«Ο Μακιαβέλλι είναι αφυπνιστής, επειδή είναι συγγραφέας. Γράφει βουτώντας την πένα του στην πληγή. Γράφει για να δώσει και πάλι ζωή όχι στην αίγλη των λέξεων, αλλά στην αλήθεια των πραγμάτων».
Patrick Boucheron
Περιεχόμενα
Ι. Νεότητα1. Οι εποχές
2. Μακιαβελλισμός
3. 1469, ο χρόνος επιστρέφει
4. Η πατρική φιλοδοξία
5. Ιστορικό ενός επικίνδυνου βιβλίου
ΙΙ. Ο καιρός της δράσης
6. Ξάφνου ο Σαβοναρόλα
7. Ένας νέος στην πολιτική
8. Ταξιδεύοντας
9. Το λεπίδι της γλώσσας
10. Πραξικόπημα
III. Μετά την καταστροφή
11. Επιστολή ενός εξόριστου
12. Πώς να διαβάσουμε τον "Ηγεμόνα";
13. Κατακτώντας και διατηρώντας
14. Το κακό στην πολιτική
15. Κατάσταση έκτακτης ανάγκης
IV. Πολιτικές της γραφής
16. Η κωμωδία της εξουσίας
17. Αυτός ο χιουμορίστας Μακιαβέλλι
18. Πολιτικές της αχρειότητας
19. Το θάρρος του ονομάζειν
20. Η πολιτική τέχνη του τοποθετείσθαι
V. Η δημοκρατία των ασυμφωνιών
21. Τι είναι δημοκρατία;
22. Εγκώμιο της ασυμφωνίας
23. Είμαστε άοπλοι
24. Η βία στην πολιτική
25. Ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα
VI. Ποτέ πολύ αργά
26. Γράφοντας την ιστορία
27. Είναι πολύ αργά;
28. 1527, το τέλος ενός κόσμου
29. Ανατομία του εφιαλτικού φαντάσματος
30. Φιλοσοφώντας σε θυελλώδεις καιρούς
Προσωρινός επίλογος
Διαβάζοντας τον Μακιαβέλλι
Πατρίκ Μπουσρόν:«Μακιαβέλλι: Η τέχνη τού να διδάσκεις στους ανθρώπους τι πρέπει να φοβούνται» (κριτική)
Για το βιβλίο του Patrick Boucheron «Μακιαβέλλι: Η τέχνη τού να διδάσκεις στους ανθρώπους τι πρέπει να φοβούνται» (μτφρ. Μήνα Πατεράκη-Γαρέφη, εκδ. Πατάκη).
Του Γιώργου Σιακαντάρη
Πηγή: bookpress.gr
Γνωρίζουμε πραγματικά ποιος και τι ήταν ο Μακιαβέλλι; Η απάντηση είναι πολύ εύκολη. Δεν γνωρίζουμε. Όσο πολλά και να έχουν γραφεί γι’ αυτόν, πάντα μένουν κρυφές πτυχές της σκέψης του που χρειάζονται νέα αποκωδικοποίηση υπό το πρίσμα της συγκυρίας. Ο Γάλλος ιστορικός Πατρίκ Μπουσρόν, καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Collège de France στη βάση κάποιων ραδιοφωνικών εκπομπών του γράφει παραμονές των γαλλικών εκλογών του 2017 αυτό το συνοπτικό, αλλά πανέξυπνο βιβλίο. Αντίπαλοι τότε; Πάλι οι δύο σημερινοί, ο Μακρόν και η Λεπέν. Πότε κατά τον συγγραφέα ανανεώνεται το ενδιαφέρον για τη σκέψη Μακιαβέλλι; Σε εποχές που προμηνύονται καταιγίδες, σε θυελλώδεις καιρούς. «Αν τον ξαναδιαβάζουμε σήμερα, είναι γιατί υπάρχει λόγος να ανησυχούμε. Επιστρέφει: ξυπνήστε» (σ. 15). Αν χρειαζόταν να ανησυχούμε το 2017, σήμερα λίγες μέρες μετά τις νέες γαλλικές προεδρικές εκλογές, όπου το 41,5 % ψήφισε την ακροδεξιά Λεπέν και λίγο πριν τις βουλευτικές η ανησυχία είναι πολύ μεγαλύτερη.
Καταρχάς ο συγγραφέας σπεύδει να διευκρινίσει πως ο Μακιαβέλλι είναι κάτι πολύ διαφορετικό από τον μακιαβελισμό. Όπως γενικά και κάθε –ισμός (μαρξισμός) από τον στοχαστή που υποτίθεται τον εμπνέει (Μαρξ). Ο μακιαβελισμός δεν είναι το δόγμα του Μακιαβέλλι αλλά ότι κατάλαβαν απ’ αυτόν οι κακοπροαίρετοι (και ρηχοί θα πρόσθετα) αντίπαλοί του.
Ο Νικολό Μακιαβέλλι γεννήθηκε στη Φλωρεντία, στις 3 Μάϊου 1469. Σε μια δημοκρατία κυβερνώμενη από πλουτοκράτες, από ολιγάρχες με τη σημερινή ορολογία. Η οικογένεια των Μεδίκων εξουσίαζε την πόλη. Η «μοίρα» έφερε τον Μακιαβέλλι όποτε προσέγγιζε τη δημοκρατία αυτή να πέφτει και όποτε προσέγγιζε τους Μεδίκους, η δημοκρατία επέστρεφε. Οι προσωπικές πολιτικές επιλογές ενός τόσο μεγάλου στοχαστή, ήταν πάντα αποτυχημένες, μπορεί να συμπεράνει κάποιος. Δεν είναι όμως έτσι. Ο συγγραφέας μάς δείχνει έναν άνθρωπο που γνωρίζει τη φύση της εξουσίας (είτε ολιγαρχικής είτε δημοκρατικής) τόσο βαθιά που δεν συμβιβάζεται μαζί της.
Η «μοίρα» έφερε τον Μακιαβέλλι όποτε προσέγγιζε τη δημοκρατία αυτή να πέφτει και όποτε προσέγγιζε τους Μεδίκους, η δημοκρατία επέστρεφε. Οι προσωπικές πολιτικές επιλογές ενός τόσο μεγάλου στοχαστή, ήταν πάντα αποτυχημένες, μπορεί να συμπεράνει κάποιος. Δεν είναι όμως έτσι.
Αρχικά η σύμπραξη της οικογένειάς του στη δεκαετία του 1490 με την αντιπολίτευση στους Μεδίκους, τον εμποδίζει έως τα 29 του να ασκήσει το νομικό του επάγγελμα. Το 1498 στη Φλωρεντία δεσπόζει η φιγούρα του μοναχού Ιγνάτιου Σαβοναρόλα. Αυτός ηγείται της μάχης κατά των υποκριτών και κατά της διαφθοράς αλλά και κατά της ωραιότητας, είτε των γυναικών είτε και των εκκλησιών. Η εκτέλεσή του στις 22 Μάϊου 1498, σηματοδοτεί τη μετάβαση στη Δημοκρατία του Μεγάλου Συμβουλίου. Ο φανατικός και εκδικητικός Σαβοναρόλα, παλινόρθωσε τη δημοκρατία. Αυτή είναι η περίφημη χεγκελιανή «πανουργία της ιστορίας». Ο Μακιαβέλλι σε ηλικία 29 ετών, ακριβώς μόνο μια εβδομάδα μετά τον θάνατο του Σαβοναρόλα, καταθέτει υποψηφιότητα στο Μεγάλο Συμβούλιο της φλωρεντινής δημοκρατίας για να διοριστεί ως πρώτος γραμματέας της δεύτερης καγκελαρίας. Αν και δεν είχε μεγάλα μέσα, κατορθώνει να διοριστεί. Η «τύχη» που τόσο πολύ στη συνέχεια θα επικαλείται στα γραπτά του του είχε δείξει αρχικά το καλό της πρόσωπο. Όπως θα δούμε αργότερα δεν συνέχισε να του είναι τόσο γαλαντόμα. Ως πρώτος γραμματέας της δεύτερης καγκελαρίας παρακολουθεί και καταγράφει τις συναντήσεις και την αλληλογραφία των συμμάχων του φλωρεντινού κράτους και τις γνώμες που διεγείρουν τον λαό. Ταξιδεύοντας και γράφοντας μαθαίνει από το 1498 έως το 1512 την κυβερνητική τέχνη ο Νικολό. Να ταξιδεύουν συμβουλεύει τους πολιτικούς ηγεμόνες για να μαθαίνουν την τέχνη της διακυβέρνησης.
Γιατί λοιπόν ο loozer σε ατομικό πολιτικό επίπεδο (δες και Νικολό Καππόνι, «Μακιαβέλλι: Ποιος ήταν πραγματικά ο αμφιλεγόμενος συγγραφέας του “Ηγεμόνα”», μτφρ. Πέτρος Γεωργίου, εκδ. Πατάκη) που επέλεγε να πάει με τους ηττημένους, ήταν τόσο μεγάλος ανατόμος της πολιτικής πράξης; Ο Μπουσρόν μάς δίνει την απάντηση. «Το ευτύχημα για τον Μακιαβέλλι ήταν ότι απογοητεύτηκε από όλους τους πολιτικούς που συνάντησε στον δρόμο του» (σ. 62). Οι διανοούμενοι όποτε βρουν κάποιον ηγέτη να θαυμάσουν, χάνονται για τη διανόηση. Ο Ηγεμόνας, ο πρωτότυπος τίτλος του οποίου ήταν το Περί Ηγεμονιών, δεν είναι ο Λαυρέντιος στον οποίο αφιερώνει το έργο. Ο Λαυρέντιος αποκαλείται Μεγαλοπρεπής, παρά την ηγετική του ανυπαρξία, ήταν εγγονός του όντος μεγάλου Κόζιμο των Μεδίκων. Ο Ηγεμόνας είναι ο χαμένος ηγέτης που δεν βρήκε ποτέ του ο Μακιαβέλλι. Δεν τον έγραψε το 513 για να εκμαιεύσει την εύνοια των Μεδίκων που από το 512 είχαν ανατρέψει τη Δημοκρατία και επανέλθει στην εξουσία. Επάνοδος η οποία είχε στοιχήσει στον Μακιαβέλλι τη θέση του στο κράτος. Είχε μάλιστα συλληφθεί ως ύποπτος συμμετοχής σε συνομωσία κατά των Μεδίκων. Φυλακίστηκε και βασανίστηκε, αλλά τελικά αφέθηκε ελεύθερος για να αποσυρθεί στο οικογενειακό του κτήμα. Έκτοτε έκανε προσπάθειες να επανέλθει και το κατάφερε λίγα χρόνια πριν την εκ νέου πτώση των Μεδίκων. Πολύ «άτυχος».
Πώς όμως να διαβάσουμε τον Ηγεμόνα; Να τον διαβάσουμε ως συμβουλές προς τους ισχυρούς για την τέχνη του τυραννείν όπως υποστήριζε ο Ντιτρό ή να τον διαβάσουμε ως διαφώτιση προς τους αδύναμους για να γνωρίζουν τι πρέπει να φοβούνται από τους ισχυρούς, όπως υποστήριζε ο Ρουσσώ; Ο Μπουσρόν υποστηρίζει κάτι πολύ πιο απλό και συνάμα ιδιαιτέρως σύνθετο: Να τον διαβάζουμε ως περιγραφή των πρακτικών της εξουσίας. Όχι όμως παντού, όχι στις δημοκρατίες, αλλά στις ηγεμονίες και μάλιστα όχι στις κληροδοτημένες αλλά σ’ αυτές που έχουν αποκτηθεί με τη βία και τον δόλο. Ο Ηγεμόνας είναι ένα βιβλίο απομάγευσης, όπου ο συγγραφέας του προτείνει να σταματήσουμε να αναζητούμε ιδανικά συστήματα, αλλά να επικεντρωθούμε «στην απογραφή των διαφόρων τρόπων διακυβέρνησης σύμφωνα με την εμπειρία μας» (σ. 81).
Ο Μπουσρόν υποστηρίζει κάτι πολύ πιο απλό και συνάμα ιδιαιτέρως σύνθετο: Να τον διαβάζουμε [τον Ηγεμόνα] ως περιγραφή των πρακτικών της εξουσίας. Όχι όμως παντού, όχι στις δημοκρατίες, αλλά στις ηγεμονίες και μάλιστα όχι στις κληροδοτημένες αλλά σ’ αυτές που έχουν αποκτηθεί με τη βία και τον δόλο.
Ο Μακιαβέλλι αποκωδικοποιεί το κακό στην πολιτική μέσω της φιλοσοφίας της αναγκαιότητας. Μόνο που σ’ αυτόν, το κακό και το καλό είναι επιρρηματικά. «Ο ηγεμόνας δεν οφείλει να κάνει το καλό ή το κακό· κάνει καλά ή κακά αυτό που οφείλει να κάνει» (σ. 87-88). Συμβουλεύει τον ηγεμόνα «να μην είναι πάντα καλός» και όχι να είναι πάντα κακός. Αν κάτι οφείλει ο ηγεμόνας, είναι να επιλέξει να γίνει επίφοβος, γι’ αυτό και πρέπει να ξέρει πως ο μεγαλύτερος κίνδυνος γι’ αυτόν είναι οι δικοί του άνθρωποι. Σε τελική ανάλυση το κακό είναι οι ωμότητες που διαπράττονται με σκοπό τη διατήρηση της εξουσίας. Ο Μακιαβέλλι γράφει γιατί θέλει να μετριάσει τις «άχρηστες ωμότητες» των ηγεμόνων και όχι για να υποδείξει την ιδανική διακυβέρνηση. Με τον Ηγεμόνα ο Μακιαβέλλι περιγράφει αυτό που ο Μαρκ Μπλοχ ονόμασε «Παράξενη ήττα». Περιγράφει τη δική του παράξενη ήττα.
Δεν περιγράφει μόνο όμως. Διακωμωδεί επίσης την εξουσία. Τέτοιο είναι το θεατρικό του Ο μανδραγόρας. Το σχέδιο αποπλάνησης της συζύγου ενός αργόστροφου άνδρα από έναν μηχανορράφο νέο και από έναν αδίστακτο σύμβουλό του είναι ο καμβάς πάνω στον οποίο απεικονίζεται μια διεφθαρμένη κοινωνία, μολυσμένη από το δηλητηριώδες φυτό που είναι ο μανδραγόρας. Ο Μακιαβέλλι κάνει χιούμορ εδώ με την απελπισία του διανοούμενου εαυτού του που βαυκαλιζόταν πως μπορεί να αλλάξει τους ηγεμόνες.
[.........................................]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου