Σάββατο, Δεκεμβρίου 26, 2020

Ελευθερία πέρα από φθαρτές αξίες

Θεόδωρος Γρηγοριάδης

Ίντιθ Γουόρτον «Τα χρόνια της αθωότητας», μετάφραση: Έφη Φρυδά, εκδόσεις Μεταίχμιο, 2015

Εκατό χρόνια συμπληρώθηκαν φέτος από την έκδοση του μυθιστορήματος «Τα χρόνια της αθωότητας», ενός μυθιστορήματος μύθου για την αμερικανική λογοτεχνία και καθόλου αθώο στις προθέσεις του. Ήταν το μυθιστόρημα που χάρισε στην συγγραφέα το Βραβείο Πούλιτζερ 1921, ενώ οι τρεις υποψηφιότητές της για το Νόμπελ δεν ευόδωσαν.

Γέννημα θρέμμα της Νέας Υόρκης, η Ίντιθ Νιούμπολντ Τζόουνς ήρθε στο (Νέο) κόσμο το 1862. Πλούσια, ευγενική, ανήσυχη μεγάλωσε σε έναν περιβάλλον το οποίο καθόριζαν οι κοινωνικοί παραδοσιακοί κώδικες και οι έντονες ταξικές συγκρούσεις. Η ζωή της Ίντιθ και οι λογοτεχνικές της φιλοδοξίες διαμορφώθηκαν από τις μεταμορφώσεις και τις καθηλώσεις της κοινωνίας που έζησε. Διάβαζε πολύ από παιδί και έγραφε ιστορίες έχοντας συναίσθηση της ιδιαιτερότητάς της.

Για πολλά χρόνια, η μυθοπλασία της Ίντιθ Γουόρτον θεωρείτο το ίδιο ξεπερασμένη όσο και τα κρινολίνα των ηρωίδων της, μια εύκολη, βιασμένη, αντίληψη ριζωμένη στον αντροκεντρικό λογοτεχνικό κανόνα της αμερικανικής λογοτεχνίας. Σίγουρα δεν ανήκει στο βαρύ πυροβολικό της αμερικανικής παράδοσης, όπως ο Χένρι Τζέιμς, ο Μάρκ Τουέιν, ο Χέρμαν Μέλβιλ. Όμως ήταν μια συγγραφέας που αποτέλεσε το ενδιάμεσο στάδιο για τους επόμενους συγγραφείς όπως ο Φ. Σκοτ Φιτζέραλντ, ο Σίνκλερ Λιούις, η Μαίρη ΜακΚάρθι, ο Τζέι ΜακΊνερνι, η Τζέιν Σμάιλι κ.ά.

Η Γουόρτον δεν είχε οικονομικές στεναχώριες, έζησε όπου ήθελε, σε υπέροχα σπίτια, στην Ευρώπη συναναστρεφόταν πλούσιους και διάσημους. Ήταν ενάντια στο σοσιαλιασμό, έκλεινε τα αυτιά της στη βιαιότητα και τη φτώχεια της Αμερικής. Έζησε έναν ανέραστο γάμο είκοσι οκτώ χρόνια και σε όλη της τη ζωή είχε μόνον μία σχέση με τον δημοσιογράφο Μόρτον Φούλερτον. Διατηρούσε ελάχιστες φιλίες με γυναίκες –ειδικά συγγραφείς– αλλά καλλιέργησε καλές και μακροχρόνιες φιλίες με πετυχημένους άντρες, ανάμεσά τους ο Χένρι Τζέιμς και ο Αντρέ Ζιντ.

Στο επίκεντρο των μυθιστορημάτων της βρίσκεται μια πανέμορφη γυναίκα που πρέπει να διαχειριστεί την εξαιρετική ομορφιά και τη θέση της μέσα σε έναν αποτυχημένο γάμο αλλά και να διεκδικήσει ένα διαζύγιο – στοιχείο πρωτοφανές στη θεματολογία του μέχρι τότε μυθιστορήματος.

Επιρροές και αναγνώριση

Είναι η Γουόρτον η σημαντικότερη κληρονόμος του Χένρι Τζέιμς; Η ίδια, σαν τις ηρωίδες του Τζέιμς, δραπέτευσε στην Ευρώπη, μια εκτοπισμένη Αμερικανίδα. Έγραψε όπως ο Τζέιμς για τα ίδια πράγματα, για τον εκτοπισμό, για το κενό ανάμεσα στο πνεύμα και τα υλικά αγαθά. Ωστόσο, τα δικά της κείμενα ήταν μια γενιά μπροστά και χωρίς τις περίπλοκες αισθητικές αναζητήσεις εκείνου, κάποια βρίσκονται πιο κοντά στο ύφος του Όσκαρ Ουάιλντ ή του Τόμας Χάρντι.

Πολλά από τα βιβλία της πέρασαν στην αφάνεια με την επικράτηση του μοντερνισμού. Η αποκατάσταση της Γουόρτον, μετά το θάνατό της, έγινε τις δεκαετίες 1980 και 1990, όταν ξεπρόβαλαν φεμινίστριες κριτικοί που έδωσαν μιαν άλλη ώθηση στα γραπτά της και την ανέβασαν ψηλότερα στο λογοτεχνικό κανόνα της Αμερικής. Οι νεότεροι κριτικοί πιστεύουν ότι η Γουόρτον πρέπει να συμπεριληφθεί κάπου στις αρχές του μοντερνισμού ή ακόμη και στην περιφέρειά του. Τα τελευταία της έξι μυθιστορήματα διαβάζονται σαν ένας διάλογος ανάμεσα στην Αμερική και την Ευρώπη: το «trans-Atlantic» μυθιστόρημα, που ανέδειξαν ο Ναθάνιελ Χόθορν, ο Γουίλιαμ Ντιν Χάουελς, ο Χένρι Τζέιμς. Πάντως η μεταπολεμική μυθοπλασία της Γουόρτον κατέδειξε το βαθύ της ενδιαφέρον για το τι σημαίνει να είσαι Αμερικανίδα σε έναν κόσμο που αλλάζει και η προσέγγισή της στην αμερικανική ιδεολογία και την εθνική ταυτότητα είναι εξίσου σχετική με το σήμερα.

Ο «καινούργιος» παλιός κόσμος

Στο μυθιστόρημα «Τα χρόνια της αθωότητας» ο νέος δικηγόρος Νιούλαντ Άρτσερ, λίγο πριν αρραβωνιαστεί την καθωσπρέπει όμορφη και δημοφιλή Μέι Ουέλαντ, ξανασυναντάει την μεγαλύτερη εξαδέλφη της την Έλεν Ολένσκα που μόλις κατέφθασε από την Ευρώπη με ένα σκάνδαλο στην πλάτη της: χώρισε και για ένα διάστημα έζησε μόνη της στη Βενετία...

Ο Νιούλαντ μαγεύεται από την νέα, ανεξάρτητη, γυναίκα και την υπερασπίζεται κάθε φορά που ακούει λόγια εις βάρος της. Ο έρωτας του για την Έλεν χτίζεται σταδιακά, ενώ του ανατίθεται από το δικηγορικό του γραφείο να αναλάβει την υπόθεση του διαζυγίου της και μάλιστα ύστερα από προτροπή της οικογένειας των πεθερικών του. Ο Νιούλαντ προσπαθεί να της εξηγήσει ότι το διαζύγιό της εδώ, στην Νέα Υόρκη, θα έχει άλλον αντίκτυπο, η νεοϋορκέζικη κοινωνία είναι ένας πολύ μικρός κόσμος με μάλλον συντηρητικές ιδέες. Εκείνη θα διακινδυνεύσει τα πάντα για την ελευθερία της. Αυτός ζηλεύει τις παρέες της, ενώ η Μέι διαισθάνεται ότι ο αρραβωνιαστικός της δεν είναι ο ίδιος άντρας που γνώριζε και επισπεύδει το γάμο της.

Ενάμιση χρόνο μετά ο Νιούλαντ ξανασυναντά την Έλεν σε ένα πανδοχείο και προσπαθεί με κάθε ευκαιρία να την ξαναδεί, όμως εκείνη αποδέχεται την προσφορά του συζύγου της να επιστρέψει κοντά του. Ωστόσο, πριν φύγει οργανώνεται ένα μεγάλο δείπνο στο σπίτι του ζευγαριού. «Σύμφωνα με τον κώδικα της παλιάς Νέας Υόρκης, ήταν η συνάθροιση της φυλής γύρω από μια συγγένισσα που θα αποκλειόταν από τη φυλή». Η περιγραφή παραπέμπει σε φυλετικές κατακτήσεις και εξοστρακισμό. Η Έλεν Ολένσκα, σαν μια άλλη Ινδιάνα, πρέπει να πληρώσει για τον «καινούργιο» παλιό κόσμο που έρχεται και φεύγει. Κάπως έτσι η παλιά Νέα Υόρκη αφαιρούσε μια ζωή «χωρίς να “τρέξει αίμα”».

Τριάντα χρόνια περνάνε: το ζευγάρι αποκτάει δύο παιδιά. Ανεβασμένη κοινωνικά η υπόληψη του Νιούλαντ, φιλάνθρωπος, φιλότεχνος, όμως μόνον η Έλεν συνόψιζε όσα είχε χάσει. Και όταν έχασε τη Μέι, από μια κολλητική πνευμονία, την θρήνησε. Ο γιος του τον καλεί να πάνε παρέα στο Παρίσι για μια επαγγελματική αποστολή. Και τώρα, που είναι ευκαιρία για τον Νιούλαντ να συναντήσει ξανά την Έλεν, διστάζει κάτω από το σπίτι της και επιστρέφει στο ξενοδοχείο.

Διερεύνηση της προσωπικής ελευθερίας

Τα Χρόνια της Αθωότητας είναι ένα σκληρό, μελαγχολικό, μυθιστόρημα, ένα μυθιστόρημα απόγνωσης και παραίτησης, ένα μυθιστόρημα που έβγαινε μέσα από τις πληγές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Η Γουόρτον άρχισε να το γράφει μετά το τέλος του πολέμου. Ζούσε τότε στο Παρίσι. Είχε δραστηριοποιηθεί έντονα κατά τη διάρκεια του πολέμου και βοήθησε ειδικά τους πρόσφυγες που κατέφθαναν κατά χιλιάδες στο Παρίσι. Εκείνη διηύθυνε τα κέντρα υποδοχής, γνωστά ως «American Hostels for Refugees», προσφέροντας στέγη, τροφή και περίθαλψη. Μάλιστα το 1916 παρασημοφορήθηκε από τη Γαλλία.

Στα Χρόνια της αθωότητας αποκορυφώνεται η τέχνη και η σκέψη της. Είναι πολύ λιγότερο ένα συναισθηματικό ταξίδι σε μια περασμένη εποχή και περισσότερο μια διερεύνηση νέων ιδεών για την προσωπική ελευθερία, τις ιδιαίτερες σχέσεις και την κοινωνία. Μέσα από την τριτοπρόσωπη ματιά του Άρτσερ, η Γουόρτον μας αφήνει να παρασυρθούμε από τις επιθυμίες του, χωρίς να ταυτιστούμε αφού έχουμε τα κλειδιά να αντιληφθούμε τη στενότητα της συνείδησής του. Ο Άρτσερ είναι πράγματι ένας καλοδουλεμένος, ανεπαρκής όμως για τον εαυτό του, λογοτεχνικός χαρακτήρας.

Και ίσως είναι ένα παράδειγμα, με τη στάση της Έλεν, να αντιληφθούμε ότι ο καθένας μπορεί να διεκδικήσει την προσωπική του ελευθερία χωρίς να είναι δεμένος με φθαρτές αξίες που στηρίζονται πάνω σε σαθρά κοινωνικά θεμέλια.