Boris Vian* : μια διαφορετική προσέγγιση του φανταστικού.

Της Παρασκευή Κανάρη

Πηγή: ο αναγνώστης στις 14 Φεβρουαρίου, 2015

Τι θα έκανες αν μια ασθένεια απειλούσε καθημερινά τη ζωή σου; Θα συνέχιζες να κάνεις την ίδια δουλειά και να ζεις στην ρουτίνα; Ή μήπως θα εγκατέλειπες την καλή σου θέση στο Δημόσιο, θα αρνιόσουν πεισματικά να πληρώσεις την Εφορία, θα γινόσουν μουσικός της τζαζ και θα νοίκιαζες ένα διαμέρισμα στην ταράτσα του Moulin Rouge;
Ο γάλλος συγγραφέας Boris Vian, με προβλήματα καρδιάς από τα παιδικά του χρόνια, αποφάσισε να ακολουθήσει το δεύτερο μονοπάτι. Αν και απολάμβανε τη ζωή με ένταση, η διαρκής απειλή του θανάτου διαπερνάει όλα τα έργα του. Όπως η κατάσταση της υγείας του επιδεινώνεται με τα χρόνια, έτσι και στα βιβλία του, οι ήρωες του, στην αρχή νέοι, όμορφοι και υγιείς, αρρωσταίνουν και πεθαίνουν και μαζί μ’αυτούς καταρρέει και ο περιβάλλον χώρος τους, αφού στο φαντασιακό σύμπαν του συγγραφέα ο χώρος είναι συνδεδεμένος με το ψυχισμό των ατόμων που τον καταλαμβάνουν.
Στο διασημότερο έργο του, Ο Αφρός των ημερών, μια σχεδόν παραμυθένια ιστορία αγάπης καταλήγει σε τραγωδία όταν η Κλοέ αρρωσταίνει από ένα νούφαρο που φυτρώνει στο στήθος της ενώ ο αγαπημένος της Κολέν αναγκάζεται να βρει δουλειά για να ανταπεξέλθει στα έξοδα της ασθένειας. Απόλυτα αντικομφορμιστικό, το μυθιστόρημα σατιρίζει τη μη-δημιουργική εργασία, τους κληρικούς, τους αστυνομικούς, την εφορία, όλους τους θεσμούς της γαλλικής αστικής κοινωνίας, αλλά και τους υπαρξιστές φιλοσόφους και ιδιαίτερα τον Ζαν-Πολ Σαρτρ. Σ’αυτό το εφιαλτικό σύμπαν, μόνο η τζαζ μπορεί να προσφέρει κάποια ανακούφιση και παρηγοριά στο άτυχο ζευγάρι :
«- Δεν κρυώνω, είπε η Κλοέ. Άκου το δίσκο.
Υπήρχε κάτι το αιθέριο στο παίξιμο του Τζόννυ Χότζες, κάτι το ανεξήγητο και το απόλυτα αισθησιακό. Ένας καθαρός αισθησιασμός, απελευθερωμένος από το σώμα.
Οι γωνίες του δωματίου άλλαζαν και στρογγύλευαν κάτω από την επίδραση της μουσικής. Ο Κολέν και η Κλοέ αναπαύονταν τώρα στο κέντρο μιας σφαίρας,
-          Τί ήταν; Ρώτησε η Κλοέ.
-          Ήταν το κομμάτι The Mood to Be Wooed… είπε ο Κολέν.
-          Αυτό ένιωθα κι εγώ είπε η Κλοέ. Πώς θα μπορέσει να μπει ο γιατρός στο δωμάτιό μας, μ’αυτό το σχήμα που έχει;»[1]

Ο Αφρός των ημερών αποτελεί ένα από τα πιο μελωδικά βιβλία του Vian, αφού ακόμα και το όνομα της ηρωίδας παραπέμπει στο ομώνυμο τραγούδι του Duke Ellington. Είναι εμφανές άλλωστε ότι ο δεύτερος τίτλος του τραγουδιού, «Κλοέ ή το τραγούδι του βάλτου», συνδέεται σημασιολογικά με το νούφαρο που μεγαλώνει μέσα στο στήθος της Κλοέ. Μουσικός και ο ίδιος ο Βιαν, έχει γίνει γνωστός για τραγούδια του όπως το «Le déserteur^{^[2]}» (ο λιποτάκτης) και το «Fais-moi mal Johnny^{^[3]}» (Πόνεσέ με Τζόνυ).
Στο “Φθινόπωρο στο Πεκίνο”, η ιστορία δεν διαδραματίζεται ούτε το Φθινόπωρο ούτε στο Πεκίνο αλλά σε μια έρημο προσβάσιμη μόνο από μια συγκεκριμένη λεωφορειακή γραμμή. Στη μέση της ερημιάς, μια εταιρία αποφασίζει να φτιάξει μια σιδηροδρομική γραμμή ενώ ακριβώς κάτω από τις ράγες οι αρχαιολόγοι κάνουν ανασκαφές. Λίγο μακρύτερα, συναντάμε τα ερημητήρια των μοναχών οι οποίοι επιδίδονται σε όλες τις απολαύσεις της ζωής αφού τους καλύπτουν τα συγχωροχάρτια :
«Ο αβάς, καθισμένος στο κρεβάτι πλάι στην Κουίβρ, της είχε ξεκουμπώσει την μπλούζα και κοίταζε επισταμένως στο εσωτερικό.
«Αυτή η νεαρή είναι πολύ ενδιαφέρουσα» είπε στον Αθαναγόρα όταν τον είδε.
«Ναι, ε;» είπε ο αρχαιολόγος. «Ως προς τι ειδικότερα;»
«Θεέ μου» είπε ο αβάς, «πώς να πει κανείς ως προς τι ειδικότερα; Ως προς το σύνολο, θα ’λεγα, αλλά και, ασφαλώς, ως προς τα διάφορα συστατικά του συνόλου.»
«Σας υπογράψανε συγχωροχάρτι για την εξέταση;» ρώτησε ο Άθας.
«Έχω κάρτα διαρκείας» είπε ο αβάς. «Στη δουλειά μου, είναι απαραίτητη.»[4]

Η κοσμοθεωρία του Boris Vian καθώς και το καυστικό του χιούμορ είναι ιδιαίτερα εμφανείς στο βιβλίο Πορνογραφικά γραπτά, το οποίο εκτός από ποιήματα με τους εύγλωττους τίτλους “Οι μουναρπάχτρες» και «Το εμβατήριο του αγγουριού» περιλαμβάνει και τη διάσημη διάλεξή του για τη χρησιμότητα της ερωτικής λογοτεχνίας. Ύστερα από μια απολαυστική ανάπτυξη του θέματος, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει πονηρή λογοτεχνία αλλά πονηρά μυαλά ενώ η λογοκρισία του έρωτα δε μπορεί παρά να είναι επιβλαβής για τον άνθρωπο :
«Υπάρχει ένα διασκεδαστικό παράδοξο στο γεγονός ότι η κυβέρνηση ενθαρρύνει παντοιοτρόπως τους πολίτες να πίνουν κονιάκ και να φουμάρουν τσιγαριλίκια, και την ίδια στιγμή συλλαμβάνει και καταδικάζει τους σάτυρους που το ‘έγκλημά’ τους τελικά είναι ότι προσπαθούν να κάνουν κάτι το απολύτως φυσιολογικό, το οποίο όμως περιπλέκεται άνευ λόγου από τις προκαταλήψεις και τις διάφορες κανονιστικές διατάξεις. Ή, μάλλον, δεν υπάρχει παράδοξο˙ είναι οι δύο όψεις μιας συνωμοσίας σε ό,τι έχει να κάνει με το βλαβερό. Γιατί είναι απολύτως υγιές, μιλώντας σε σωματικό επίπεδο, να αφήνεσαι με μία παρτενέρ που έχεις επιλέξει σε όλες τις δυνατές μορφές του χαρμόσυνου μυστηρίου, κατά την αστεία έκφραση των πατεράδων μας˙ ενώ, απ’την άλλη, παθαίνεις κίρρωση του ήπατος πίνοντας αλκοόλ.»[5]
Στη διάλεξή του αυτή ο συγγραφέας στήνει παράλληλα την υπεράσπιση του σκοτεινού alter ego του, Vernon Sullivan, υπεύθυνου ενός μεγάλου σκανδάλου που οδήγησε στη γελοιοποίηση των γάλλων κριτικών. Το 1946, ανταποκρινόμενος σε ένα στοίχημα, ο Boris Vian γράφει το noir μυθιστόρημα Θα φτύσω στους τάφους σας το οποίο κυκλοφορεί ως έργο του φανταστικού αφρο-αμερικανού συγγραφέα Vernon Sullivan ενώ ο Boris Vian παρουσιάζεται ως ο μεταφραστής του. Προκλητικό, με σοκαριστικές ερωτικές σκηνές (σαδισμός, παιδοφιλία), οι κριτικοί βάλλονται εναντίον της αμερικανικής λογοτεχνίας χωρίς να αμφισβητήσουν ούτε στιγμή την αυθεντικότητα του έργου, πεπεισμένοι ότι γράφτηκε από έναν κάτοικο των αμερικάνικων γκέτο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Boris Vian, γόνος αστικής οικογένειας, ούτε είχε επισκεφτεί ποτέ την Αμερική ούτε έζησε ποτέ σε γκέτο.
Αργότερα η αλήθεια θα αποκαλυφθεί, ο συγγραφέας θα πληρώσει πρόστιμο για προσβολή των ηθών και το έργο αυτό εντέλει θα οδηγήσει στο θάνατό του : στην πρεμιέρα της εμπνευσμένης από το έργο ταινίας, ο Vian, αντίθετος στη μεταφορά του έργου στη μεγάλη οθόνη, πεθαίνει από ανακοπή στα πέντε πρώτα λεπτά προβολής^{^[6]}.
Η μεγάλη εμπορική επιτυχία του Θα φτύσω στους τάφους σας πείθει τον συγγραφέα να συνεχίσει το πείραμα. Το δεύτερο στη σειρά noir του Vian/Sullivan, Όλοι οι νεκροί έχουν το ίδιο χρώμα^{^[7]} παρουσιάζει παρόμοια θεματολογία με το πρώτο : ο Νταν, λευκός στο χρώμα και παντρεμένος με λευκή προσπαθεί να κρύψει τη νέγρικη καταγωγή του. Όταν το μυστικό του κινδυνεύει να αποκαλυφθεί, ξεκινάει μια ξέφρενη πορεία προς το θάνατο.
Είναι εμφανές από την πρώτη ανάγνωση ότι τα έργα του Vernon Sullivan είναι εντελώς διαφορετικά από εκείνα του Vian. Τα πρώτα χαρακτηρίζονται από έναν ωμό ρεαλισμό, με έντονο το στοιχείο της βίας και του ερωτισμού, ενώ τα δεύτερα εκπλήσσουν με το γλωσσικό τους πλούτο και την έντονη φαντασία. Ο Vian, οπαδός του Α. Korzybski, αντιλαμβάνεται ότι το υπάρχον λεξιλόγιο δεν επαρκεί και επομένως πρέπει να δημιουργήσει καινούριες λέξεις, πιο κατάλληλες, για να περιγράψει το σύμπαν των βιβλίων του. Αυτή η αναδόμηση της γλώσσας αποτελεί και τη μεγάλη πρόκληση των μεταφραστών του.
Από τη μια, τα αντιρατσιστικά μυθιστορήματα του Vernon Sullivan, παρουσιάζοντας το θύμα των φυλετικών διακρίσεων ως θύτη, θέτουν υπό νέα σκοπιά τον αέναο κύκλο βίας που προκαλεί ο ρατσισμός. Από την άλλη, τα αντισυμβατικά μυθιστορήματα του Vian μας ωθούν να επαναπροσδιορίσουμε τις προτεραιότητες και τις αξίες στη ζωή, να διαχωρίσουμε το ωραίο από το περιττό και το ψυχοφθόρο. Κοινό στοιχείο τους είναι ότι μας προσφέρουν μια διαφορετική οπτική του κόσμου απ’αυτή της πλειοψηφίας των ανθρώπων. Άλλωστε, όπως λέει και ο ίδιος στην εισαγωγή του Ο Αφρός των ημερών : «Πράγματι, φαίνεται ότι οι μάζες έχουν άδικο και τα άτομα πάντα δίκιο».

(*) Η Κανάρη Παρασκευή ολοκλήρωσε τη διδακτορική της διατριβή πάνω στο φαντασιακό στο έργο του Μπόρις Βιαν το 2014 με υποτροφία του ΙΚΥ. Έχει πραγματοποιήσει διάλεξη με θέμα : «Το φανταστικό, η βία και ο ερωτισμός στο έργο του Μπόρις Βιάν και η μεταφορά τους στη σκηνή και στην οθόνη» στο Κέντρο Σημειολογίας του Θεάτρου του Πανεπιστημίου Αθηνών ενώ αρθρογραφεί συχνά στο περιοδικό Contact σχετικά με τη γαλλική και γαλλόφωνη λογοτεχνία.

[1] Εκδ. Νεφέλη, 2013, μτφρ. Λεονταρη Μαρίνα, Παπαδήμα Μαρία.

[2] (Σημ. Gerontakos: πρώτο βίντεο)

[3] (Σημ. Gerontakos: δεύτερο βίντεο)

[4] Εκδ.Νεφέλη, 2014, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης

[5] Εκδ. Νεφέλη, 2013, μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη.

[6] Πρόκειται για ταινία του Michel Gast που προβλήθηκε στις 26 Ιούνη 1959, ήμερα θανάτου του Βιάν. (Σημ. Gerontakos: τρίτο βίντεο)

[7] Εκδ. Νεφέλη, 2014, μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη.
***************************
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

1.Μπορίς Βιάν - Βικιπαίδεια