλλον ο αγώνας του ανθρώπου να αναγνωρίσει και να δημιουργήσει την ομορφιά

 

 

Εφημερίδα των Συντακτών

15.12.2018

Συντάκτρια:

Μαριάννα Τζιαντζή

Ο τίτλος είναι παρμένος από το γνωστό ποίημα που έγραψε ο Γεώργιος Βιζυηνός όταν ήταν έγκλειστος στο Δρομοκαΐτειο («μετεβλήθη εντός μου και ο ρυθμός του κόσμου»). Διόλου τυχαία η επιλογή του τίτλου, καθώς οι κεντρικοί χαρακτήρες του νέου βιβλίου του Αλέξη Πάρνη (που εμφανίζονται και στα άλλα δύο της τριλογίας) αναζητούν τον «ρυθμό», την αρμονία, τη δικαιοσύνη σε ταραγμένους και συχνά άχαρους καιρούς. Κι αυτό που τους ορίζει δεν είναι η αναφορά σε μια προκατασκευασμένη ιδεολογία, αλλά η αίσθηση του χρέους, του προσωπικού και του ιστορικού. Του χρέους και της τιμής (μιας λέξης που δεν της αξίζει να τη χαρίσουμε στην εθνικιστική ιδεολογία).
Και τα τρία μυθιστορήματα είναι προϊόντα μυθοπλασίας. Όμως οι χρονικές, οι γεωγραφικές και οι πολιτικές συντεταγμένες είναι συγκεκριμένες. Τα πρόσωπα του βιβλίου δεν δρουν σε ένα ιστορικό κενό αλλά μέσα σε δεδομένες συνθήκες, ενώ η δράση και τα συναισθήματά τους (ακόμα και οι λογοτεχνικές και οι μουσικές προτιμήσεις τους) χρωματίζονται από το βλέμμα, τον στοχασμό και τα βιώματα του συγγραφέα.
«Ο ρυθμός του κόσμου» αρχίζει το 1955 και φτάνει στη δεκαετία του ’80. Οι τόποι είναι η Αθήνα, ο Πειραιάς, οι Φυλακές Αβέρωφ και Νέας Αλικαρνασσού, η Τασκένδη, η Μόσχα, το Παρίσι. Οι κεντρικοί χαρακτήρες έχουν εμφανιστεί και στα άλλα δύο βιβλία της τριλογίας, όμως ο αναγνώστης δεν θα δυσκολευτεί να διακρίνει το νήμα που συνδέει το δικό τους χθες με το σήμερα της αφήγησης, δηλαδή το κάθε μυθιστόρημα διαβάζεται αυτοτελώς.
Όλα είναι πολυπρόσωπα και κάποτε οι ζωντανοί πιάνουν κουβέντα με τους πεθαμένους, που μερικές φορές μοιάζουν πιο ζωντανοί από τους ζωντανούς. Εκτεταμένες είναι οι αναφορές σε ιστορικά πρόσωπα του 20ού αιώνα, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις ο συγγραφέας, διά στόματος των ηρώων του, ανακαλύπτει αν όχι ιδεολογικές συγγένειες, πάντως κοινά νήματα –όσον αφορά την προσωπική ηθική στάση– ανάμεσα π.χ. στον Νίκο Ζαχαριάδη και τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο.
Πολλές είναι οι ποιητικές ανάσες στις σελίδες του «Ρυθμού του κόσμου», κάτι που δικαιολογείται μια που οι δύο κεντρικοί χαρακτήρες είναι ποιητές, διαφορετικών πολιτικών φρονημάτων, που οι δρόμοι τους θα διασταυρωθούν με έναν απροσδόκητο τρόπο. Ο ένας είναι δεξιός αστός («φωτισμένο» θα τον χαρακτήριζε κανείς), ενώ ο άλλος είναι κομμουνιστής, παλιός μαχητής του ΕΛΑΣ και του Δημοκρατικού Στρατού και πολιτικός πρόσφυγας στη Σοβιετική Ενωση.
Ωστόσο, κανείς δεν ανήκει στο λεγόμενο μπλοκ της εξουσίας: για ένα φιλότιμο έδρασε παρορμητικά ο ένας και το πλήρωσε ακριβά ενώ ο δεύτερος επίσης πλήρωσε την μπέσα που έδειξε απέναντι στον γραμματέα του ΚΚΕ Νίκο Ζαχαριάδη. Ο συγγραφέας, ιδίως στα δύο πρώτα μυθιστορήματα της τριλογίας, αποκαθηλώνει και την εξουσία του Κρεμλίνου και την τυφλή υποταγή πολλών Ελλήνων κομμουνιστών στη σοβιετική αυθεντία – πάντα όμως με σεβασμό στους αγώνες και τα θύματα.
Ποιήματα του Αλέξη Πάρνη, που είναι διάσπαρτα σε όλο το βιβλίο, αποδίδονται και στους δύο πρωταγωνιστές – και πολλά είναι όμορφα και συγκινητικά. Πάντα με ομοιοκαταληξία, μια που ο ποιητικός ρυθμός είναι ο «ρυθμός του κόσμου». Δεν είναι μόνο η πίστη που σώζει. Σώζει και η ομορφιά ή μάλλον ο αγώνας του ανθρώπου να αναγνωρίσει και να δημιουργήσει την ομορφιά, τη δεμένη με το χρέος και όχι απλά με το «να περνάμε καλά».

Το αλφαβητάρι του Πινόκιο και η «Νέα Εστία»

Διαβάζοντας το εντυπωσιακό βιογραφικό του Αλέξη Πάρνη, επανέρχεται μια διαδεδομένη απορία του αναγνώστη: Είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε τη ζωή, την προσωπικότητα ενός συγγραφέα για να εκτιμήσουμε το έργο του; Ισως μια απάντηση, μερική έστω, δίνει ένα περιστατικό της εφηβικής ηλικίας του Αλέξη Πάρνη που το αφηγείται στο «Γεια χαρά – Νίκος».
Το πατρικό του σπίτι ήταν στον τελευταίο όροφο ενός πετρόχτιστου αρχοντικού στην Καστέλλα, μπροστά στη θάλασσα. Με ένα βαρκάκι, όχι μεγαλύτερο από τη σκάφη του πλυσταριού, ο μικρός Σωτήρης (Σωτήρης Λεωνιδάκης είναι το πραγματικό του όνομα) ψάρευε στον Φαληρικό Ορμο, που τότε τα ολοκάθαρα νερά του ήταν γεμάτα ψάρια, όχι μόνο μαρίδες μα και τσιπούρες.
Στην αρχή της Κατοχής κάποιος κλέβει τη βάρκα, προφανώς για να γίνει καυσόξυλα. Ο Σωτήρης κάνει οικονομίες, τσοντάρουν και κάποιοι πλούσιοι συγγενείς, ώστε ν’ αγοράσει μια καινούργια. Ομως ο έφηβος τελικά βρίσκει και αγοράζει σε τιμή ευκαιρίας όλους τους τόμους της «Νέας Εστίας», από την ίδρυσή της το 1927 μέχρι τότε. Και όχι απλώς τους διαβάζει· τους ρουφάει.
Σε αντίθεση με τον Πινόκιο που πούλησε το αλφαβητάρι του για να πάει στο κουκλοθέατρο, ο μικρός Σωτήρης απαρνήθηκε τη βάρκα για να ταξιδέψει σε θάλασσες πιο πλατιές από τον Σαρωνικό. Και να φτιάξει τα δικά του πλεούμενα για όποιον θέλει να γνωρίσει τις θάλασσες όπου ταξίδεψε ο ίδιος.

Η τριλογία για το «ελληνικό έπος»

«Η οδύσσεια των διδύμων»

Στην «Οδύσσεια των διδύμων» ο Γιάννης Καστρινός, ελασίτης αντάρτης και μαχητής του Δημοκρατικού Στρατού, βρίσκεται πολιτικός πρόσφυγας στην Τασκένδη, στα τέλη του 1949, και προσπαθεί να προσαρμοστεί με την οικογένειά του στις νέες συνθήκες.  Γίνεται αυτόπτης μάρτυρας συνταρακτικών ιστορικών γεγονότων: από τη σταλινική εποχή στην περίοδο του Χρουστσόφ, την επέμβαση της σοβιετικής ηγεσίας στο ελληνικό Κομμουνιστικό Κόμμα και την καθαίρεση του Νίκου Ζαχαριάδη.
Ομως, η συστράτευσή του με τον Ζαχαριάδη οδηγεί τον Καστρινό στα γκουλάγκ και τον φέρνει αντιμέτωπο με την επερχόμενη κατάρρευση της ΕΣΣΔ.
Απ’ τον Γράμμο μέχρι την Τασκένδη κι απ’ την Καστέλλα ώς τη Μόσχα και τη Σιβηρία, ο Αλέξης Πάρνης, με βάση μνήμες και βιώματα, διασταυρώνει την Ιστορία με τη μυθοπλασία, για να δώσει το στίγμα μιας ολόκληρης εποχής.
Αποκαλύπτει άγνωστες πτυχές της συγκλονιστικής εποποιίας που γράφτηκε από την Αριστερά των αντιφασιστικών αγώνων, της εθνικής ανεξαρτησίας και της λαϊκής δημοκρατίας, από εκείνους που κατάφεραν, μέχρι το τέλος, να «πετούν με τα φτερά της συνείδησής τους».

«Ο άλλος Εμφύλιος»

Στον «Αλλο Εμφύλιο» ο Γιάννης Δερβένης, που πολέμησε στον Εμφύλιο με τον κυβερνητικό στρατό, φεύγει το 1951 για την Αμερική, για να ασχοληθεί με το μεγάλο πάθος του, τον κινηματογράφο.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου είχε απαθανατίσει κάποια σημαντικά γεγονότα, όπως την ανατίναξη του κτιρίου της φιλοχιτλερικής οργάνωσης ΕΣΠΟ απ’ την πατριωτική οργάνωση ΠΕΑΝ.  Το γεγονός αυτό γίνεται η αφορμή της γνωριμίας του στις ΗΠΑ με τον σημαντικό ομογενή Σπύρο Σκούρα, αφεντικό της «Τουέντιθ Σέντσουρι Φοξ», που φιλοδοξεί να κάνει μια ταινία για το πρώτο μεγάλο αντιστασιακό σαμποτάζ στην κατεχόμενη Ευρώπη.
Στην προσπάθειά του αυτή θέλει να αναλάβει το σενάριο ο ίδιος ο Δερβένης και να εντάξει στην ταινία τα αυθεντικά φιλμ της ανατίναξης. Τότε ο Δερβένης βρίσκεται μπροστά στη μεγάλη ευκαιρία της ζωής του.
Αρχίζει η γνωριμία του με την αμερικανική πραγματικότητα, η επαφή του με τον απόδημο Ελληνισμό και τους καημούς του, αλλά και η αποτίμηση της εμφύλιας τραγωδίας με πιο αξιόπιστα κριτήρια.
Ενα παιχνίδι της μοίρας όμως τον αναγκάζει να επανέλθει στην Ελλάδα, όπου θα εμπλακεί σε μια απίστευτη σκοτεινή ιστορία που θα αλλάξει τη ζωή του για πάντα.

«Ο ρυθμός του κόσμου»

Ο «Ρυθμός του κόσμου» ξεκινάει τη δεκαετία του ’50. Ο Γιάννης Δερβένης, χαρισματικός ποιητής και με μια λαμπρή βραχύβια καριέρα σεναριογράφου στο Χόλιγουντ στο ενεργητικό του, είναι καταδικασμένος για ένα φόνο που δεν ήθελε να γίνει και εκτίει την ποινή του στις Φυλακές Νέας Αλικαρνασσού.  Επίσης φυλακισμένη, για πολιτικούς όμως λόγους, είναι η Σοφία Καστρινού, που τον είχε σώσει από ναυάγιο κατά τη μεταγωγή τους στη φυλακή. Ιδεολογικά τούς χωρίζουν πολλά, αλλά τους ενώνουν η αλληλεγγύη και η μουσική, ο Σοπέν, ο Μπετόβεν, ο Σούμπερτ.
Ο Γιάννης Καστρινός, αδελφός της Σοφίας και κεντρικό πρόσωπο στην «Οδύσσεια των διδύμων», ζει πλέον ως καταξιωμένος ποιητής στη Σοβιετική Ενωση. Μέσω του φίλου του Παντελή Ντόκα, που είχε πολεμήσει επίσης στον ελληνικό αλλά και στον ισπανικό Εμφύλιο, έρχεται σε επαφή με τον Δερβένη.
Μέσα από την ποίηση, θα γίνουν φίλοι και αργότερα συνεργάτες, όταν ο Δερβένης θα έχει πια αποφυλακιστεί.
Η σχέση της Σοφίας Καστρινού και του Γιάννη Δερβένη παρασύρεται από το ποτάμι της Ιστορίας.
Οι δραματικές εξελίξεις στην Ελλάδα, η χούντα, η εξέγερση του Πολυτεχνείου και η κυπριακή τραγωδία θα γίνουν το φλεγόμενο φόντο όπου οι αντοχές τους αλλά και οι ιδεολογικές διαφορές τους θα δοκιμαστούν.
Ο «Ρυθμός του κόσμου» είναι ένα μυθιστόρημα όπου οι ήρωες αναζητούν τον πνευματικό ηθικό άθλο που θα δώσει ανθρώπινη διάσταση στο τυφλό ένστικτο της αυτοσυντήρησης.

Aλέξης Πάρνης, ο αγωνιστής λογοτέχνης

Ο Aλέξης Πάρνης (κατά κόσμον Σωτήρης Λεωνιδάκης) γεννιέται το 1924 στον Πειραιά. Αποφοιτά από το Α' Γυμνάσιο (Ιωνίδειος Σχολή) το 1942, όταν η Ελλάδα βρίσκεται πλέον κάτω απ’ τη ναζιστική κατοχή. Πριν ακόμα οργανωθεί στην εαμική Aντίσταση, κρύβει και σώζει μαζί με τον πατέρα του μια εβραϊκή οικογένεια. Για την πράξη τους αυτή το Ιδρυμα Γιαν Βάνσεν θα τους τιμήσει και τους δύο μεταγενέστερα με τον τίτλο «Δίκαιος των Eθνών».
Σε ηλικία είκοσι χρόνων, ο Aλέξης Πάρνης παίρνει μέρος ως καπετάνιος εφεδρικού ελασίτικου λόχου στην τελευταία μάχη εναντίον των Γερμανών στο Περιστέρι (Γέφυρα Kολοκυνθούς, 12/9/1944). Στα Δεκεμβριανά τραυματίζεται σοβαρά, πολεμώντας την αγγλική επέμβαση. Την περίοδο 1945-1948 βρίσκεται πολιτικός πρόσφυγας στο Ρουμπίκ και στο Μπούλγκες. Στη συνέχεια υπηρετεί στον Δημοκρατικό Στρατό ως πολεμικός ανταποκριτής.

Απ’ το 1949 ώς το 1962 ζει στην ΕΣΣΔ. Φοιτά στο Λογοτεχνικό Ινστιτούτο Μαξίμ Γκόρκι της Μόσχας. Το 1954 δημοσιεύει στο λογοτεχνικό περιοδικό «Νόβι Μιρ» το μεγάλο επικό ποίημά του «Μπελογιάννης», για το οποίο τον επόμενο χρόνο τιμάται με το Α' Βραβείο Ποίησης στο Φεστιβάλ Βαρσοβίας. Η κριτική επιτροπή που τον βραβεύει αποτελείται από τους: Πάμπλο Νερούντα (πρόεδρος), Ναζίμ Χικμέτ, Νικόλα Γκιλιέν, Ουόρις Ιβενς κ.ά. Το όνομά του περνά στη Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια.
Το 1960 ανεβαίνει στο «Μάλι Τεάτρ» της Μόσχας το θεατρικό έργο του «Το νησί της Αφροδίτης», το οποίο για δύο χρόνια παίζεται σε 175 θέατρα της ΕΣΣΔ και των υπόλοιπων Λαϊκών Δημοκρατιών. Το 1963 παρουσιάζεται και στην Ελλάδα από την Κυβέλη στο ΚΘΒΕ, ενώ το 1969 γίνεται ταινία με πρωταγωνίστρια την Κατίνα Παξινού.
Το 1966, έχοντας πλέον επαναπατριστεί, ο Αλέξης Πάρνης παρουσιάζει το σατιρικό μυθιστόρημα «Ο διορθωτής». Το έργο μεταφράζεται το 1981 στα αγγλικά και ο κριτικός Τόμας Χάιντ γράφει στη «Σάντεϊ Τέλεγκραφ»: «Ο “Διορθωτής” πρέπει να γίνει υποχρεωτικό ανάγνωσμα για όλους τους επαναστάτες στη Γη».
Το 1967 ανεβαίνει στο Θέατρο Ο’ Νιλ, στο Πλέι Χάουζ της Μασαχουσέτης, το δράμα του «Λεωφόρος Πάστερνακ». Οι κρίσεις για το έργο, τον σκηνοθέτη και τους ηθοποιούς είναι εγκωμιαστικές.
«Η “Λεωφόρος Πάστερνακ” έχει κάτι από τη δύναμη που αλλάζει το πεπρωμένο, τη δύναμη να επηρεάζει τους ανθρώπους με έναν άμεσο, σοφό τρόπο». Μερικά χρόνια αργότερα, η «Λεωφόρος Πάστερνακ» κυκλοφορεί και σε μυθιστορηματική εκδοχή.
Αλλα έργα: «Μια Πράγα στον καθένα», «Ο κινηματίας», «Ο μαφιόζος», «Η οδύσσεια των διδύμων» (μυθιστορήματα), «Σπορά ελπίδας» (νουβέλα), «Φτερά Ικάρου», «Λευκή κηλίδα», «Ανοιχτός λογαριασμός» (θεατρικά) κ.ά.
Βιβλία και θεατρικά του έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες: ρωσικά, αγγλικά, κινεζικά, γαλλικά, γερμανικά, πολωνικά, τσεχικά, βουλγαρικά κ.ά.
Ο ίδιος έχει ανθολογήσει και έχει μεταφράσει σημαντικούς Ρώσους ποιητές στον τόμο «Ανθολογία ρωσικής ποίησης». Επίσης, έγραψε τα σενάρια σε τηλεοπτικές σειρές που γνώρισαν τεράστια απήχηση: «Λεηλασία μιας ζωής» (1978) και «Το φως του αυγερινού» (1981).