*Against the Loss of Memory: A Lecture by Professor Umberto Eco
*LECTURE BY PROF. UMBERTO ECO AT THE UNITED NATIONS
Η απώλεια της ιστορικής μνήμης
Συντάκτης: Θανάσης Γιαλκέτσης
Πηγή: efsyn.gr
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα ομιλίας
που εκφώνησε ο Ουμπέρτο Εκο (1932-2016) στην έδρα του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη,
στις 21 Οκτωβρίου 2013.
Tα μέσα μαζικής επικοινωνίας ενδιαφέρονται κυρίως για το παρόν. Συμβαίνει όλο και συχνότερα στην Ιταλία οι νέοι (συμπεριλαμβανόμενων πολλών φοιτητών), όταν δέχονται ερωτήματα για γεγονότα που αφορούν λ.χ. τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, να μην ξέρουν πώς να ορίσουν ιστορικές προσωπικότητες όπως οι Μπαντόλιο, Τσόρτσιλ ή Ρούζβελτ, ή να νομίζουν (όπως πράγματι συνέβη) ότι ο Αλντο Μόρο ήταν ο ηγέτης των Ερυθρών Ταξιαρχιών. Ακόμη χειρότερα, δεν είναι σε θέση να αφηγηθούν κάτι συγκεκριμένο για γεγονότα που συνέβησαν δέκα χρόνια πριν τη γέννησή τους.
Δυστυχώς, μια παρόμοια απώλεια μνήμης συντελείται και στον κόσμο της λογιοσύνης. Αν συμβουλευτώ ένα αμερικανικό κείμενο που δημοσιεύτηκε σήμερα για ένα ειδικό θέμα, μπορεί να ανακαλύψω ότι η βιβλιογραφία δεν προχωράει πέρα από τη δεκαετία του 1980, πράγμα που μπορεί να είναι κατανοητό για ορισμένες επιστήμες που αναπτύσσονται, όπως για παράδειγμα εκείνες που ασχολούνται με το μποζόνιο του Χιγκς, αλλά είναι παράξενο αν αφορά τις ανθρωπιστικές επιστήμες.
Θυμάμαι ότι είχα δει ένα βιβλίο φιλοσοφίας, το οποίο σε ένα ορισμένο σημείο ανέφερε μιαν ορισμένη ιδέα του Καντ και στη σχετική υποσημείωση παρέπεμπε: Βλέπε Brown 1982. Τα κείμενα του Καντ θεωρήθηκαν υπερβολικά παλαιά ακόμη και για να αναφερθούν σε μιαν υποσημείωση.
Σε πολλά ντοκουμέντα που μπορεί να βρει κανείς στο διαδίκτυο λείπει μια χρονολογία αναφοράς, ενώ θα ήταν σημαντικό να γνωρίζουμε αν γράφτηκαν το 2009, το 2010 ή το 2012. Εχει χαθεί το όποιο χρονικό βάθος.
Ενας μύθος λέει ότι στην πόρτα ενός γνωστού αμερικανικού πανεπιστημιακού τμήματος φιλοσοφίας ήταν αναρτημένη μια επιγραφή που έλεγε: «Απαγορεύεται η είσοδος στους ιστορικούς της φιλοσοφίας».
Θυμάμαι μια συνομιλία μου με έναν φίλο φιλόσοφο ο οποίος με είχε ρωτήσει: «Γιατί θα έπρεπε να γνωρίζουμε τη λογική των Στωικών, αφού η τυπική λογική έχει κάνει τεράστιες προόδους από τον καιρό τους ώς τις μέρες μας;».
Του απάντησα ότι: 1) αν οι Στωικοί είχαν κάνει λάθος, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε και την ιστορία των λαθών του παρελθόντος για να τα αποφεύγουμε και ότι, για να κατανοήσουμε τον Κοπέρνικο, είναι θεμελιώδες να γνωρίζουμε γιατί δεν είχε δίκιο ο Πτολεμαίος, καθώς ο Κοπέρνικος δεν άρχισε από το μηδέν, αλλά άρχισε ασκώντας κριτική στις ιδέες του Πτολεμαίου· 2) το να γνωρίζουμε την ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας ή οποιουδήποτε άλλου γνωστικού κλάδου μπορεί να μας βοηθάει να μην κομίζουμε «γλαύκα εις Αθήνας», και υπάρχουν πολλοί σύγχρονοι στοχαστές που σπαταλούν την ευφυΐα τους για να ανακαλύπτουν ξανά, με μάταιες προσπάθειες, ιδέες που είχαν ήδη εκφραστεί με πολύ σαφή τρόπο από αρχαίους στοχαστές· 3) το παλιό ρητό historia magistra vitae (η ιστορία είναι δάσκαλος της ζωής) είναι πιο σοβαρό από όσο συνήθως νομίζουμε, επειδή αν ο Χίτλερ είχε διαβάσει κάτι για τον Ναπολέοντα (ή τουλάχιστον το «Πόλεμος και ειρήνη» του Τολστόι), θα είχε κατανοήσει ότι είναι μάλλον δύσκολο για ένα στρατό να φτάσει στη Μόσχα πριν την έλευση του χειμώνα, και αν ο Μπους είχε διαβάσει τεκμηριωμένες ιστορικές αφηγήσεις για τις προσπάθειες των Αγγλων και των Ρώσων να νικήσουν έναν πόλεμο στο Αφγανιστάν κατά τον 19ο αιώνα, θα είχε υποψιαστεί ότι αυτή η χώρα παρουσιάζει γεωγραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά που καθιστούν πολύ δύσκολη την καθυπόταξη των εδαφών της. […]
Το πρόβλημα που διακυβεύεται είναι το ότι κανένας πολιτισμός (με την ανθρωπολογική έννοια του όρου, νοούμενος ως σύστημα επιστημονικών και καλλιτεχνικών ιδεών, μύθων, θρησκειών, αξιών και καθημερινών συνηθειών) δεν μπορεί να υπάρχει και να επιβιώνει χωρίς συλλογική μνήμη.
Οι κοινωνίες βασίζονταν πάντοτε στη μνήμη για να διατηρούν την ταυτότητά τους, ξεκινώντας από τον γέροντα ο οποίος, καθισμένος κάτω από ένα δέντρο, αφηγούνταν ιστορίες για την εκμετάλλευση των προγόνων του και για τον ιδρυτικό μύθο της φυλής. Και όταν κάποια πράξη λογοκρισίας εξαλείφει ένα μέρος της μνήμης μιας κοινωνίας, αυτή η κοινωνία περνάει μια κρίση ταυτότητας.
Το περασμένο καλοκαίρι εργαζόμουν στο εξοχικό μου, χωρίς τους 30.000 τόμους που έχω στο Μιλάνο, και χρειαζόμουν ορισμένα δεδομένα για το Ολοκαύτωμα.
Συμβουλεύτηκα το διαδίκτυο και βρήκα μιαν απίστευτη ποσότητα ιστότοπων. Επειδή γνωρίζω αρκετά καλά τη σύγχρονη ιστορία, ήμουν σε θέση να παρακάμψω τους ιστότοπους που προμήθευαν μόνον επιφανειακές πληροφορίες και να επιλέξω τους δέκα ιστότοπους που περιείχαν ζωτικές πληροφορίες.
Τι συμβαίνει στον αδαή, ο οποίος για πρώτη φορά αναζητάει στο διαδίκτυο στοιχειώδεις πληροφορίες για το Ολοκαύτωμα;
Η ανικανότητά του να φιλτράρει συνεπάγεται την αδυναμία του να διακρίνει. Κατ’ εμέ, το να έχουμε 10.000 ιστότοπους για το ίδιο θέμα ισοδυναμεί με το να μην έχουμε κανέναν, επειδή ένα άτομο (ιδιαίτερα ένας νέος) δεν είναι σε θέση να επιλέξει αυτούς που είναι σημαντικοί και αξιόπιστοι, και ακόμη και αν ήταν σε θέση να το κάνει, δεν θα είχε τον χρόνο για να τους ερευνήσει όλους.
Αυξήσαμε την ικανότητα της μνήμης μας, αλλά δεν έχουμε ακόμη βρει τις νέες παραμέτρους φιλτραρίσματος. Οταν αναμετριόμαστε με το διαδίκτυο, δεν έχουμε στη διάθεσή μας ούτε έναν κανόνα για να επιλέγουμε τις πληροφορίες, ούτε έναν κανόνα για να ξεχνάμε αυτό που είναι ανώφελο να θυμόμαστε.
Διαθέτουμε κριτήρια επιλογής μόνο στον βαθμό που είμαστε διανοητικά προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουμε τον Γολγοθά της πλοήγησης στο διαδίκτυο.
Χρειαζόμαστε κέντρα εκπαίδευσης (το σχολείο, τα βιβλία, οι επιστημονικοί θεσμοί, ορισμένοι ιστότοποι), που θα μας διδάσκουν πώς να κάνουμε την επιλογή. Πρέπει να επινοηθεί μια τέχνη του αποδεκατισμού.
Διαφορετικά εφτά δισεκατομμύρια κάτοικοι αυτού του πλανήτη θα παράγουν εφτά δισεκατομμύρια διαφορετικές διαδικασίες ιδεολογικής επιλογής.
Το αποτέλεσμα θα μπορούσε κάλλιστα να είναι μια κοινωνία αποτελούμενη από παρατιθέμενες ατομικές ταυτότητες (πράγμα που μου φαίνεται ένδειξη προόδου) χωρίς τη μεσολάβηση ομάδων (πράγμα που μου φαίνεται επικίνδυνο).
Δεν ξέρω αν μια κοινωνία αυτού του τύπου θα μπορούσε να λειτουργεί σωστά. Ακόμη και για να επινοήσουμε κάτι καινούριο, θα χρειαζόμασταν μια κοινή εγκυκλοπαίδεια από την οποία να ξεκινήσουμε.
Για να διατηρεί την ταυτότητά του ένας πολιτισμός δεν πρέπει να συμπεριφέρεται μόνον σαν ένα αρχείο πληροφοριών, αλλά και σαν ένα φίλτρο. Η ιστορία των πολιτισμών είναι μια σειρά αβύσσων στις οποίες έχουν χαθεί τόνοι πληροφοριών.
Οι Ελληνες δεν μπόρεσαν να ανακτήσουν τις μαθηματικές γνώσεις των Αιγυπτίων. Ο Μεσαίωνας έχασε την ελληνική επιστήμη, όλο τον Πλάτωνα (με εξαίρεση ένα διάλογο) και τον μισό Αριστοτέλη.
Ορισμένες από αυτές τις απώλειες υπήρξαν απλώς τυχαίες (ήταν κρίμα, για παράδειγμα, που χάσαμε τα μαθηματικά της Μεσοποταμίας, αν υπήρξε ποτέ κάτι τέτοιο), άλλες οφείλονταν στη λογοκρισία, ορισμένα τμήματα της χαμένης γνώσης κατά κάποιον τρόπο ανακαλύφθηκαν ξανά αργότερα, αλλά γενικά η λειτουργία μιας κοινωνικής και πολιτισμικής μνήμης είναι να δρα σαν φίλτρο και όχι να διασώζει τα πάντα. […]
Tα μέσα μαζικής επικοινωνίας ενδιαφέρονται κυρίως για το παρόν. Συμβαίνει όλο και συχνότερα στην Ιταλία οι νέοι (συμπεριλαμβανόμενων πολλών φοιτητών), όταν δέχονται ερωτήματα για γεγονότα που αφορούν λ.χ. τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, να μην ξέρουν πώς να ορίσουν ιστορικές προσωπικότητες όπως οι Μπαντόλιο, Τσόρτσιλ ή Ρούζβελτ, ή να νομίζουν (όπως πράγματι συνέβη) ότι ο Αλντο Μόρο ήταν ο ηγέτης των Ερυθρών Ταξιαρχιών. Ακόμη χειρότερα, δεν είναι σε θέση να αφηγηθούν κάτι συγκεκριμένο για γεγονότα που συνέβησαν δέκα χρόνια πριν τη γέννησή τους.
Δυστυχώς, μια παρόμοια απώλεια μνήμης συντελείται και στον κόσμο της λογιοσύνης. Αν συμβουλευτώ ένα αμερικανικό κείμενο που δημοσιεύτηκε σήμερα για ένα ειδικό θέμα, μπορεί να ανακαλύψω ότι η βιβλιογραφία δεν προχωράει πέρα από τη δεκαετία του 1980, πράγμα που μπορεί να είναι κατανοητό για ορισμένες επιστήμες που αναπτύσσονται, όπως για παράδειγμα εκείνες που ασχολούνται με το μποζόνιο του Χιγκς, αλλά είναι παράξενο αν αφορά τις ανθρωπιστικές επιστήμες.
Θυμάμαι ότι είχα δει ένα βιβλίο φιλοσοφίας, το οποίο σε ένα ορισμένο σημείο ανέφερε μιαν ορισμένη ιδέα του Καντ και στη σχετική υποσημείωση παρέπεμπε: Βλέπε Brown 1982. Τα κείμενα του Καντ θεωρήθηκαν υπερβολικά παλαιά ακόμη και για να αναφερθούν σε μιαν υποσημείωση.
Σε πολλά ντοκουμέντα που μπορεί να βρει κανείς στο διαδίκτυο λείπει μια χρονολογία αναφοράς, ενώ θα ήταν σημαντικό να γνωρίζουμε αν γράφτηκαν το 2009, το 2010 ή το 2012. Εχει χαθεί το όποιο χρονικό βάθος.
Ενας μύθος λέει ότι στην πόρτα ενός γνωστού αμερικανικού πανεπιστημιακού τμήματος φιλοσοφίας ήταν αναρτημένη μια επιγραφή που έλεγε: «Απαγορεύεται η είσοδος στους ιστορικούς της φιλοσοφίας».
Θυμάμαι μια συνομιλία μου με έναν φίλο φιλόσοφο ο οποίος με είχε ρωτήσει: «Γιατί θα έπρεπε να γνωρίζουμε τη λογική των Στωικών, αφού η τυπική λογική έχει κάνει τεράστιες προόδους από τον καιρό τους ώς τις μέρες μας;».
Του απάντησα ότι: 1) αν οι Στωικοί είχαν κάνει λάθος, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε και την ιστορία των λαθών του παρελθόντος για να τα αποφεύγουμε και ότι, για να κατανοήσουμε τον Κοπέρνικο, είναι θεμελιώδες να γνωρίζουμε γιατί δεν είχε δίκιο ο Πτολεμαίος, καθώς ο Κοπέρνικος δεν άρχισε από το μηδέν, αλλά άρχισε ασκώντας κριτική στις ιδέες του Πτολεμαίου· 2) το να γνωρίζουμε την ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας ή οποιουδήποτε άλλου γνωστικού κλάδου μπορεί να μας βοηθάει να μην κομίζουμε «γλαύκα εις Αθήνας», και υπάρχουν πολλοί σύγχρονοι στοχαστές που σπαταλούν την ευφυΐα τους για να ανακαλύπτουν ξανά, με μάταιες προσπάθειες, ιδέες που είχαν ήδη εκφραστεί με πολύ σαφή τρόπο από αρχαίους στοχαστές· 3) το παλιό ρητό historia magistra vitae (η ιστορία είναι δάσκαλος της ζωής) είναι πιο σοβαρό από όσο συνήθως νομίζουμε, επειδή αν ο Χίτλερ είχε διαβάσει κάτι για τον Ναπολέοντα (ή τουλάχιστον το «Πόλεμος και ειρήνη» του Τολστόι), θα είχε κατανοήσει ότι είναι μάλλον δύσκολο για ένα στρατό να φτάσει στη Μόσχα πριν την έλευση του χειμώνα, και αν ο Μπους είχε διαβάσει τεκμηριωμένες ιστορικές αφηγήσεις για τις προσπάθειες των Αγγλων και των Ρώσων να νικήσουν έναν πόλεμο στο Αφγανιστάν κατά τον 19ο αιώνα, θα είχε υποψιαστεί ότι αυτή η χώρα παρουσιάζει γεωγραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά που καθιστούν πολύ δύσκολη την καθυπόταξη των εδαφών της. […]
Το πρόβλημα που διακυβεύεται είναι το ότι κανένας πολιτισμός (με την ανθρωπολογική έννοια του όρου, νοούμενος ως σύστημα επιστημονικών και καλλιτεχνικών ιδεών, μύθων, θρησκειών, αξιών και καθημερινών συνηθειών) δεν μπορεί να υπάρχει και να επιβιώνει χωρίς συλλογική μνήμη.
Οι κοινωνίες βασίζονταν πάντοτε στη μνήμη για να διατηρούν την ταυτότητά τους, ξεκινώντας από τον γέροντα ο οποίος, καθισμένος κάτω από ένα δέντρο, αφηγούνταν ιστορίες για την εκμετάλλευση των προγόνων του και για τον ιδρυτικό μύθο της φυλής. Και όταν κάποια πράξη λογοκρισίας εξαλείφει ένα μέρος της μνήμης μιας κοινωνίας, αυτή η κοινωνία περνάει μια κρίση ταυτότητας.
Το περασμένο καλοκαίρι εργαζόμουν στο εξοχικό μου, χωρίς τους 30.000 τόμους που έχω στο Μιλάνο, και χρειαζόμουν ορισμένα δεδομένα για το Ολοκαύτωμα.
Συμβουλεύτηκα το διαδίκτυο και βρήκα μιαν απίστευτη ποσότητα ιστότοπων. Επειδή γνωρίζω αρκετά καλά τη σύγχρονη ιστορία, ήμουν σε θέση να παρακάμψω τους ιστότοπους που προμήθευαν μόνον επιφανειακές πληροφορίες και να επιλέξω τους δέκα ιστότοπους που περιείχαν ζωτικές πληροφορίες.
Τι συμβαίνει στον αδαή, ο οποίος για πρώτη φορά αναζητάει στο διαδίκτυο στοιχειώδεις πληροφορίες για το Ολοκαύτωμα;
Η ανικανότητά του να φιλτράρει συνεπάγεται την αδυναμία του να διακρίνει. Κατ’ εμέ, το να έχουμε 10.000 ιστότοπους για το ίδιο θέμα ισοδυναμεί με το να μην έχουμε κανέναν, επειδή ένα άτομο (ιδιαίτερα ένας νέος) δεν είναι σε θέση να επιλέξει αυτούς που είναι σημαντικοί και αξιόπιστοι, και ακόμη και αν ήταν σε θέση να το κάνει, δεν θα είχε τον χρόνο για να τους ερευνήσει όλους.
Αυξήσαμε την ικανότητα της μνήμης μας, αλλά δεν έχουμε ακόμη βρει τις νέες παραμέτρους φιλτραρίσματος. Οταν αναμετριόμαστε με το διαδίκτυο, δεν έχουμε στη διάθεσή μας ούτε έναν κανόνα για να επιλέγουμε τις πληροφορίες, ούτε έναν κανόνα για να ξεχνάμε αυτό που είναι ανώφελο να θυμόμαστε.
Διαθέτουμε κριτήρια επιλογής μόνο στον βαθμό που είμαστε διανοητικά προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουμε τον Γολγοθά της πλοήγησης στο διαδίκτυο.
Χρειαζόμαστε κέντρα εκπαίδευσης (το σχολείο, τα βιβλία, οι επιστημονικοί θεσμοί, ορισμένοι ιστότοποι), που θα μας διδάσκουν πώς να κάνουμε την επιλογή. Πρέπει να επινοηθεί μια τέχνη του αποδεκατισμού.
Διαφορετικά εφτά δισεκατομμύρια κάτοικοι αυτού του πλανήτη θα παράγουν εφτά δισεκατομμύρια διαφορετικές διαδικασίες ιδεολογικής επιλογής.
Το αποτέλεσμα θα μπορούσε κάλλιστα να είναι μια κοινωνία αποτελούμενη από παρατιθέμενες ατομικές ταυτότητες (πράγμα που μου φαίνεται ένδειξη προόδου) χωρίς τη μεσολάβηση ομάδων (πράγμα που μου φαίνεται επικίνδυνο).
Δεν ξέρω αν μια κοινωνία αυτού του τύπου θα μπορούσε να λειτουργεί σωστά. Ακόμη και για να επινοήσουμε κάτι καινούριο, θα χρειαζόμασταν μια κοινή εγκυκλοπαίδεια από την οποία να ξεκινήσουμε.
Για να διατηρεί την ταυτότητά του ένας πολιτισμός δεν πρέπει να συμπεριφέρεται μόνον σαν ένα αρχείο πληροφοριών, αλλά και σαν ένα φίλτρο. Η ιστορία των πολιτισμών είναι μια σειρά αβύσσων στις οποίες έχουν χαθεί τόνοι πληροφοριών.
Οι Ελληνες δεν μπόρεσαν να ανακτήσουν τις μαθηματικές γνώσεις των Αιγυπτίων. Ο Μεσαίωνας έχασε την ελληνική επιστήμη, όλο τον Πλάτωνα (με εξαίρεση ένα διάλογο) και τον μισό Αριστοτέλη.
Ορισμένες από αυτές τις απώλειες υπήρξαν απλώς τυχαίες (ήταν κρίμα, για παράδειγμα, που χάσαμε τα μαθηματικά της Μεσοποταμίας, αν υπήρξε ποτέ κάτι τέτοιο), άλλες οφείλονταν στη λογοκρισία, ορισμένα τμήματα της χαμένης γνώσης κατά κάποιον τρόπο ανακαλύφθηκαν ξανά αργότερα, αλλά γενικά η λειτουργία μιας κοινωνικής και πολιτισμικής μνήμης είναι να δρα σαν φίλτρο και όχι να διασώζει τα πάντα. […]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου