ΦΑΚΕΛΟΣ: Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό: Η περίπτωση της Ρωσίας
Η ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό. Στο πλαίσιο της διερεύνησης της εξωστρέφειας ή εσωστρέφειας της Ελληνικής λογοτεχνίας, το Literature.gr εγκαινιάζει μια σειρά από συνεντεύξεις με μεταφραστές. Σκοπός μας είναι να διαπιστώσουμε τι συμβαίνει ακριβώς στο εξωτερικό σε σχέση με την ελληνική λογοτεχνία, πόσο γνωστή και αποδεκτή είναι από τους ξένους αναγνώστες, σε ποια εμπόδια προσκρούει η διάδοσή της. Ακόμα, επιδιώκουμε, μέσα από αυτές τις συνεντεύξεις και τη συσσωρευμένη εμπειρία των μεταφραστών, να ανιχνεύσουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, τις ιδιαιτερότητες της μετάφρασης της ελληνικής λογοτεχνίας και γενικά τον ρόλο του μεταφραστή.
Επιμέλεια: Αιμίλιος Σολωμού
Η πρώτη μετάφραση της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα ρωσικά ήταν μια επιλογή ελληνικών δημοτικών τραγουδιών (Nikolai Gnedich) το 1825, όπως συνέβη και σε άλλες χώρες. Ωστόσο, η συστηματική μετάφραση της νεοελληνικής λογοτεχνίας αρχίζει τη δεκαετία του 1950. Ήταν ευτύχημα και τιμή για τη νεοελληνική λογοτεχνία ότι ασχολήθηκαν με τη μετάφρασή της σπουδαίοι ποιητές και άνθρωποι των γραμμάτων όπως ο Αρσένι Ταρκόφσκι (Ύμνος εις την Ελευθερίαν), η κόρη της Μαρίνα Τσβετάεβα Αριάδνα Εφρόν (Ελεύθεροι Πολιορκημένοι), ο Ιωσήφ Μπρότσκι (ποιήματα Ελλήνων ποιητών στην Ανθολογία της αντιστασιακής ποίησης της Ευρώπης, 1970) και η Άννα Αχμάτοβα (διάφορα ποιήματα). Είναι ευτύχημα ακόμα που τη νεοελληνική λογοτεχνία υπηρέτησε για δεκαετίες η σπουδαία νεοελληνίστρια Σόνια Ιλίνσκαγια. Κορυφαίο και μνημειώδες πια έργο της θεωρείται η Ρωσική Καβαφειάδα. Στο κείμενό της για τις μεταφράσεις στα ρωσικά της νεοελληνικής λογοτεχνίας (στο Βασίλης Βασιλειάδης, επιμ., «γνώριμος και ξένος…». Η νεοελληνική λογοτεχνία σε άλλες γλώσσες. Κ.Ε.Λ., 2012), σελ. 231-240, από το οποίο αντλούμε πληροφορίες, η Ιλίνσκαγια αναφέρεται στην ιδεολογία που στα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης καθόριζε τις προτιμήσεις για μεταφράσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Χαρακτηριστικό είναι πως στην ανθολογία της μεταπολεμικής ποίησης που ετοίμασε δέχτηκε παρεμβάσεις να παραλείψει ποιητές όπως ο Μ. Αναγνωστάκης, ο Τ. Πατρίκιος και ο Θ. Κωσταβάρας. Προς τιμήν της αρνήθηκε και απέσυρε το όνομά της από την έκδοση και την εισαγωγή που έγραψε.
Όπως είναι αναμενόμενο, ιδιαίτερη επιτυχία γνώρισε στη Ρωσία το έργο του Ρίτσου (Βραβείο Λένιν 1979) αλλά και του Βάρναλη (Βραβείο Λένιν 1959). Πολύ γνωστοί στους Ρώσους αναγνώστες είναι σήμερα ο Καζαντζάκης και ο Καβάφης, αλλά ως έναν βαθμό και οι νομπελίστες Σεφέρης και Ελύτης. Η Ιλίνσκαγια παρατηρεί πως σήμερα το ελληνικό βιβλίο δε μεταφράζεται/εκδίδεται, αν δεν υπάρχει χορηγία, τα αντίτυπα των εκδόσεων είναι περιορισμένα («δεν τυπώνονται πλέον εντυπωσιακά υψηλοί αριθμοί αντιτύπων») και εμφανίζονται «αρκετά δείγματα πρόχειρης μεταφραστικής δουλειάς». Παρόλα αυτά, κλείνει αισιόδοξα το κείμενό της: «Υπάρχουν νέες δυνάμεις, νέες προτάσεις, στέρεες ελπίδες». Για όλα αυτά, την εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας στη Ρωσία και γενικά τη μετάφραση, αναφέρονται στις συνεντεύξεις που ακολουθούν και στα κείμενά τους ο Επισκέπτης καθηγητής στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Μόσχας Λομονόσοφ και στο Πανεπιστήμιο Διεθνών Σχέσεων Μόσχας Διονύσιος Μαρούλης, οι πανεπιστημιακές καθηγήτριες Ξένια Κλίμοβα, Ιρίνα Τρεσορούκοβα, Άννα Τορόποβα, Ιρίνα Σμιρνόβα και οι μεταφραστές Λυδία Αρντάνοβα, Πάβελ Ζαρούτσκι και Κατερίνα Μπασόβα. Ευχαριστούμε ιδιαίτερα τον καθηγητή Διονύσιο Μαρούλη που ανάλαβε τις επαφές και επιμελήθηκε τα κείμενα για τον φάκελο που αφορά τη Ρωσία.
Ο Διονύσιος Μαρούλης, ερευνητής της νεοελληνικής ποίησης, συνομιλεί με Ρώσους Νεοελληνιστές για την ελληνική λογοτεχνία
Διονύσιος Μαρούλης
«Βρίσκομαι τα τελευταία περίπου 5 χρόνια στη Μόσχα διδάσκοντας ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Μόσχας Λομονόσοφ και στο Πανεπιστήμιο Διεθνών Σχέσεων. Στα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα είναι η θεωρία της λογοτεχνίας και άρα ήταν λογικό να με απασχολήσει η πρόσληψη της ελληνικής λογοτεχνίας στη Ρωσία.
Κάνοντας έναν σύντομο απολογισμό, θα έλεγα πως η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία είναι λιγότερο γνωστή από την αρχαία, για την οποία ένας μέσος Ρώσος ξέρει βασικά πράγματα, λαμβάνοντας υπόψη ότι στοιχεία αρχαίου ελληνικού πολιτισμού διδάσκονται στο σχολείο.
Ένα δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι η νέα ελληνική λογοτεχνία γνωρίζει μια άνθηση μεταφράσεων είτε ολόκληρων βιβλίων είτε αποσπασμάτων σε ανθολογίες την περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς τα αριστερά κόμματα της Ελλάδος έχουν στενές επαφές με το Κουμμουνιστικό Κόμμα. Η βιβλιογραφική έρευνα που διενέργησε για την περίοδο 1934-2006 ο Δημήτρης Γιαλαμάς, σύμβουλος της ελληνικής Πρεσβείας στη Μόσχα συμφωνεί με την εικόνα που έχω εγώ, ότι δηλαδή οι λογοτεχνικές σχέσεις πυκνώνουν τις δεκαετίες ΄60, ΄70 ,΄80 και σταδιακά ατονούν το 1990. Σίγουρα ένας ποιητής που ξεχωρίζει είναι ο Ρίτσος για ευνόητους λόγους.
Οδηγός Ρωσικών Μεταφράσεων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 1934-2006
Είναι ευτύχημα που έχει μεταφραστεί ολόκληρο το έργο του Καβάφη. Αγαθή σύμπτωση ήταν ότι τον αγάπησε η καθηγήτρια μου στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Σόνια Ιλίνσκαγια και μέσα από τον δικό της κόπο σήμερα υπάρχει μεταφρασμένο ολόκληρο το ποιητικό μα και πεζό του έργο. Η τυπολογία της ποίησης του Καβάφη είναι το βασικό αντικείμενο που διδάσκω κι εγώ στο Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ. Σίγουρα ο Καβάφης και ο Καζαντζάκης είναι τα ονόματα που ακούω πιο συχνά συνομιλώντας με Ρώσους εκτός ακαδημαϊκής κοινότητας.
Κ.Π. Καβάφης: ποίηση-πεζά-κριτικά δοκίμια
Νέα ώθηση έδωσε η ίδρυση στα μέσα της δεκαετίας του 1990 της Έδρας Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Λομονόσοφ, η οποία ασχολήθηκε και με μεταφράσεις του Σεφέρη, του Ελύτη, του Εμπειρίκου και του Σαχτούρη και σίγουρα είναι μια Έδρα δραστήρια που έχει διάθεση να τρέξει το θέμα των λογοτεχνικών μεταφράσεων.
Ο Ελύτης
Σημαντικό βήμα τα τελευταία δυο χρόνια είναι και η συμμετοχή της Ελλάδας στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Μόσχας. Μαζί με τη Νόπη Χατζηγεωργίου (Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού) γίνονται συντονισμένες προσπάθειες για την προβολή του σύγχρονου ελληνικού λογοτεχνικού τοπίου αλλά και του πολύ μοντέρνου. Μάλιστα τον Σεπτέμβρη του 2017 υπεγράφη και ένα μνημόνιο συνεργασίας μεταξύ των δυο χωρών για αμοιβαίες λογοτεχνικές μεταφράσεις, κάτι που σίγουρα μπορεί να προσφέρει πολλά. Εκδόθηκε και μία ανθολογία Ελλήνων στα ρωσικά με αντιπροσωπευτικά δείγματα επιλεγμένα από τη Μ. Χαρτουλιάρη και τον Β. Χατζηβασιλείου με ονόματα όπως της Παπαδάκη, του Χουλιάρα, του Παλαβού κ.ά. σε επιμέλεια της Ε. Σαρτόρι.
Ανθολογία
Το ελληνικό περίπτερο στην Έκθεση Βιβλίου
Η ελληνική ομάδα στην Έκθεση Βιβλίου: Ν. Χατζηγεωργίου, Μ. Πιμπλής, Δ. Μαρούλης, Κ. Παπαδάκη, Δ. Δημητριάδου, η Υπουργός Πολιτισμού Λ. Κονιόρδου.
Το Αρχείο Καβάφη στην Έκθεση Βιβλίου
Ε. Σαρτόρι
Τον Οκτώβριο 2017 λαμβάνοντας μέρος μια ραδιοφωνική εκπομπή για την ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία, στην εκπομπή Sputnik Express 104.9 FM του Δ. Λιάτσου με την Άννα Λιάτσου και συνομιλώντας με εκπροσώπους εκδόσεων (Καζαντζάκη, Πατάκη), τον Σ. Καμπουρόπουλο από το Υπουργείο Πολιτισμού, τη νεοελληνίστρια από το πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης Φ. Γιελόεβα και συγγραφείς, διέκρινα την κοινή επιθυμία να προωθηθεί το ελληνικό βιβλίο στη ρωσική αγορά. Θυμάμαι η κυρία Άλκη Ζέη μού εκμυστηρεύτηκε ότι θα ήθελε να δει μεταφρασμένο το βιβλίο της Η Αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα. Πριν δυο χρόνια μάλιστα ξαναμεταφράστηκε Το καπλάνι της βιτρίνας και διοργανώθηκε στη Μόσχα και μια ιδιαίτερα συγκινητική εκδήλωση.
Οι σύνδεσμοι της εκπομπής Sputnik Express 104.9 FM για την παρουσία της ελληνικής λογοτεχνίας στη Ρωσία
Εξώφυλλα εκδόσεων: Παπαδιαμάντης, Καζαντζάκης, Σεφέρης, Ρίτσος, Σαχτούρης, Εμπειρίκος
Προσωπικά αυτή την περίοδο ασχολούμαι με τη μετάφραση στα ρωσικά των Ακυμάντων του Νίκου Σκορίνη, έργο που πιστεύω αφορά στα ενδιαφέροντα των σύγχρονων Ρώσων. Επίσης, με την Κάτια Μπασόβα ασχολούμαστε με το Κρυφό Ημερολόγιο του Χίτλερ του Χάρη Βλαβιανού, έργο που κι αυτό μπορεί να «τραβήξει» το ρωσικό κοινό. Εγώ μεταφράζω ερασιτεχνικά, η Κάτια, όμως, έχει παρακολουθήσει και το διετές πρόγραμμα μετάφρασης του ιδρύματος Π. Χάρη στην Αθήνα κι έχει μεταφράσει μάλιστα τη Μητέρα του σκύλου του Μάτεσι. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι οι διπλωματικές αρχές της Ελλάδας στη Μόσχα αντιμετωπίζουν τα θέματα προβολής του ελληνικού πολιτισμού με ιδιαίτερη ευαισθησία. Τόσο ο πρέσβης Α. Φρυγανάς και η σύμβουλος πρεσβείας Δ. Πούλου όσο και η πρόξενος Ε. Βακάλη αγκαλιάζουν σχετικές πρωτοβουλίες.Αρωγοί είναι βέβαια και Έλληνες που διαπρέπουν σε άλλους χώρους στη Ρωσία όπως ο προπονητής της ΤΣΣΚΑ ΜΟΣΧΑΣ, Δημήτρης Ιτούδης ο οποίος πάντα ανταποκρίνεται σε προσκλήσεις να στηρίξει πρωτοβουλίες για την προώθηση του ελληνικού πολιτισμού.
Δ. Ιτούδης, Λ. Κονιόρδου, Σ. Καμπουρόπουλος
Στο αφιέρωμα αυτό οι Ρώσοι Νεοελληνιστές θα μας παρουσιάσουν μια εικόνα τωρινή της ελληνικής λογοτεχνίας
αλλά και της ελληνικής γλώσσας στη Ρωσία».
Α. Η κυρία Ξένια Κλίμοβα είναι καθηγήτρια στην Έδρα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Κρατικού Πανεπιστημίου Μόσχας Λομονόσοφ με ενδιαφέροντα στην ελληνική λαογραφία και την έρευνα στην εθνογραφία:
Η Ξένια Κλίμοβα και ο Διονύσης Μαρούλης
- Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις;
Η αλήθεια είναι πως η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, δυστυχώς, δεν είναι πολύ γνωστή στη Ρωσία. Όταν ένας μέσος Ρώσος ακούει για «ελληνική λογοτεχνία», μάλλον θα νομίζει πως ο όρος αναφέρεται στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία, η οποία είναι πολύ γνωστή στους Ρώσους, όπως και σε όλον τον κόσμο. Από σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία ίσως ο μόνος γνωστός συγγραφέας είναι ο Νίκος Καζαντζάκης και από ποιητές ο Κ.Π. Καβάφης και σε πολύ λιγότερο βαθμό ο Γιάννης Ρίτσος και ο Ο. Ελύτης.
Όπως καταλαβαίνετε, υπάρχει πολύ μεγάλο πεδίο για να δουλέψουν οι μεταφραστές, αρκεί να υπάρχει κάποιο ενδιαφέρον από τους εκδότες. Νομίζω πως ο Ρώσος αναγνώστης γενικά έχει ενδιαφέρον για κάτι νέο, αλλά όταν μιλάμε για μεταφράσεις κλασικών έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας, η δουλειά του μεταφραστή αποκτάει μεγαλύτερες διαστάσεις, επειδή πρόκειται για τα σημαντικότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τα οποία αξίζει να διαβάζουν και να μελετάνε όλοι οι φοιτητές και οι ερευνητές που ασχολούνται με τη φιλολογία.
Ξένια Κλίμοβα: «…ξέρουμε πολλούς συναδέλφους που έχουν στα χέρια τους έτοιμες μεταφράσεις των σημαντικότερων έργων, αλλά δεν βρέθηκε μέχρι σήμερα κάποιος τρόπος να τις εκδώσουν».
Στο Πανεπιστήμιο μας για να υποστηρίξουμε τις προσπάθειες των νεαρών μεταφραστών, από το 2017 διεξάγουμε στην Έδρα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας έναν διαγωνισμό καλλιτεχνικής μετάφρασης από τα νέα ελληνικά στα ρωσικά. Στον διαγωνισμό αυτό μπορούν να πάρουν μέρος φοιτητές και μεταπτυχιακοί φοιτητές από όλη τη Ρωσία και από το εξωτερικό. Φέτος πήραμε 14 μεταφράσεις από πέντε πανεπιστήμια: από το Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ, από το Πανεπιστήμιο Διεθνών Σχέσεων, από το Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης, το Πανεπιστήμιο της Κριμαίας και το Πανεπιστήμιο της Λετονίας. Υπήρχαν δύο κατηγορίες – «ποίηση» και «πεζογραφία». Η επιλογή των κειμένων προς μετάφραση ήταν ελεύθερη και μόνος περιορισμός υπήρχε ως προς την εποχή (από 1900 ως σήμερα) και στον αριθμό των σελίδων (μέχρι 5). Τα παιδιά έκαναν μεταφράσεις από τον Γ. Σεφέρη, τον Α. Εμπειρίκο, τον Ν. Εγγονόπουλο, την Κ. Δημουλά, την Ν. Χατζηδάκη, ακόμα και από τον Αττίκ. Στην πεζογραφία διάλεξαν την Ζ. Ζατέλη, τον Μ. Καραγάτση, τον Μ. Χάκκα, τον Χ. Οικονόμου, τον Α. Σουρούνη και άλλους. Οι μεταφράσεις των νικητών του διαγωνισμού θα δημοσιευτούν στο περιοδικό της Φιλολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ.
- Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του;
Σήμερα στη Ρωσία ο μεταφραστής της ελληνικής λογοτεχνίας κατά τη γνώμη μου πολύ δύσκολα μπορεί να βρει μόνος του κάποια δυνατότητα να εκδώσει τη μετάφρασή του. Έτσι, ξέρουμε πολλούς συναδέλφους που έχουν στα χέρια τους έτοιμες μεταφράσεις των σημαντικότερων έργων, αλλά δεν βρέθηκε μέχρι σήμερα κάποιος τρόπος να τις εκδώσουν.
- Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα ρωσικά;
Στη μετάφραση από τα ελληνικά στα ρωσικά υπάρχουν αρκετές ιδιαιτερότητες, που κάνουν όμως τη δουλειά του μεταφραστή πραγματικά συναρπαστική. Έτσι, πολλές φορές κάποια ελληνική λέξη που χρησιμοποιείται στο κείμενο μπορεί να υπάρχει σε μορφή ελληνικού λεξικού δανεισμού και ο μεταφραστής μπορεί να παρασυρθεί από τον πειρασμό να χρησιμοποιήσει την αντίστοιχη λέξη, αλλά η σημασία του στα ρωσικά μπορεί να διαφέρει από αυτό που λέει το ελληνικό κείμενο. Έτσι, π.χ. έχουμε πολλές δυσκολίες με την εκκλησιαστική ορολογία: στα ρωσικά υπάρχει μια λέξη δανεισμένη από τα ελληνικά – лампада (lampada), αλλά η λέξη αυτή δεν σημαίνει λαμπάδα, σημαίνει καντήλι, ενώ μια άλλη λέξη – кадило (kadilo) δεν σημαίνει καντήλι, αλλά θυμιατό. Αλλά οι πιο δύσκολες μεταφράσεις από τα ελληνικά είναι βεβαίως τα ποιητικά κείμενα των μεγάλων καλλιτεχνών που υμνούν την ελληνικότητα. Έτσι, είναι σχεδόν αδύνατο να μεταφέρει κανείς στη ρωσική γλώσσα τους στίχους του Ο. Ελύτη ή του Γ. Σεφέρη…
- Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη;
Η δουλειά του μεταφραστή εξαρτάται πολύ από το πρωτότυπο έργο πάνω στο οποίο δουλεύει. Είναι γνωστό το ρητό του Ρώσου ποιητή και μεταφραστή του 19ου αιώνα Β. Ζουκόφσκι: «Ο μεταφραστής της πεζογραφίας είναι σκλάβος, ο μεταφραστής της ποίησης αντίπαλος».
- Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή;
«Η δουλειά του μεταφραστή εξαρτάται πολύ από το πρωτότυπο έργο πάνω στο οποίο δουλεύει. Είναι γνωστό το ρητό του Ρώσου ποιητή και μεταφραστή του 19ου αιώνα Β. Ζουκόφσκι: «Ο μεταφραστής της πεζογραφίας είναι σκλάβος, ο μεταφραστής της ποίησης αντίπαλος».
Στη Ρωσία υπήρχαν πολύ καλοί και γνωστοί μεταφραστές της ελληνικής λογοτεχνίας και πρώτα από όλους θα αναφέρω την κ. Σ. Ιλίνσκαγια, η οποία ασχολήθηκε με το έργο του Κ. Π. Καβάφη. Επίσης, θαυμάσιες μεταφράσεις έκαναν η Ε. Σμάγκινα, ο Ε. Σολομόνοβιτς, η Ι. Μόριτς, η Ε. Σαρτόρι. Αλλά εμένα προσωπικά μου αρέσουν οι μεταφράσεις των ποιημάτων του Μ. Σαχτούρη και του Δ. Γιαλαμά, τις οποίες έκανε η διαπρεπής συνάδελφος Ι. Κοβαλέβα, που δυστυχώς απεβίωσε πρόωρα το 2007. Επειδή η ίδια έγραφε εξαιρετικά λεπτά και όμορφα ποιήματα και είχε αφήσει τρεις ποιητικές συλλογές, φαίνεται πως ένιωθε με έναν ιδιαίτερο τρόπο την ποιητικότητα των άλλων και μπορούσε να την αποδώσει πάλι λεπτά και διακριτικά, έτσι ώστε να φαίνεται και το πρόσωπο του ποιητή, και όλοι οι συμβολισμοί του ποιήματος, αλλά και – το σημαντικότερο – να ακούγεται η ρωσική μετάφραση σαν ένα πρωτότυπο ποίημα και όχι σαν ένα μεταφρασμένο κείμενο. Αυτό είναι το μυστικό της καλής μετάφρασης – ο μεταφραστής πρέπει να είναι ερωτευμένος με τη μητρική του γλώσσα, πρέπει να την αισθάνεται απολύτως, μόνο έτσι θα φτιάξει μια ζωντανή και όχι νεκρή μετάφραση. Η Ι. Κοβαλέβα δημοσίευσε ένα βιβλίο αφιερωμένο στην ελληνική λογοτεχνία και στην τέχνη της καλλιτεχνικής μετάφρασης με τίτλο “Στο εργαστήριο του Καβάφη” και αυτό μπορεί να θεωρηθεί, κατά τη γνώμη μου, ένα από τα σημαντικότερα εγχειρίδια του νεοελληνιστή-μεταφραστή σήμερα, ώστε να νιώσει το ελληνικό πνεύμα και να μπορεί να το αποδώσει.
Β. H Λυδία Αρντάνοβα σπούδασε Φιλοσοφία στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Αγίας Πετρούπολης. Το 2017 πήρε το πρώτο βραβείο λογοτεχνικής μετάφρασης του διαγωνισμού που οργάνωσε η Έδρα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας για τη μετάφραση της Ζυράννας Ζατέλη.
1.Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε έπειτα με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας;
Για μένα όλα άρχισαν από την αρχαία ελληνική ποίηση – και όχι τα έπη, αλλά τα κείμενα από τα οποία ξεκινάει η ιστορία της φιλοσοφίας (που σπούδαζα τότε): ο Παρμενίδης, ο Εμπεδοκλής, ο Ηράκλειτος… Μετά ο Πλάτων. Η μυθολογία, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης, ο Αριστοφάνης, ο Αρχίλοχος, ο Αλκαίος, η Σαπφώ, – εισήλθαν στη ζωή μου σαν έρωτας. Ένας εκδοτικός οίκος έψαχνε φοιτητές για να μεταφράζουν λογοτεχνικά κείμενα από τα αγγλικά. Τα αγγλικά τα κατείχα αρκετά καλά και έκανα αίτηση. Το πρώτο βιβλίο που μου πρότειναν προς μετάφραση ήταν για τον Όμηρο: «Όμηρος, Ιλιάδα και Οδύσσεια» του Αλμπέρτο Μανγκουέλ. Η δουλειά μου μετατράπηκε σ’ ένα συναρπαστικό πνευματικό ταξίδι… Η πρώτη μου μετάφραση πέτυχε, χωρίς να ξέρω πώς. Και με το πρώτο διήγημα που μετέφρασα, τότε ακόμα που μόλις ήρθα στο Τμήμα Νεοελληνικών – Η Περσεφόνη και μια άλλη ιστορία, της Ζυράννας Ζατέλη – πήρα το πρώτο βραβείο στο διαγωνισμό μεταφραστών. Νιώθω ότι βρήκα την κλίση μου και συνεχίζω με χαρά.
2.Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Υπάρχει, επίσης, ενδιαφέρον για σπουδές στη νεοελληνική γλώσσα και τη λογοτεχνία στα πανεπιστήμια της χώρας;
Όσον αφορά την ποίηση, είναι δύσκολη ερώτηση, γιατί από τη μία υπάρχουν μεταφράσεις των κορυφαίων Ελλήνων ποιητών του εικοστού αιώνα – του Καβάφη, του Ελύτη, του Σεφέρη, του Ρίτσου, του Σαχτούρη. Από την άλλη, οι εκδόσεις είναι ελάχιστες. Είναι δύσκολο να τις βρεις. Το σημαντικό θέμα είναι ότι τα πρωτότυπα έργα είναι αιώνια, ενώ οι μεταφράσεις είναι περιορισμένες στον χρόνο: οι νέες γενιές απαιτούν καινούργιες ερμηνείες για να μαγευτούν, γιατί η γλώσσα αλλάζει, αλλάζουν οι αισθητικοί κώδικες αντίληψης. Το ίδιο κείμενο, το βλέπει με άλλα μάτια η γενιά, ας πούμε, του ’70, και με άλλα εμείς. Γι’ αυτό η προοπτική για νέες μεταφράσεις υπάρχει πάντα. Και πόσοι άριστοι Έλληνες ποιητές δεν μεταφράστηκαν στα ρωσικά ποτέ;
Λυδία Αρντάνοβα: «Αλλά όσο ανοιχτή και φιλόξενη είναι η χώρα, τόσο κλειστός είναι ο ελληνικός λογοτεχνικός χώρος. Αν υπήρχαν προσιτές μεταφράσεις, ωραίες εκδόσεις, οι ρώσοι θα τις διάβαζαν. Γιατί και γενικά διαβάζουν πολύ. Στην παρούσα φάση, ακόμα και αν εμφανιστούν οι νέες μεταφράσεις και εκδόσεις, η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στην Ρωσία θα χρειαζόταν προώθηση, παρουσίαση. Αλλά μπορεί και να γίνει μόδα μια μέρα, ποιός ξέρει;»
Όσον αφορά στον πεζό λόγο, είναι εύκολο: τα πεζά είναι άγνωστα. Οι μεταφράσεις που υπάρχουν είναι ελάχιστες. Που δυστυχώς και αυτές δεν είναι όλες καλής ποιότητας. Εδώ η προοπτική για νέες μεταφράσεις υπάρχει αναμφίβολα. Γενικά υπάρχει η αγάπη για την Ελλάδα, πολλοί ενδιαφέρονται, πάνε, και όταν γυρίζουν στην Ρωσία τους λείπει αυτό το φως, ο ήλιος, η θάλασσα, αλλά και αυτό που δεν μπορούν να εκφράσουν με ακρίβεια – κάποια άπιαστη συγγένεια. Το πνεύμα του τόπου που τους αρέσει. Αλλά όσο ανοιχτή και φιλόξενη είναι η χώρα, τόσο κλειστός είναι ο ελληνικός λογοτεχνικός χώρος. Αν υπήρχαν προσιτές μεταφράσεις, ωραίες εκδόσεις, οι Ρώσοι θα τις διάβαζαν. Γιατί και γενικά διαβάζουν πολύ. Στην παρούσα φάση, ακόμα και αν εμφανιστούν οι νέες μεταφράσεις και εκδόσεις, η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία θα χρειαζόταν προώθηση, παρουσίαση. Αλλά μπορεί και να γίνει μόδα μια μέρα, ποιος ξέρει;
3. Τι είναι αυτό που σας συναρπάζει στην ελληνική λογοτεχνία; Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που την ξεχωρίζουν από άλλες εθνικές λογοτεχνίες;
Για μένα είναι το μυθοποιητικό βάθος της γλώσσας καθαυτής. Και αν πρόκειται για μια γενίκευση – και συνεπώς, για την μυθοποίηση απ’ έξω – θα έλεγα ότι η ελληνική λογοτεχνία είναι παράδοξη. Θα πρότεινα φράσεις σαν αισιόδοξη απαισιοδοξία, μελαγχολική λεβεντιά, ρηξικέλευθη νοσταλγία.
4. Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του;
Το γενικό πρόβλημα είναι τετριμμένο: οικονομικό. Σήμερα οι αφοσιωμένοι μεταφραστές ελληνικής λογοτεχνίας το κάνουν από αγάπη, εκδίδουν μόνοι τους και με δικά τους χρήματα. Εγώ θα ήθελα να κάνω μεταφράσεις ελληνικής λογοτεχνίας το επάγγελμά μου. Στην παρούσα στιγμή στην Ρωσία είναι αδύνατο. Όπως έλεγα, η προοπτική υπάρχει, αλλά τα πρώτα βήματα θέλουν οικονομική ενίσχυση.
5. Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα ρωσικά;
«Το γενικό πρόβλημα είναι τετριμμένο: οικονομικό. Σήμερα οι αφοσιωμένοι μεταφραστές ελληνικής λογοτεχνίας το κάνουν από αγάπη, εκδίδουν μόνοι τους και με δικά τους χρήματα. Εγώ θα ήθελα να κάνω μεταφράσεις ελληνικής λογοτεχνίας το επάγγελμά μου. Στην παρούσα στιγμή στην Ρωσία είναι αδύνατο. Όπως έλεγα, η προοπτική υπάρχει, αλλά τα πρώτα βήματα θέλουν οικονομική ενίσχυση».
Πολλές ιδιωματικές εκφράσεις που δεν τις πιάνεις άμεσα, ούτε βρίσκεις στα λεξικά. Πολυσημία με βαθιές ρίζες στην άβυσσο της ιστορίας. Η ελληνική γλώσσα είναι πολύ απαιτητική στον μεταφραστή. Που είναι και δυσκολία και πρόκληση. Το άλλο πρόβλημα ισχύει για κάθε μετάφραση – χάνονται πολλά, όσον αφορά ιδιαίτερα τα ελληνικά, χάνεται η μουσικότητα των ήχων, το βάθος της σημαντικής. Και πάλι είναι πρόκληση για την τέχνη του μεταφραστή.
6. Μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη;
Θεωρώ τον μεταφραστή έναν σύμμαχο του συγγραφέα. Δηλαδή, πρέπει να κάνει όσο μπορεί για την καλύτερη τύχη του έργου του.
7. Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή;
Παράδοξα, η καλή μετάφραση πρέπει να μην μοιάζει με μετάφραση. Πρέπει να διαβάζεται σαν πρωτότυπο έργο. Το μόνο εγχειρίδιο είναι η υποκειμενική ευαισθησία του ιδίου του μεταφραστή.
Γ. Ο Πάβελ Ζαρούτσκι τελείωσε τη Σχολή Οικονομικών Επιστημών και Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αρχιτεκτονικής και Πολιτικών Μηχανικών της Αγίας Πετρούπολης και το 2017 το Τμήμα Βυζαντινής και Νεοελληνικής φιλολογίας Κρατικού Πανεπιστημίου Αγίας Πετρούπολης.
1.Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε έπειτα με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας;
Ο κύριος λόγος ήταν η σχεδόν πλήρης απουσία των μεταφράσεων. «Αντιμετώπισα» τα ελληνικά μερικές φορές πριν αποφασίσω να μάθω τη γλώσσα: το βιβλίο μεταφράσεων του Σαχτούρη που άνοιξα κατά τύχη σ’ ένα βιβλιοπωλείο το 2005, αν θυμάμαι καλά, ήταν η πρώτη μου αγάπη απ’ την ελληνική ποίηση, οι φίλοι μου απ’ την ελληνική μουσική σκηνή, η οποίοι πάντα ήταν η μεγάλη υποστήριξη για μένα, ακόμα και οι μεταφράσεις των ποιημάτων του Βασίλη Αμανατίδη… Το 2013 επισκέφτηκα την Αθήνα για πρώτη φορά και στα Εξάρχεια, την απολύτως καλλιτεχνική ατμόσφαιρα, κατάλαβα ότι έχω δίκιο και κάτι πολύ ενδιαφέρον συμβαίνει στην καλλιτεχνική ζωή της Ελλάδας. Έτσι, γυρίζοντας βρήκα ένα φροντιστήριο που εγγράφτηκα στις αρχές του 2014 και ένα χρόνο μετά (μη με ρωτάτε πως έγινε, αφού δεν καταλαβαίνω κ’ εγώ) ήμουν και πάλι φοιτητής.
2.Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Υπάρχει, επίσης, ενδιαφέρον για σπουδές στη νεοελληνική γλώσσα και τη λογοτεχνία στα πανεπιστήμια της χώρας;
«Για μένα μάλλον ο μεταφραστής είναι εξερευνητής παρά ποιητής. Η μετάφραση είναι πάντα ένα είδος ανακάλυψης, πολύ όμοιο με την ποιητική ανακάλυψη».
Εγώ ασχολούμαι με τη σχεδόν άγνωστη μεριά της ελληνικής λογοτεχνίας. Π.χ. όταν πέρυσι εκδόθηκε το τεύχος–αφιέρωμα στην ελληνική μεταπολεμική πρωτοπορία που κάναμε μαζί με το περιοδικό «Γύρη» και που περιείχε τις μεταφράσεις μου των 10 Ελλήνων ποιητών, μόνο 3 απ’ αυτούς ήταν μεταφρασμένοι στα ρωσικά πριν από μένα (ο Νάνος Βαλαωρίτης, ο Αριστοτέλης Νικολαΐδης και ο Βασίλης Αμανατίδης). Οι άλλοι δεν υπήρχαν στα ρωσικά. Είμαστε λίγοι, αλλά «τρελοί και ευτυχισμένοι».
3.Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του;
Η δική μου περίπτωση είναι «κάνε το μόνος σου», απ’ την αρχή έως το τέλος. Και αυτό δουλεύει, επειδή έχω πίστη σ’ αυτό που κάνω. Βεβαίως θα ήθελα να υπάρχει κάποιος/ κάποια εταιρία να μου δίνει χρήματα να μεταφράζω και να μη σκέφτομαι πως να εκδίδω τη μετάφραση.
4.Ποιες ιδιαιτερότητες, ενδεχομένως δυσκολίες, υπάρχουν όσον αφορά στη μετάφραση από τα ελληνικά στα ρωσικά;
Μεταφράζοντας την πρωτοποριακή ποίηση, πάντα αστειεύομαι ότι είναι πολύ ευτυχισμένοι αυτοί που μεταφράζουν κάτι με κάποια πλοκή, αφού πολύ συχνά αυτό που θέλω να μεταφράσω είναι ένα είδος «μη–αφηγηματικής» ποίησης. Αλλά πραγματικά, το κύριο πρόβλημα είναι οι διαφορετικές προσλήψεις του ποιητικού στοιχείου στις χώρες μας. Παραδοσιακά οι Ρώσοι προσμένουν από την ποίηση τον πολύ αυστηρό ρυθμό και τις ομοιοκαταληξίες. Στην Ελλάδα, αντίθετα, κυριαρχεί ο ελεύθερος στίχος. Γι’ αυτό οι μεταφραστές κρατώντας την πλοκή, το νόημα, θέλουν να «ποιητοποιούν» (να κάνουν πιο ποιητική όπως το καταλαβαίνουν) τη μετάφραση. Π.χ. γι’ αυτό δεν κατάλαβα τον Ελύτη, όταν για πρώτη φορά τον διάβασα από μετάφραση. Χρόνια αργότερα, όταν έμαθα τα ελληνικά αρκετά καλά για να διαβάζω τον Ελύτη, κατάλαβα επιτέλους ποιος ήταν και τι είναι η ποίησή του με την εξαιρετική της μουσικότητα.
5.Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη;
«Το καινούργιο κείμενο (η μετάφραση) εγγράφεται ακριβώς στο διάστημα αυτής της απόστασης από ποιητή σε ποιητή, με την ποιότητα της διαφοράς», έγραψε ο Αντρέας Παγουλάτος στις «12 προτάσεις για τη μετάφρασή» του. Συμφωνώ εν μέρει. Για μένα μάλλον ο μεταφραστής είναι εξερευνητής παρά ποιητής. Η μετάφραση είναι πάντα ένα είδος ανακάλυψης, πολύ όμοιο με την ποιητική ανακάλυψη.
- Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.)
Πρώτα–πρώτα πρέπει να πω ότι απ’ τις αρχές με βοηθούσαν πολύ οι ποιητές (ο Κωστής Τριανταφύλλου, ο Δημοσθένης Αγραφιώτης, ο Βασίλης Αμανατίδης, ο Κωνσταντίνος Παπαχαράλαμπος και άλλοι) όπως και οι ακαδημαϊκές Ελισάβετ Αρσενίου, Λίλια Διαμαντοπούλου και Μαρία Περλορέντζου. Έτσι, μαθαίνοντας τη γλώσσα, βρέθηκα σ’ ένα περιβάλλον τόσο ενδιαφέρον και φιλικό και έτσι δεν είχα καμιά αμφιβολία για το δρόμο μου.
Αλλά, ειδικά θέλω να πω λίγα λόγια για έναν ποιητή. «Μα ξέροντας πως όλοι τους ξεχνούνε, νοσταλγικά εγώ κλαίω τη θλιβερή μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι πού ’ναι», έγραφε ο Καρυωτάκης. Ο «άδοξος ποιητής» της ελληνικής πρωτοπορίας είναι ο Κώστας Γιαννουλόπουλος. Τον ξέρουν για τη σημαντική συμμετοχή του στην τζαζ σκηνή, ακόμα τον ξέρουν για την προσωρινή συμμετοχή του στο πρωτοποριακό κίνημα της Ελλάδας. Αλλά τα δικά του ποιήματα τα ξέρουν μόνο λίγοι Έλληνες διανοούμενοι. Το μόνο του βιβλίο «Δεκαδική προσήλωση των μανδαρίνων» δημοσιεύτηκε ως ιδιωτική έκδοση το έτος 1972. Έχω το αντίτυπο αυτού του σπάνιου βιβλίου και πρέπει να πω ότι τα ποιήματα του βιβλίου αυτού είναι κατά τη γνώμη μου απ’ τα πιο ασυνήθιστα και ταλαντούχα που έχω διαβάσει στην ελληνική γλώσσα.
Γ. Η Κατερίνα Μπασόβα τελείωσε ελληνική φιλολογία στην Αγία Πετρούπολη κι ασχολείται συστηματικά με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας:
- Τι σας ώθησε να μάθετε ελληνικά και να ασχοληθείτε έπειτα με τη μετάφραση της ελληνικής λογοτεχνίας;
Ο δικός μου διάλογος με τα ελληνικά και με τη μετάφραση άρχισε κατά τύχη, υπήρξε σχεδόν μοιραία αυτή η γνωριμία που τελικά κατέληξε σ’ ένα μεγάλο ταξίδι. Με την ποίηση άρχισαν και οι πρώτες επαφές μου με τη μετάφραση. Το πρώτο ποίημα που διάβασα και μετέφρασα από τα ελληνικά ήταν του Καρυωτάκη. Στα πλαίσια του πτυχίου έκανα τη δική μου μετάφραση των «βυζαντινών» ποιημάτων του Καβάφη. Αλλά πιο σοβαρά άρχισα να ασχολούμαι με τη μετάφραση στο πρόγραμμα για τους νέους μεταφραστές στην Αθήνα του Ιδρύματος Πέτρου Χάρη. Ήταν ακριβώς αυτό που μου έλειπε, δηλαδή η πρακτική στο χώρο της ζωντανής γλώσσας και λογοτεχνίας.
- Πόσο γνωστή είναι η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία; Υπάρχει ενδιαφέρον, προοπτική για νέες μεταφράσεις; Υπάρχει, επίσης, ενδιαφέρον για σπουδές στη νεοελληνική γλώσσα και τη λογοτεχνία στα πανεπιστήμια της χώρας;
«…το αναγνωστικό κοινό στη Ρωσία είναι πολύ μεγάλο και ανοιχτό για τις καινούριες αναγνωστικές εμπειρίες, γι’ αυτό πιστεύω ότι η ελληνική λογοτεχνία περιμένει τον Ρώσο αναγνώστη της και αντίστροφα».
Δυστυχώς η ελληνική λογοτεχνία στη Ρωσία είναι μια λογοτεχνία που απευθύνεται σε ένα αρκετά περιορισμένο κοινό, αλλά πιστεύω ότι το ενδιαφέρον υπάρχει. Πολύ λίγοι Έλληνες συγγραφείς είναι μεταφρασμένοι στα ρωσικά, γι’ αυτό μπορούμε να απορρίπτουμε τη λέξη σύγχρονη και να μιλήσουμε γενικά για τη μεταφρασμένη ελληνική λογοτεχνία. Ο μοναδικός γνωστός Έλληνας συγγραφέας (αν δεν μιλάμε για τούς κύκλους των νεοελληνιστών) είναι ο Νίκος Καζαντζάκης και από τους ποιητές, βέβαια, ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Λίγο ο Ελύτης και ο Σεφέρης. Αλλά το αναγνωστικό κοινό στη Ρωσία είναι πολύ μεγάλο και ανοιχτό για τις καινούριες αναγνωστικές εμπειρίες, γι’ αυτό πιστεύω ότι η ελληνική λογοτεχνία περιμένει τον Ρώσο αναγνώστη της και αντίστροφα.
- Τι είναι αυτό που σας συναρπάζει στην ελληνική λογοτεχνία; Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που την ξεχωρίζουν από άλλες εθνικές λογοτεχνίες;
Οι Έλληνες συγγραφείς είναι πολύ καλοί στη μικρή φόρμα. Δεν θα αγγίξουμε το μεγάλο θέμα του ελληνικού μυθιστορήματος που είναι τώρα μια μεγάλη συζήτηση στην Ελλάδα. Οι σύγχρονοι συγγραφείς κινούνται μεταξύ του μοντερνισμού/μεταμοντερνισμού και του σουρεαλισμού. Η γλώσσα τους είναι λιτή, πλούσια, αισθητικά επεξεργασμένη και λογοτεχνική. Κάτι άλλο που χαρακτηρίζει την ελληνική λογοτεχνία είναι η κινηματογραφικότητα. Τα ελληνικά διηγήματα είναι γεμάτα με κινηματογραφικά σύμβολα και εικόνες, με λαογραφικά στοιχεία και θρύλους, που μαγεύουν τη φαντασία του αναγνώστη και τον σέρνουν σ’ έναν άλλο κόσμο, που το παρελθόν αντιτάσσεται με το παρόν, το μεταφυσικό με το φυσικό και οι χαρακτήρες μεταξύ τους. Οι Έλληνες συγγραφείς παίζουν με τον τόπο και το χρόνο, με τη διακειμενικότητα, δημιουργώντας έτσι μια αδιάκοπη συνεχή λογοτεχνική παράδοση. Και η ελληνική ποίηση, βέβαια, είναι κάτι ξεχωριστό. Το σώμα του ελληνικού ποιήματος έχει μια ιδιαίτερη απερίγραπτη ψυχή που στηρίζεται στη μεγάλη και πλούσια λυρική παράδοση που άρχισε από τον Όμηρο.
- Έχοντας υπόψη ότι ο μεταφραστής (της ελληνικής λογοτεχνίας) δεν περιορίζεται μόνο στη μετάφραση του βιβλίου, ποιες δυσκολίες/προβλήματα αντιμετωπίζει από την επιλογή του βιβλίου μέχρι την έκδοση και την κυκλοφορία του;
Η έκδοση ενός βιβλίου είναι ένα μεγάλο πρόβλημα. Ο εκδοτικός τομέας στην Ρωσία τώρα βρίσκεται σε κρίση. Πολύ δύσκολο είναι να εκδοθεί ένα βιβλίο χωρίς να αντιμετωπίζει ο μεταφραστής πολλά οικονομικά προβλήματα. Είναι πολύ δύσκολο για ένα ελληνικό βιβλίο να βρει τον εκδότη του. Αλλά πιστεύω αυτή είναι η μοίρα όλων των «μικρών» λογοτεχνιών. Για να βγει ένα τέτοιο βιβλίο, πρέπει να πληρώσει ο ίδιος ο μεταφραστής ή ίσως να βρει έναν μικρό εκδοτικό οίκο, που σημαίνει ότι το βιβλίο θα βγει σε πολύ λίγα αντίτυπα, αλλά έτσι κι αλλιώς αυτό σημαίνει ότι ως επάγγελμα ο μεταφραστής της ελληνικής λογοτεχνίας δεν υπάρχει.
- Ο μεταφραστής είναι ο ίδιος δημιουργός κατά τη μετάφραση ή διαμεσολαβητής ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη;
«Είναι πολύ δύσκολο για ένα ελληνικό βιβλίο να βρει τον εκδότη του. Αλλά πιστεύω αυτή είναι η μοίρα όλων των «μικρών λογοτεχνιών». Για να βγει ένα τέτοιο βιβλίο, πρέπει να πληρώσει ο ίδιος ο μεταφραστής ή ίσως να βρει έναν μικρό εκδοτικό οίκο, που σημαίνει ότι το βιβλίο θα βγει σε πολύ λίγα αντίτυπα, αλλά έτσι κι αλλιώς αυτό σημαίνει ότι ως επάγγελμα ο μεταφραστής της ελληνικής λογοτεχνίας δεν υπάρχει».
Πρέπει να βρεις τη χρυσή τομή που βέβαια είναι πολύ δύσκολο. Αλλά πιστεύω ότι χωρίς τη δημιουργικότητα ένας μεταφραστής δεν μπορεί να γίνει καλός. Η αγορά είναι γεμάτη με τους μεταφραστές, αλλά τι θα πει να μεταφράζει κανείς κάτι από τη γυναικεία-ροζ λογοτεχνία και κάτι από τα έργα του Παπαδιαμάντη; Βέβαια, είναι μια άλλη συζήτηση σε τι ξεχωρίζει η καλή λογοτεχνία, αλλά πολύ εύκολα λες αν είναι καλή η μετάφραση ή όχι. Συνεχώς το κείμενο μυρίζει «μεταφραστίλα» και πολύ εύκολα βλέπεις ότι έχουμε να κάνουμε με τη μηχανική μετάφραση.
6.Ποια θεωρείτε εσείς καλή μετάφραση και ποιο θα μπορούσε να είναι το εγχειρίδιο του καλού μεταφραστή;
Μια καλή μετάφραση για μένα είναι αυτή που δεν καταλαβαίνει ο αναγνώστης ότι διαβάζει κάτι μεταφρασμένο. Πρέπει να οικειοποιηθείς ένα ξένο κείμενο, να το αφομοιώσεις και να αντανακλάς το ύφος και πρώτο απ’ όλα τη φωνή του συγγραφέα.
7. Ποια σημαντική εμπειρία που ζήσατε αυτά τα χρόνια, μεταφράζοντας ελληνική λογοτεχνία, θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας; (ενδεχομένως άγνωστα περιστατικά, η σχέση-επικοινωνία με τον συγγραφέα κ.λπ.)
Το πιο σημαντικό που έχω καταλάβει είναι ότι ο ίδιος ο συγγραφέας «δεν ξέρει» τι εννοεί όταν γράφει και δεν πρέπει να το ξέρει. Είναι θέμα έμπνευσης. Όπως πολύ σωστά απάντησε ένας συγγραφέας:
– Τι εννοείς όταν γράφεις αυτό;
– Ακριβώς αυτό που γράφω και τίποτα άλλο
Για να καταλάβεις την Ελλάδα και την ελληνική νοοτροπία, πρέπει να τη ζήσεις. Η ελληνική λογοτεχνία δεν περιγράφει μόνο τα νησιά και τα γαϊδουράκια. Κρίμα, άλλα αυτό το κλισέ το περιμένουν οι αναγνώστες παγκοσμίως από ένα ελληνικό βιβλίο. Στο ελληνικό λογοτεχνικό ταξίδι θα βρεις και το ρεαλισμό και το σουρεαλισμό, τον λυρισμό και την ψυχολογία. Είναι κείμενα με τη πολύ ιδιαίτερη ροή, που όλα τα λυρικά και φανταστικά στοιχεία της πραγματικότητας μεταπλάθονται σε κάτι εντελώς ποιητικό και συμβολικό. Η ελληνική λογοτεχνία είναι ένα ταξίδι του λογοτεχνικού είδους και της σκέψης.
Και μια ματιά στην ελληνική γλώσσα
Α. Η Ιρίνα Τρεσορούκοβα είναι καθηγήτρια στην Έδρα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Κρατικού Πανεπιστήμιου Μόσχας με ενδιαφέροντα στη γλωσσολογία και οι Άννα Τορόποβα και Ιρίνα Σμιρνόβα καθηγήτριες στο Τμήμα Ελληνικής Γλώσσας του Πανεπιστήμιου Διεθνών Σχέσεων με ενδιαφέροντα στις κοινωνικές επιστήμες.
Ιρίνα Τρεσορούκοβα
«Η εκμάθηση της ΝΕ ως ξένης και γενικώς οι σπουδές που αφορούν την ελληνική γραμματεία, έχουν άνθηση στη Ρωσία και ιδιαίτερα αυτό το φαινόμενο παρατηρείται τα τελευταία 15 χρόνια. Λαμπρό παράδειγμα αυτής της ανόδου είναι η δημιουργία του Τμήματος μας πριν από 22 χρόνια και συνεχής λειτουργία του με αυξανόμενο αριθμό των φοιτητών και αποφοίτων. Οι περισσότεροι ήδη κατά τη διάρκεια των σπουδών και αμέσως μετά την αποφοίτηση βρίσκουν μια θέση εργασίας με βάση το αντικείμενο του πτυχίου τους, δηλαδή ως φιλόλογοι-ελληνιστές που γνωρίζουν απταίστως την ΝΕ, όντας φορείς της ρωσικής ως μητρικής. Σημειωτέον ότι χάρη στην ύπαρξη τόσων επαγγελματιών αποφοίτων του Τμήματός μας αυξάνεται και το ενδιαφέρον του κοινού προς την Ελλάδα και την ελληνική γλώσσα, επειδή, ως «πρεσβευτές» του ελληνικού πολιτισμού, οι απόφοιτοι του Τμήματός μας ασχολούνται ενεργά με την προώθηση των ελληνικών γραμμάτων είτε στο επίπεδο της δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (διδάσκουν σε σχολεία και ΑΕΙ την ΝΕ ως ξένη), είτε στο επίπεδο κρατικών και μη οργανισμών, όπως Υπουργεία, κρατικούς φορείς, ιδιωτικές εταιρείες, εκπαιδευτικά ιδρύματα (φροντιστήρια και σχολεία ξένων γλωσσών) κ.ά. Η διοργάνωση διάφορων εκδηλώσεων που σχετίζονται με την Ελλάδα, με τον πολιτισμό εν γένει και πιο συγκεκριμένα με τη λογοτεχνία και τη γλώσσα της, ιδιαίτερα τα τελευταία 15 χρόνια, οδήγησε το κοινό της Μόσχας στο να αγαπήσει περισσότερο την Ελλάδα όχι μόνο ως χώρα- τουριστικό προορισμό, αλλά και ως ένα ιδιαίτερο πολιτισμικό περιβάλλον στον ευρύτερο χώρο των Βαλκανίων.
Εδώ και 19 χρόνια το Τμήμα μας είναι εξουσιοδοτημένο να διεξαγάγει εξετάσεις Πιστοποίησης της Ελληνομάθειας, ως ένα από τα εξεταστικά κέντρα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (Θεσσαλονίκη, Ελλάδα). Έχουμε στενή και πολύ αποδοτική συνεργασία με το Κέντρο Ελληνικής γλώσσας, που δεν περιορίζεται μόνο στα πλαίσια του εξεταστικού κέντρου, αλλά και διευρύνεται και στο επιστημονικό κομμάτι, δηλαδή στην από κοινού έρευνα της διδασκαλίας και συμμετοχής σε διάφορα συνέδρια και συναντήσεις μεθοδολογικού και επιστημονικού χαρακτήρα.
Την εξίσου αποδοτική και στενή συνεργασία έχουμε και με άλλα επιστημονικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα στην Ελλάδα και στην Κύπρο (με τα ΑΕΙ, όπως το ΕΚΠΑ, το ΑΠΘ, το ΔΠΘ στην Ελλάδα και το Πανεπιστήμιο Κύπρου κ.ά.) και στις χώρες όπου διδάσκεται η ΝΕ ως ξένη και υπάρχουν σχετικά κέντρα μελέτης του ελληνικού πολιτισμού (ενδεικτικά, Ισπανία, Ρουμανία, Σουηδία, Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία), που εκφράζεται με τη διοργάνωση διάφορων επιστημονικών συμποσίων, συνεδρίων, κοινών προγραμμάτων πολιτισμικού χαρακτήρα (διοργάνωση εκθέσεων, δημοσίευση βιβλίων κ.ά)».
Άννα Τορόποβα
Ιρίνα Σμιρνόβα
«Ο Τομέας της Ελληνικής Γλώσσας του MGIMO (Κρατικό Πανεπιστήμιο των Διεθνών Σχέσεων της Μόσχας του Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας) λειτουργεί από το 1960. Το 1961 στον Ελληνικό Τομέα ως καθηγήτρια ελληνικών ήρθε η γνωστή ελληνίστρια Μαρίνα Λ. Ρίτοβα, η οποία έβαλε το θεμέλιο στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας.
Η γνωστή ελληνίστρια, μεταφράστρια και διερμηνέας, απόφοιτος της Μαρίνας Ρίτοβα, Ειρήνη Τολστίκοβα για πολλά χρόνια υπήρξε προϊσταμένη του Ελληνικού Τμήματος και τώρα ηγείται της Λέσχης της Ελληνικής Γλώσσας .
Η Ελληνική Γλώσσα αποτελεί ένα σημαντικό μέρος στις σπουδές των φοιτητών, επειδή είναι το εργαλείο της μελλοντικής τους δουλειάς, γι’ αυτό κάνουν το παν για να εμβαθύνουν και να βελτιώνουν τις γνώσεις τους στα ελληνικά.
Ο Τομέας έχει τη δική του Φοιτητική Λέσχη της Ελληνικής Γλώσσας, στο πλαίσιο της οποίας επί πολλά χρόνια διοργανώνονται παραδοσιακές βραδιές της Ελληνικής Γλώσσας, στις οποίες παρευρίσκονται οι επικεφαλής των Διπλωματικών Αποστολών της Ελλάδος και της Κύπρου, υπάλληλοι του Υπουργείου Εξωτερικών Υποθέσεων της Ρωσίας, απόφοιτοι διάφορων ετών, με τους οποίους κρατιέται έντονη επαφή. Ο Τομέας παίρνει ενεργό μέρος σε εκδηλώσεις του Κέντρου Ελληνικού Πολιτισμού της Μόσχας, σε Θεατρικά Φεστιβάλ και Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου που διεξάγονται στη Μόσχα, σε εκδηλώσεις του Συλλόγου των Ελλήνων της Μόσχας».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου