Εξόχως επίκαιρο!

Robert Doisneau (1912-1994), Μουσικός στη βροχή

Η Δημοκρατία σε παρακμή;

θρίαμβος και παρακμή ενός ιδεώδους

ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

Η δημοκρατία, αφού νίκησε τους πιο επικίνδυνους εχθρούς της, είναι η ιδέα που υπερισχύει σήμερα στο παγκόσμιο ιδεολογικό και πολιτικό στερέωμα. Η προφητεία του Τοκβίλ, που είχε χαρακτηρίσει ασυγκράτητη και ακαταμάχητη την έλευση της δημοκρατίας στον κόσμο, μοιάζει να εκπληρώνεται στις μέρες μας. Οι περισσότερες αναπτυγμένες και πλούσιες χώρες είναι δημοκρατικές. Και η δημοκρατική ιδεολογία έγινε ένα είδος θρησκείας της εποχής μας, αν και παραμένει πολύ μεγάλος ο αριθμός των μη δημοκρατικών κρατών.

Αυτή η δημοκρατία, που θριαμβεύει ιδεολογικά, δεν είναι ωστόσο ικανή να εμπνεύσει ενθουσιασμό και να τροφοδοτήσει συλλογικά πάθη. Εμφανίζει μάλιστα στην καθημερινή της λειτουργία πολλαπλά και ανησυχητικά συμπτώματα κρίσης ή ακόμα και σημάδια παρακμής και εκφυλισμού. Παρατηρούμε, για παράδειγμα: πτώση της συμμετοχής των πολιτών στα κόμματα, στις εκλογές και στις πολιτικές συζητήσεις, έκρηξη της πολιτικής διαφθοράς, βαθιά δυσαρέσκεια για την πολιτική που εφαρμόζουν οι κυβερνήσεις, γενική ανυποληψία των πολιτικών, άνοδο των λαϊκιστικών και αντιπολιτικών κινημάτων, ενίσχυση του πολιτικού ρόλου των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων, αδυναμία του πολιτικού συστήματος να εκπροσωπήσει τους πιο αδύναμους κοινωνικούς τομείς κ.ο.κ.

Η δημοκρατία γεννήθηκε από την προσπάθεια να ενωθούν και να αποκτήσουν δύναμη και συνείδηση οι πολλοί, δηλαδή οι φτωχοί και οι αδύναμοι, έτσι ώστε να μπορέσουν να κατακτήσουν πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, παλεύοντας ενάντια στα προνόμια των λίγων, των πλούσιων και των ισχυρών. Διόλου τυχαία άλλωστε, ο Αριστοτέλης είχε δει στη δημοκρατία το πολίτευμα στο οποίο κυβερνούν οι φτωχοί. Είχε διαπιστώσει δηλαδή ότι η αρχή της πλειοψηφίας ευνοεί αναπόφευκτα τα ασθενή κοινωνικά στρώματα, τους λιγότερο εύπορους και τους φτωχούς. Σε αυτή τη σχέση βασίστηκε στη σύγχρονη εποχή και η πάλη του εργατικού κινήματος για την καθολική ψήφο και για τη σύνδεση πολιτικής δημοκρατίας και κοινωνικής ισότητας.

Στους καιρούς μας όμως παύει να ισχύει η παλιά ιδέα (αυτή που ενέπνευσε την αριστοτελική κριτική στη δημοκρατική αρχή) ότι η «κυβέρνηση των πολλών» θα είναι πιθανότατα και «κυβέρνηση των φτωχών» ή έστω των μη προνομιούχων. Και αυτό δεν συμβαίνει μόνον επειδή οι φτωχοί δεν αποτελούν πλέον την πλειοψηφία στις αναπτυγμένες κοινωνίες της Δύσης. Συμβαίνει κυρίως επειδή τα μεγάλα και ισχυρά οικονομικά συμφέροντα και τα προνομιούχα στρώματα επωφελούνται από την ερήμωση της δημόσιας σφαίρας και κατορθώνουν να θέτουν υπό τον έλεγχό τους την πολιτική ζωή. Η δημοκρατία τυπικά εξακολουθεί να λειτουργεί, αλλά οι κανόνες και οι διαδικασίες της κινδυνεύουν να εκφυλιστούν σε ένα είδος κάλυψης και νομιμοποίησης της εξουσίας των κυρίαρχων φιλελεύθερων ολιγαρχιών.

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης παρατηρούσε ότι η δημοκρατία (δηλαδή η εξουσία του λαού, όπως το λέει και η ίδια η λέξη) δεν υπάρχει σήμερα σε κανένα μέρος του κόσμου. Αυτό που υπάρχει στις δυτικές χώρες -έλεγε- είναι ορισμένες φιλελεύθερες ολιγαρχίες. Τα φιλελεύθερα χαρακτηριστικά αυτών των καθεστώτων δεν παραχωρήθηκαν από τις κυρίαρχες τάξεις, αλλά κατακτήθηκαν από τους λαϊκούς αγώνες στη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων.

Η υποχώρηση ή η έκλειψη αυτών των αγώνων στις μέρες μας εξηγεί εν μέρει την κρίση των αντιπροσωπευτικών δημοκρατικών θεσμών και γεννάει τον φόβο ότι μπορεί να τεθούν υπό αμφισβήτηση τα δικαιώματα και οι ελευθερίες που κατακτήθηκαν στο παρελθόν.

Οι δημοκρατικοί θεσμοί λειτουργούν ουσιαστικά όταν οι πολίτες συμμετέχουν μαζικά και ενεργητικά στην πολιτική ζωή, όταν μπορούν μέσα από τις αυτόνομες οργανώσεις τους να παρεμβαίνουν στον δημόσιο διάλογο και να συμβάλλουν καθοριστικά στον προσδιορισμό των συλλογικών προτεραιοτήτων και των πολιτικών στόχων. Με άλλα λόγια, η δημοκρατία λειτουργεί όταν οι οικονομικές ολιγαρχίες ή οι πολιτικές ελίτ δεν είναι σε θέση να ελέγχουν τον δημόσιο βίο και να εκμηδενίζουν τη συμμετοχή των πολιτών στην επεξεργασία των πολιτικών προγραμμάτων και στη λήψη των αποφάσεων.

Ο Βρετανός κοινωνιολόγος Κόλιν Κράουτς χρησιμοποιεί τον όρο «μεταδημοκρατία» για να περιγράψει τη σημερινή πολιτική κατάσταση στην αναπτυγμένη Δύση (Κόλιν Κράουτς «Μεταδημοκρατία», «Εκκρεμές», 2006). Στις σύγχρονες «μεταδημοκρατίες» η συμμετοχή των πολιτών περιορίζεται στην εκλογική διαδικασία. Η προεκλογική συζήτηση με τη σειρά της είναι ένα θέαμα ελεγχόμενο και καθοδηγούμενο από αντίπαλες ομάδες επαγγελματιών, που είναι ειδικοί στις τεχνικές επικοινωνίας και χειραγώγησης. Η αντιπαράθεση των κομμάτων διεξάγεται γύρω από έναν περιορισμένο αριθμό ζητημάτων που έχουν προεπιλεγεί από αυτές τις ομάδες. Η μεγάλη μάζα των πολιτών παίζει έναν παθητικό ρόλο, καθώς περιορίζεται στο να αντιδρά στα μηνύματα που δέχεται. Οι κρίσιμες πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται με τη συνεργασία και διαπραγμάτευση των εκλεγμένων κυβερνήσεων και των ελίτ που εκπροσωπούν σχεδόν αποκλειστικά τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα.

Σε αυτές τις συνθήκες, όπου το μεγάλο επιχειρηματικό κεφάλαιο διεκδικεί ευθέως έναν όλο και αυξανόμενο πολιτικό ρόλο, περιορίζεται δραστικά η δυνατότητα να δοθεί προτεραιότητα σε πολιτικές που τείνουν στην αναδιανομή του πλούτου και της εξουσίας και που θέτουν φραγμούς και όρια στις αξιώσεις των πιο ισχυρών τομέων της κοινωνίας. Διόλου τυχαία άλλωστε, σε όλες σχεδόν τις αναπτυγμένες δημοκρατικές κοινωνίες βλέπουμε να εφαρμόζονται πολιτικά προγράμματα που όχι μόνο δεν περιορίζουν τις οικονομικές ανισότητες, αλλά τείνουν μάλλον να τις επαναφέρουν στα προδημοκρατικά επίπεδα.

Σχεδόν παντού στην αναπτυγμένη Δύση επικρατεί ένα ελιτίστικο μοντέλο «φιλελεύθερης δημοκρατίας», που ελάχιστα ενδιαφέρεται για την ευρεία και ενεργητική συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική διαδικασία, ενώ ταυτόχρονα ενθαρρύνει μια μορφή διακυβέρνησης που αποφεύγει τις παρεμβάσεις στη λειτουργία της καπιταλιστικής οικονομίας. Οι συνέπειες είναι πλέον ορατές σε πολλές χώρες. Το κοινωνικό κράτος συρρικώνεται, ενώ ενισχύεται το ποινικό και αστυνομικό κράτος, που προσφεύγει στην τιμωρία και στον σωφρονισμό, προκειμένου να αντιμετωπίσει την κοινωνική ανασφάλεια και εξαθλίωση. Μεγαλώνει διαρκώς το χάσμα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς. Η φορολογία χρησιμεύει όλο και λιγότερο για τη δικαιότερη αναδιανομή του εισοδήματος, αφού πρωτίστως αποβλέπει στο να προσφέρει πρόσθετα κίνητρα στο κεφάλαιο. Οι πολιτικοί που κυβερνούν ανταποκρίνονται πρώτα απ' όλα στα αιτήματα των μεγάλων επιχειρήσεων, των οποίων τα ιδιαίτερα συμφέροντα αναγορεύονται σε επιτακτικό δημόσιο και γενικό συμφέρον. Οι φτωχοί παύουν να ενδιαφέρονται για την πολιτική. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα -όπως, για παράδειγμα, στην Αμερική- δεν συμμετέχουν ούτε καν στην εκλογική διαδικασία, επιστρέφοντας έτσι στην περιθωριακή θέση που ήταν υποχρεωμένοι να κατέχουν στην προδημοκρατική εποχή.

Στο προδημοκρατικό παρελθόν, οι ελίτ που κυριαρχούσαν στην οικονομική και κοινωνική ζωή μονοπωλούσαν και την πολιτική επιρροή και τα δημόσια αξιώματα. Η γέννηση και η εδραίωση της δημοκρατίας τις υποχρέωσε τουλάχιστον να μοιράζονται αυτά τα πεδία ισχύος μαζί με εκπροσώπους άλλων κοινωνικών ομάδων. Σήμερα, ωστόσο, εξαιτίας της αυξανόμενης ισχύος της κεφαλαιοκρατικής επιχείρησης και της εξάρτησης των κυβερνήσεων από τις ροές και τις τοποθετήσεις του πολυεθνικού κεφαλαίου, οδεύουμε προς τη διαμόρφωση μιας νέας κυρίαρχης τάξης, οικονομικής και πολιτικής συνάμα, που κατέχει ιδωτικό πλούτο και δημόσια επιρροή. Μία από τις βασικές αιτίες της παρακμής της δημοκρατίας είναι αυτή η πλουτοκρατική και νεο-ολιγαρχική της εκτροπή ή, με άλλα λόγια, η πελώρια ανισορροπία που υπάρχει ανάμεσα στην ισχύ των μεγάλων επιχειρήσεων και σε εκείνη των άλλων κοινωνικών ομάδων, και ιδιαίτερα των «κατώτερων» τάξεων. Για να πάψει η δημόσια ζωή να αποτελεί υπόθεση που αφορά μικρές και κλειστές ελίτ, για να αναζωογονηθεί η δημοκρατική πολιτική, χρειάζονται ριζοσπαστικά κοινωνικά και πολιτικά κινήματα, ικανά να αντισταθμίζουν και να περιορίζουν την πολιτική ισχύ των οικονομικών συμφερόντων.

Το θέμα της κρίσης και της παρακμής της δημοκρατίας προσεγγίζουν από διαφορετικές οπτικές γωνίες τα κείμενα που ακολουθούν. Με τις αναλύσεις τους οι Γάλλοι κοινωνιολόγοι Αλέν Καγέ, Ζαν-Πιερ Λε Γκοφ, Αλέν Ζοξ και ο Ιταλός ιστορικός Μάσιμο Σαλβαντόρι προτείνουν διαγνώσεις για την παθολογία της δημοκρατίας καθώς και ένα ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο ερμηνείας, που φωτίζει τις βαθύτερες αιτίες της κρίσης των αντιπροσωπευτικών θεσμών. Οι συμβολές τους προσφέρουν χρήσιμα ερεθίσματα για τη συνέχιση της έρευνας και του διαλόγου.

Από τη ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ της Ελευθεροτυπίας (14/09/2007),
όπου σε κείμενα σοβαρών διανοητών
περιγράφεται και αναλύεται το πρόβλημα της κρίσης της σύγχρονης δημοκρατίας.
Επισκεφθείτε την ηλεκτρονική σελίδα της Ελευθεροτυπίας,
αναζητήστε τη ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ και διαβάστε τα σχετικά κείμενα,
που λόγω της αυριανής ψηφοφορίας αποκτούν μιαν έξοχη επικαιρότητα.