«Η επώδυνη συνύπαρξή μου με τον Χίτλερ»

Χάρης Βλαβιανός

Η Εφημερίδα των Συντακτών, 02.08.2016

Συντάκτρια: 

Βένα Γεωργακοπούλου

 

Πόσα βιβλία, πόσες ταινίες και ντοκιμαντέρ για τον Χίτλερ μπορούμε να δούμε και να διαβάσουμε, αντέχουμε ακόμα να δούμε και να διαβάσουμε;
Γιατί, άνθρωποι είμαστε, και η φρίκη και η αηδία για τα όσα συμβαίνουν σήμερα στον κόσμο ξεχειλίζει και μας εξουθενώνει.
Όμως, ο Γερμανός δικτάτορας και η ιδεολογία του περικυκλώνουν -με την ίδια ή παραπλήσια μορφή- τις ζωές μας. Καθημερινά.
Στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στη Μέση Ανατολή, στις ΗΠΑ.
Έτσι, πιάσαμε τους εαυτούς μας να ξαναβυθιζόμαστε σε ένα βιβλίο που δίνει τον λόγο στον Χίτλερ. Σε πρώτο πρόσωπο.
Είναι το πολυσυζητημένο ήδη «Το κρυφό ημερολόγιο του Χίτλερ» του Χάρη Βλαβιανού (εκδόσεις Πατάκη), που ανασυνθέτει την περίοδο Νοέμβριος 1923-Δεκέμβριος 1924, τότε που ήταν έγκλειστος στη φυλακή μετά το αποτυχημένο «πραξικόπημα της Μπυραρίας».
Ένας Φίρερ διαβάζει, γράφει ημερολόγιο και προετοιμάζεται για τη μεγάλη Γερμανία και την υπόδουλη Ευρώπη.
Το βιβλίο έχει χορτάσει επαίνους. Από τους πάντες (ιστορικούς, λογοτέχνες, κριτικούς).
Στην αρχή, όμως, η συγγραφική επιλογή του Χάρη Βλαβιανού ξάφνιασε.
«Είναι αλήθεια ότι το βιβλίο ξάφνιασε αυτούς που με ξέρουν κυρίως ως ποιητή και μεταφραστή», παραδέχεται. «Έχω, όμως, σπουδάσει Ιστορία στην Οξφόρδη και τη διδάσκω στο Αμερικάνικο Κολλέγιο Ελλάδας εδώ και είκοσι πέντε χρόνια. Είχα την τύχη να έχω στην Οξφόρδη κορυφαίους καθηγητές, που δίδασκαν την περίοδο του ναζισμού, επομένως το φαινόμενο του Χίτλερ με προβλημάτιζε πάντα και όλα αυτά τα χρόνια παρακολουθούσα συστηματικά οτιδήποτε σχετικό γραφόταν».
Άλλωστε, ο Χάρης Βλαβιανός είναι από τους ποιητές που περισσότερο, ίσως, από κάθε άλλον της γενιάς του απλώνει τα φτερά του στην Ιστορία.
Θυμηθείτε τις συλλογές του «Ο άγγελος της ιστορίας», αλλά και τα «Σονέτα της συμφοράς», όπου σε ένα ποίημα συνυπήρχαν οι ποιητές Μάντελσταμ και Βαγέχο, το θύμα και ο λάτρης του Στάλιν.
Μέχρι και την Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας έκλεισε σε 100 χαϊκού.
«Θεωρώ ότι το έργο ενός ποιητή είναι ένα βλέμμα πάνω στη ζωή, επομένως δεν μπορεί να είναι απλοϊκό, πρέπει να είναι σύνθετο», εξηγεί. «Ο ποιητής είναι ο πιο πλήρης καλλιτέχνης. Είναι κι αυτό που έλεγε ο Κόουλριτζ, “ένας ερασιτέχνης φιλόσοφος” πρέπει να ξέρει από ψυχανάλυση, κοινωνιολογία, πολιτική, να ζει μέσα στην κοινωνία. Γιατί, αλλιώς, τι ποιήματα θα γράψει; Ποιον και τι θα αφορούν; Δηλαδή, έναν ποιητή που ζει αυτή την εποχή στην Ελλάδα είναι δυνατόν να μην τον απασχολεί η πολιτική συνθήκη της Ευρώπης, ο φονταμενταλισμός, ο ρατσισμός;» 
Από το ενδιαφέρον για τον Χίτλερ στο να αφιερώσεις κάμποσα χρόνια από τη ζωή σου για να γράψεις ένα βιβλίο γι' αυτόν, υπάρχει, πάντως, μια κάποια απόσταση.
Μόνον το διάβασμα της βιβλιογραφίας πήρε στον Χάρη Βλαβιανό πέντ'-έξι χρόνια, όπως μας λέει.
Ποιο ήταν το αποφασιστικό ερέθισμα; «Ενδεχομένως η εμφάνιση της Χρυσής Αυγής στην Ελλάδα, αλλά και η άνοδος εθνικιστικών και ρατσιστικών κινημάτων στην Ευρώπη», απαντά.

Δεν χρειάζεται πάντως και ιδιαίτερος λόγος να γράψεις για τον Χίτλερ. «Θεωρώ ότι είναι το κεντρικό πρόσωπο του 20ού αιώνα, κι ας υπάρχουν τόσοι άλλοι, από τον Τσόρτσιλ και τον Στάλιν μέχρι τον Μάο. Το λέει και ο Ιαν Κέρσοου: μπορεί κανείς να φανταστεί πώς θα ήταν η Ιστορία αν δεν είχε υπάρξει αυτός ο άνθρωπος; Αλλά και πέρα από τον Χίτλερ, το βιβλίο αφορά και το Κακό· αναρωτιέται γιατί το Κακό είναι τόσο ελκυστικό στους ανθρώπους». 
Δεν τελειώνουν οι αφετηρίες, αλλά ούτε και οι δρόμοι, που ανοίγονται μπροστά σε έναν συγγραφέα όταν σκύβει πάνω στον Χίτλερ. Ας προσπαθήσουμε να βάλουμε μια τάξη στο πολύπλοκο εγχείρημα του Χάρη Βλαβιανού.
⚫  Γιατί διαλέξατε τη φόρμα του ημερολογίου; 
Πέρα από την αγάπη μου για το είδος, ο εγκλεισμός του Χίτλερ στη φυλακή μού έδινε την ευκαιρία να δοκιμάσω αυτή τη λογοτεχνική φόρμα.
Μου αρέσει να παίζω με τη μορφή, ο συγγραφέας πολλές φορές πλήττει με τον εαυτό του και νιώθει την ανάγκη των αναζητήσεων.
Γιατί εκτός από το θέμα στο κεφάλι μας, άλλη μεγάλη μας έγνοια είναι και η μορφοποίησή του.
⚫  Χαρακτηρίζετε το βιβλίο σας ένα «μυθοπλαστικό ντοκουμέντο». Πόσο έντονο είναι το στοιχείο της μυθοπλασίας, πόσες ελευθερίες πήρατε; 
Είναι πολύ έντονο. Ένας συγγραφέας ασφαλώς και φτιάχνει ένα είδος φανταστικού Χίτλερ.
Αλλά μήπως το ίδιο δεν κάνει κι ένας ιστορικός; Κι αυτός πηγές επιλέγει, αλλά τις διαβάζει με τον δικό του τρόπο.
Κι εγώ σε πηγές στηρίζομαι για να δώσω ένα ψυχογράφημα, μια φωνή στον Χίτλερ. Ακόμα και τις καθημερινές πτυχές του θέλησα να πιάσω.
Τον βάζω (καθόλου τυχαία, το έχω μελετήσει) να τρομοκρατείται από το αίμα στα ούλα του, να έχει θέμα με κράμπες, με το φαγητό του -σιγά σιγά γίνεται χορτοφάγος-, με το τσιγάρο, με τις γυναίκες, με το σώμα του, που δεν μπορεί να το εκθέσει.
Είναι ένας άνθρωπος με αδυναμίες, αλλά μέσα του υπάρχει ο Φίρερ, αυτός που είναι έτοιμος να καταστρέψει τον κόσμο.
⚫  Δεν ήταν επώδυνη αυτή η συνύπαρξη μαζί του;
Πολύ. Και κράτησε και πολύ. Ήταν επώδυνο γιατί προφανώς διάβασα βιβλία για το Ολοκαύτωμα, για τις εκκαθαρίσεις που έκανε στο κόμμα του, όταν ανέβηκε στην εξουσία.
Έπρεπε να καταλάβω πώς σκέφτεται ένας άνθρωπος σαν τον Χίτλερ, να στηριχτώ στην προσωπική του διαδρομή, την οικογένειά του, την καταγωγή του για να εξηγήσω τις εμπάθειες και τα μίση του.
⚫  Κάποιοι θα έλεγαν ότι όλη αυτή η προσπάθεια κατανόησης του Χίτλερ είναι και μια ύβρις. 
Μου είχε πει κάποτε ένας Αμερικανός ότι οποιοσδήποτε ασχολείται με τον Χίτλερ εξανθρωπίζει το κτήνος.
Η απάντησή μου είναι ότι το κτήνος είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης.
Μπορεί να είναι ο γείτονάς μας. Τα έχει πει καταπληκτικά η Χάνα Άρεντ αυτά για την «Κοινοτοπία του Κακού».
⚫  Δίνετε μεγάλη έμφαση στα διαβάσματα του Χίτλερ μέσα στη φυλακή. Πολύ ενδιαφέρον, αλλά και απαιτητικό για τον αναγνώστη μέρος του βιβλίου. Γιατί επιμείνατε τόσο πολύ σ' αυτό; 
Ο άνθρωπος αυτός ήθελε να εμφανιστεί στο γερμανικό κοινό ως στοχαστής.
Γι' αυτό έγραψε και το «Ο Αγών μου». Ο Χίτλερ, όντως, διάβαζε πολύ.
Και έτσι, από τη μεριά τη δική μου, του αναγνώστη λογοτεχνικών και φιλοσοφικών κειμένων, άρχισε να αποκτά μεγάλο ενδιαφέρον το πώς διαβάζει ένας άνθρωπος σαν τον Χίτλερ.
Πώς διαβάζει Μακιαβέλι, πώς διαβάζει Νίτσε, Ρουσό, Φίχτε ένας εμμονικός άνθρωπος, που θέλει να εμφανιστεί ως πολιτικός στοχαστής;
Πώς ακούει τον Βάγκνερ; Εκ του αποτελέσματος, βλέποντας τι γράφει στο «Ο Αγών μου» και τι λέει σε ομιλίες του αργότερα, έκανα μια υπόθεση εργασίας για το πώς διαμόρφωσε διαβάζοντας μέσα στη φυλακή την κοσμοαντίληψή του.
Προφανώς σε όλα αυτά που διάβαζε στεκόταν στα επιχειρήματα κατά των Εβραίων και υπέρ της υπεροχής των Γερμανών.
Αν εγώ κι εσείς διαβάζαμε τα ίδια βιβλία με αυτόν, θα στεκόμασταν σε άλλα σημεία τους, αλλά ακόμα κι αυτά όπου βάζω εγώ τον Χίτλερ να ξεχωρίζει, θα τα «διαβάζαμε» διαφορετικά.
⚫  Mια σκέψη που βγαίνει από το βιβλίο σας σε σχέση με το σήμερα; 
Να κι άλλος ένας λόγος που η συγγραφή του ήταν επώδυνη. Ήταν αδύνατον να μη σκέφτομαι ότι, τηρουμένων των αναλογιών, βλέπουμε και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό την άνοδο πολιτικών (τον Τραμπ, για παράδειγμα) που εκμαυλίζουν τους πολίτες με τον τρόπο του Χίτλερ.
Ζούμε την εποχή που οι άνθρωποι πείθονται, εναποθέτουν τις ελπίδες τους και ακολουθούν ηγέτες που λένε τερατώδη ψέματα.
Ο Χίτλερ ήταν όντως χαρισματικός ηγέτης. Το «χαρισματικός», όμως, δεν έχει πάντα θετικό πρόσημο.
Χαρισματικός, αλλά και δολοφόνος μαζί ήταν και ο Στάλιν.
Δεν είναι πάντα καλοί άνθρωποι όσοι μένουν στην Ιστορία. Μπορεί να είναι και τέρατα.

Ο Γκερτ Μπλουμλάιν, μεταφραστής του Καβάφη στα γερμανικά, μετέφρασε ένα κομμάτι του «Κρυφού ημερολογίου του Χίτλερ». Το διάβασε και ενθουσιάστηκε ο μέγας ποιητής Γιοάκιμ Σαρτόριους. Και τώρα, με αυτό σαν πολιορκητικό κλοιό, το βιβλίο προωθείται στη γερμανική αγορά, κάτι που είναι μια πολύ φυσική κίνηση.
Οσο για το επόμενο βήμα του Χάρη Βλαβιανού, είναι ένα ακόμα φιλόδοξο βιβλίο (για τον Έζρα Πάουντ) ενώ μέσα στο 2017 θα βγει και μια ποιητική συλλογή που έγραψε «ενώ έπαιρνε ανάσες από τον Χίτλερ».