1.«Ζώνη ενδιαφέροντος»: Μια φούγκα του θανάτου
Όσο πιο ειδυλλιακό δείχνει το περιβάλλον του σπιτιού των Ες, τόσο πιο ανατριχιαστική ξεπροβάλλει η αρχιτεκτονική του τρόμου
H ΠΟΛΥΣΥΖΗΤΗΜΕΝΗ «Ζώνη Eνδιαφέροντος», του πολύ ιδιαίτερου και ακριβοθώρητου Άγγλου σκηνοθέτη Τζόναθαν Γκλέιζερ,
που παίζεται αυτές τις μέρες στις ελληνικές αίθουσες, δεν είναι μία
ακόμα ταινία με θέμα το Ολοκαύτωμα και την κοινοτοπία του κακού, τη
θεωρία που διατύπωσε η Χάνα Άρεντ. Δεν είναι μία ακόμα ταινία που
επιχειρεί να ψηλαφίσει τη φρίκη με όρους που θα περιμέναμε.
Όλο το
φιλμ στηρίζεται ευφυώς στην παράπλευρη δράση, σε αυτό που συμβαίνει σε
δεύτερο πλάνο αλλά δεν βλέπουμε ποτέ παρά μόνο το ακούμε ή το
αντιλαμβανόμαστε από μακάβριες λεπτομέρειες. Η οικογένεια του διαβόητου
διοικητή του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Άουσβιτς Ρούντολφ Ες
έχει στήσει τον ιδιωτικό της παράδεισο ακριβώς δίπλα στους τοίχους του
στρατοπέδου. Καλλιεργούν τον ολάνθιστο κήπο τους, κάνουν μπάνιο στο
ποτάμι, παίζουν με τα παιδιά τους, ασχολούνται με τις δουλειές του
νοικοκυριού, φροντίζουν τα ζώα τους ενώ δίπλα τους ακριβώς δολοφονούνται
με ρυθμούς βιομηχανικής παραγωγής εκατομμύρια Εβραίοι. Ποτέ δεν
βλέπουμε σκηνές μέσα από το στρατόπεδο. Ο ζόφος υποδηλώνεται με ήχους
από κραυγές, διαταγές, πυροβολισμούς, το βουητό και τις φλόγες από τα
κρεματόρια και τον θόρυβο από τα τρένα που μεταφέρουν τους
μελλοθάνατους. Η οικογένεια Ες παραμένει απαθής σε ό,τι συμβαίνει δίπλα
της, όπως εάν ζούσε δίπλα σε οποιοδήποτε εργοστάσιο.Αν
ο Τσέλαν με την ποίησή του ήρθε να διαψεύσει τη γνωστή απόφανση του
Αντόρνο πως «μετά το Άουσβιτς, είναι βαρβαρότητα να γράφει κανείς
ποίηση» –έστω κι αν στην πραγματικότητα η ρήση του έχει παρερμηνευτεί–, κάτι ανάλογο καταφέρνει και ο Γκλέιζερ.
Οι πλάγιοι τρόποι στην Τέχνη συχνά αποδεικνύονται πολύ πιο δραστικοί, ειδικά αν θέλει κάποιος να αποφύγει τους μελοδραματισμούς. Η μέθοδος του Γκλέιζερ θυμίζει αρκετά τους εκφραστικούς τρόπους της ποίησης, τον υπαινιγμό και την αφαίρεση. Η ψυχρή και αποστασιοποιημένη κινηματογραφική γλώσσα του φέρνει στον νου το διάσημο ποίημα «Φούγκα του θανάτου» του Πάουλ Τσέλαν για τα θύματα των στρατοπέδων εξόντωσης. Από μία άποψη, όπως ο Τσέλαν στη «Φούγκα» του χρησιμοποιεί τους κανόνες της μουσικής αντίστιξης, όπου δυο διαφορετικές μελωδίες συνυπάρχουν, ενώ εκμεταλλεύεται ένα ήσσονος σημασίας γεγονός, τη μουσική που έπαιζε η ορχήστρα των στρατοπέδων, την ώρα που οδηγούσαν τους Εβραίους στον θάνατο, ακριβώς το ίδιο κάνει και ο Γκλέιζερ, επιλέγοντας να φωτίσει την οικογενειακή ζωή των Ες.
Μιλάμε για μία αντιφατική σύζευξη που σοκάρει: όσο πιο ειδυλλιακό δείχνει το περιβάλλον του σπιτιού των Ες, τόσο πιο ανατριχιαστική ξεπροβάλλει η αρχιτεκτονική του τρόμου. Η τρυφερότητα του διοικητή του Άουσβιτς προς τα παιδιά του –μαρτυρίες ανθρώπων που είχαν εργαστεί για την οικογένεια Ες το επιβεβαιώνουν– υπογραμμίζει ακόμα περισσότερο τις θηριωδίες του.
Αν ο Τσέλαν με την ποίησή του ήρθε να διαψεύσει τη γνωστή απόφανση του Αντόρνο πως «μετά το Άουσβιτς, είναι βαρβαρότητα να γράφει κανείς ποίηση» –έστω κι αν στην πραγματικότητα η ρήση του έχει παρερμηνευτεί–, κάτι ανάλογο καταφέρνει και ο Γκλέιζερ.
Εκτός από μία ακόμα απάντηση στον Αντόρνο για το πώς η Τέχνη μπορεί να προσεγγίσει τη βαρβαρότητα, αν ζούσε η Άρεντ, εικάζουμε πως θα ήταν περήφανη για το δημιούργημα του Γκλέιζερ. Ποτέ άλλοτε δεν πρέπει να αποτυπώθηκε τόσο γλαφυρά η «μπαναλιτέ του κακού». Είναι σαφές πως ο δρόμος για τον όλεθρο είναι στρωμένος με καθωσπρεπισμούς, μικροαστικές συνήθειες κι επαναλαμβανόμενες ρουτίνες.
Ωστόσο, παραμένει πάντα δύσκολο να αντιληφθούμε την κοινοτοπία του κακού όταν σαν μύκητας εξαπλώνεται πλάι μας. Είναι σίγουρα πιο προσπελάσιμη η μεγάλη εικόνα που περιβάλλεται από στρώματα ιστορικής μνήμης, μακρινή αλλά και συντριπτική μέσα στον παραλογισμό της παρά οι μικροί καθημερινοί ολοκληρωτισμοί δίπλα μας κι ο υπόγειος εκφασισμός μιας κοινωνίας που διατηρεί χαμηλές τις αντιστάσεις της.
Πριν μερικούς μήνες, αποσβολωμένο το πανελλήνιο παρακολουθούσε από οθόνες τον πνιγμό του 36χρονου ΑΜΕΑ Αντώνη που είχε την ατυχία να είναι διαφορετικός από τους άλλους. Είδε να τον σπρώχνουν στη θάλασσα και να τον κοιτούν να πνίγεται με αδιαφορία άνθρωποι της διπλανής πόρτας που είχαν εξασκηθεί στον αυταρχισμό της μικροεξουσίας και θεωρούσαν πως η θέση τους τούς έδινε το δικαίωμα να πράξουν αναλόγως. Άνθρωποι καθημερινοί με μια μικροεξουσία στα χέρια τους μπορούν να μετατραπούν σε τέρατα. Μια τόσο αναίτια εγκληματική πράξη ήταν ένα μεγάλο σοκ για την κοινωνία. Τουλάχιστον για λίγο, μέχρι να επιστρέψει ξανά στον λήθαργο του εφησυχασμού της. Η βία μπορεί να μη φτάνει πάντα σε ποινικά αδικήματα αλλά είναι διάχυτη γύρω μας.
Μία ολόκληρη κοινωνία τα προηγούμενα χρόνια παρακολουθούσε, επίσης, αποσβολωμένη –ή μήπως με απάθεια; – μία εγκληματική οργάνωση ενδεδυμένη με τον μανδύα πολιτικού κόμματος να κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος, να αυξάνει τους ψηφοφόρους της, να προβαίνει σε πογκρόμ κατά μεταναστών και να καταλαμβάνει τα έδρανα της Βουλής.
Όπως έχει αποδείξει η Ιστορία, το αυγό του φιδιού εκκολάπτεται σε αθέατα μικροεργαστήρια, εκτρέφεται σε θύλακες που το ευνοούν, ευδοκιμεί σε συνθήκες ανοχής και ξεπετάγεται μέσα από πρόθυμες να το συνδράμουν ιστορικές συγκυρίες. Η επαγρύπνηση και η επισήμανση των ανησυχητικών φαινομένων είναι κάτι παραπάνω από αναγκαία.
Για να μην παριστάνουμε πως δεν ακούμε να φτάνει ως εμάς ο ανατριχιαστικός απόηχος από το κακό της διπλανής πόρτα2.Η βάναυση μοίρα του Ρούντολφ Ες | Ο διοικητής του Άουσβιτς
«Ένας καταδικασμένος περπατά προς το ικρίωμα. Τέσσερις Πολωνοί στρατιώτες τον συνοδεύουν, χωρίς να βγάλουν άχνα, χωρίς καν να τον κοιτάξουν. Η απροσδιόριστη όψη αυτού του ανθρώπου, που κάποτε ήταν διοικητής του μεγαλύτερου στρατοπέδου εξόντωσης του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, τους απωθεί, αλλά όχι λόγω των χαρακτηριστικών του, αλλά επειδή κάτω από το ανθρώπινο πρόσωπό του κρύβεται ένα από τα μεγαλύτερα τέρατα που είδε ποτέ η ανθρωπότητα».
Ωστόσο, η ιστορία του Ρούντολφ Ες, διοικητή του στρατοπέδου συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου, αντανακλά για άλλη μια φορά ότι πίσω από όλη τη φρενίτιδα της αφοσίωσης στα ιδανικά της άριας φυλής και την τυφλή υπακοή σε κάθε είδους εντολές (όσο εγκληματικές κι αν ήταν αυτές) παρέμενε μια αχτίδα συνείδησης που έδειχνε ότι εκείνοι που διέπραξαν τα πιο αποτρόπαια εγκλήματα ήταν εντελώς φυσιολογικοί άνθρωποι που απλώς έκαναν και εκτελούσαν αυτό που είχαν διαταχθεί να κάνουν.
Ενώ το Άουσβιτς είναι το πιο ισχυρό σύμβολο του Ολοκαυτώματος, η ιστορία του διοικητή του, Ρούντολφ Χες, παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστη. 
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου