Όλοι γνωρίζουμε ότι θα πεθάνουμε, γιατί όμως δυσκολευόμαστε να το πιστέψουμε;
* Το άρθρο του καθηγητή φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Πόρτλαντ στο Όρεγκον, James Baillie δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 θα αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.
Στη νουβέλα "Ο Θάνατος του Ιβάν Ιλίτς" (1886), ο Λέων Τολστόι παρουσιάζει έναν άνθρωπο που συγκλονίζεται ξαφνικά συνειδητοποιώντας ότι ο θάνατός του είναι αναπόφευκτος. Ενώ μπορούμε εύκολα να εκτιμήσουμε ότι η διάγνωση μιας θανατηφόρας ασθένειας ήρθε ως μια δυσάρεστη έκπληξη, πώς θα μπορούσε να ανακαλύψει τότε το γεγονός της θνησιμότητας του; Αλλά αυτή είναι η κατάσταση του Ιβάν. Όχι μόνο είναι νέα σε αυτόν, αλλά δεν μπορεί να την καταλάβει πλήρως:
Ο συλλογισμός που είχε μάθει από τη λογική του Kiesewetter - "Ο Κάιος είναι ένας άνθρωπος, οι άνθρωποι είναι θνητοί, επομένως ο Κάιος είναι θνητός" - του φαινόταν πάντα σωστός αναφορικά με τον Κάιο, αλλά σε καμία περίπτωση για τον εαυτό του. Αυτός ο άνθρωπος ο Κάιος αντιπροσώπευε θεωρητικά τον άνθρωπο, και έτσι ο συλλογισμός ακουγόταν σωστός αλλά δεν ήταν Κάιος, ούτε άυλος άνθρωπος. Ήταν πάντα ένα πλάσμα αρκετά, αρκετά διαφορετικό από όλα τα άλλα.
Η ιστορία του Τολστόι δεν θα ήταν το αριστούργημα που περιγράφει μια ανωμαλία, μια ψυχολογική ιδιοτροπία ενός φανταστικού χαρακτήρα χωρίς αντιστοιχία στην πραγματική ζωή. Η δύναμη του βιβλίου έγκειται στην υποβλητική απεικόνιση μιας μυστηριώδους εμπειρίας που φτάνει στην ουσία του τι είναι να είσαι άνθρωπος.
Το 1984, την παραμονή των 27ων γενεθλίων μου, μοιράστηκα τη συνειδητοποίηση του Ιβάν: ότι μια μέρα θα πάψω να υπάρχω. Αυτό ήταν το πρώτο και πιο έντονο επεισόδιο αυτού που αποκαλώ "υπαρξιακό σοκ". Ήταν μακράν το πιο αποπροσανατολιστικό γεγονός της ζωής μου, όπως τίποτα άλλο που έχω βιώσει ποτέ.
Ενώ πρέπει να έχετε υποστεί υπαρξιακό σοκ για να καταλάβετε πραγματικά πώς είναι, η εμπειρία δεν χρειάζεται να αποδώσει καμία κατανόηση του τι έχετε περάσει, είτε εκείνη τη στιγμή είτε αργότερα. Το έντονο άγχος που προκαλείται από την κατάσταση σάς καθιστά ανίκανο να σκεφτείτε καθαρά. Και μόλις περάσει η κατάσταση, είναι σχεδόν αδύνατο να θυμάστε με οποιαδήποτε λεπτομέρεια. Το να έρθετε ξανά σε επαφή με υπαρξιακό σοκ είναι σαν να προσπαθείτε να ανακατασκευάσετε ένα όνειρο που λίγο θυμάστε, εκτός από το ότι η δυσκολία είναι να θυμηθείτε τη στιγμή που κάποιος αφυπνίστηκε ασυνήθιστα.
Ενώ αναγνωρίζετε η σπανιότητα του υπαρξιακού σοκ, το ίδιο το αποκαλυπτόμενο περιεχόμενο δεν είναι περίεργο. Στην πραγματικότητα, είναι αναμφισβήτητο. Αυτό κάνει το φαινόμενο τόσο αινιγματικό. Έμαθα ότι θα πεθάνω; Προφανώς, το ήξερα ήδη, οπότε πώς θα μπορούσε να έρθει ως αποκάλυψη; Είναι πολύ απλό να πω απλώς ότι ήξερα από καιρό ότι θα πεθάνω, γιατί υπάρχει επίσης μια αίσθηση ότι δεν το πιστεύω, και ακόμα δεν το πιστεύω. Αυτές οι συγκρουόμενες συμπεριφορές προκύπτουν από τους δύο πιο βασικούς τρόπους σκέψης για τον εαυτό μου, τις οποίες θα αποκαλέσω εξωτερικές και εσωτερικές απόψεις.
Σκεφτείτε τον τρόπο με τον οποίο ο αναπόφευκτος θάνατός μου είναι γνωστά νέα. Προέρχεται από τη μοναδική ανθρώπινη ικανότητα να αποδεσμευτεί από τις πράξεις και τις δεσμεύσεις μας, έτσι ώστε ο καθένας από εμάς να μπορεί να θεωρήσει τον εαυτό του ως κάτοικο του ανεξάρτητου από το μυαλό, κόσμου, ενός ανθρώπου μεταξύ δισεκατομμυρίων. Όταν θεωρώ τον εαυτό μου "απ' έξω" με αυτόν τον τρόπο, δεν έχω κανένα πρόβλημα να επιβεβαιώσω ότι θα πεθάνω. Καταλαβαίνω ότι υπάρχω λόγω αναρίθμητων απρόβλεπτων περιστατικών και ότι ο κόσμος θα συνεχίσει χωρίς εμένα όπως έκανε πριν από την εμφάνισή μου. Αυτές οι σκέψεις δεν με ενοχλούν. Η ηρεμία μου οφείλεται στο γεγονός ότι, παρόλο που σκέφτομαι τον αναπόφευκτο αφανισμό μου, είναι σχεδόν σαν να σκέφτομαι κάποιον άλλο. Δηλαδή, η εξωτερική άποψη τοποθετεί μια γνωστική απόσταση ανάμεσα στον εαυτό μου ως στοχαστή αυτών των σκέψεων και στον εαυτό μου ως θέμα τους.
Ο άλλος βασικός τρόπος σκέψης του εαυτού μας συνίσταται στο πώς νιώθουν οι ζωές μας "από μέσα" καθώς προχωράμε στις καθημερινές μας δραστηριότητες. Μια σημαντική πτυχή της εσωτερικής άποψης συζητήθηκε από τον Μαρκ Τζόνστον στο Surviving Death (2010), δηλαδή τον προοπτικό χαρακτήρα της αντιληπτικής εμπειρίας. Ο κόσμος μού παρουσιάζεται σαν να πλαισιώνεται από το σώμα μου, ιδιαίτερα το κεφάλι μου, στο οποίο βρίσκεται κυρίως το αισθητηριακό μου σύστημα. Ποτέ δεν βιώνω τον κόσμο εκτός από εμένα "στο κέντρο", σαν να είμαι ο άξονας γύρω από τον οποίο γυρίζουν όλα. Καθώς αλλάζω την τοποθεσία, αυτή η φαινομενολογικά κεντρική θέση κινείται μαζί μου. Αυτός ο τόπος των αντιληπτικών εμπειριών είναι επίσης η πηγή από την οποία προκύπτουν οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι σωματικές μου αισθήσεις. Ο Τζόνστον το αποκαλεί "αρένα παρουσίας και δράσης". Όταν σκεφτόμαστε τον εαυτό μας ως αυτό που βρίσκεται στο κέντρο αυτής της αρένας, θεωρούμε αδιανόητο ότι αυτή η συνείδηση, αυτή η άποψη για τον κόσμο, θα πάψει να υπάρχει.
Η εσωτερική άποψη είναι η προεπιλογή. Δηλαδή, η αυτόματη τάση είναι να βιώσουμε τον κόσμο σαν κυριολεκτικά να περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό μας, και αυτό μας εμποδίζει να αφομοιώσουμε πλήρως αυτό που γνωρίζουμε από την εξωτερική άποψη, ότι ο κόσμος μπορεί και θα συνεχίσει χωρίς εμάς.
Για να αφομοιώσω πλήρως το γεγονός της θνησιμότητας μου, θα πρέπει να συνειδητοποιήσω, όχι μόνο διανοητικά, ότι η καθημερινή μου εμπειρία είναι παραπλανητική, όχι στις λεπτομέρειες, αλλά στο σύνολό της. Ο βουδισμός μπορεί να βοηθήσει στον εντοπισμό μιας άλλης πηγής ριζικής παραμόρφωσης. Όπως το θέτει ο Τζέι Ελ Γκάρφιλντ στο Engaging Buddhism (2015), υποφέρουμε από την "πρωταρχική σύγχυση" του να βλέπουμε τον κόσμο και τον εαυτό μας, μέσω του φακού μιας μεταφυσικής που βασίζεται στην ουσία. Για παράδειγμα, παίρνω τον εαυτό μου ως αυτόνομο άτομο με μόνιμη ουσία που με κάνει να είμαι αυτός που είμαι. Αυτός ο πυρήνας "εγώτητας" υποστηρίζει τις συνεχείς αλλαγές στις φυσικές και πνευματικές μου ιδιότητες. Ο Γκάρφιλντ δεν λέει ότι όλοι υποστηρίζουμε ρητά αυτήν τη θέση. Στην πραγματικότητα, μιλώντας για μένα, την απορρίπτω. Αντίθετα, η πρωταρχική σύγχυση είναι το προϊόν ενός μη ορθολογικού αντανακλαστικού και συνήθως λειτουργεί πολύ κάτω από το επίπεδο συνειδητής αντίληψης.
Όταν συνδυάζουμε το φαινομενολογικό γεγονός της φαινομενικής κεντρικότητάς μας στον κόσμο με την σιωπηρή άποψη του εαυτού μας ως ουσίας, είναι εύκολο να δούμε πώς αυτοί οι παράγοντες κάνουν τη μη ύπαρξή μας αδιανόητη "από το εσωτερικό" έτσι ώστε η καλύτερη κατανόηση της δικής μας θνησιμότητας που μπορούμε να επιτύχουμε είναι η ανεξάρτητη αναγνώριση που συνοδεύει την εξωτερική άποψη.
Η βουδιστική εναλλακτική λύση σε μια άποψη που βασίζεται στην ουσία είναι η εκδοχή "αναττά", η οποία ανακαλύφθηκε από τον Ντέιβιντ Χιουμ. Ο Χιουμ εντόπισε μόνο μια συνεχώς μεταβαλλόμενη σειρά σκέψεων, συναισθημάτων και αισθήσεων. Έλαβε την απουσία αποδεικτικών στοιχείων ενός θεμελιώδους εαυτού ως απόδειξη της απουσίας του και κατέληξε στο A Treatise of Human Nature (1739-40) ότι η έννοια του "εαυτού" είναι απλώς μια βολική μέθοδος για αναφορά σε ένα αιτιακά συνδεδεμένο δίκτυο ψυχικών καταστάσεων, παρά κάτι διαφορετικό από αυτές.
Μολονότι εντυπωσιακά παρόμοιες σκέψεις μπορούν να βρεθούν σε βουδιστικά κείμενα, το φιλοσοφικό επιχείρημα περιλαμβάνει μόνο μέρος της διδασκαλίας τους. Οι Βουδιστές υποστηρίζουν ότι μια ανεπτυγμένη πρακτική διαλογισμού επιτρέπει σε κάποιον να βιώσει άμεσα το γεγονός του αναττά, αντί να το συνάγει. Οι θεωρητικές και βιωματικές μέθοδοι αλληλοϋποστηρίζονται και ιδανικά αναπτύσσονται ταυτόχρονα.
Ας επιστρέψουμε στο υπαρξιακό σοκ. Κάποιος μπορεί να μπει στον πειρασμό να ψάξει για κάποιον ασυνήθιστο παράγοντα που πρέπει να προστεθεί στην κανονική μας κατάσταση για να επιφέρει την σχετική κατάσταση. Ωστόσο, πιστεύω ότι μια καλύτερη προσέγγιση είναι να εξετάσουμε τι πρέπει να αφαιρεθεί από την καθημερινή μας εμπειρία. Το υπαρξιακό σοκ αναδύεται από μια ριζική μεταβολή της εσωτερικής άποψης, στην οποία η πρωταρχική σύγχυση ανυψώνεται έτσι ώστε το άτομο να βιώνει άμεσα τον εαυτό του ως ασταθές. Βλέπω την αλήθεια του αναττά, όχι μόνο ως ιδέα, αλλά ως καλούπι. Βλέπω ότι το εγώ μου είναι απατεώνας, μεταμφιέζεται ως μόνιμος εαυτός. Το πιο μπερδεμένο χαρακτηριστικό του υπαρξιακού σοκ, δηλαδή η αίσθηση της αποκάλυψης για τον αναπόφευκτο θάνατό μου, προέρχεται από τη θνητότητά μου να επανασυσταθεί ως μέρος μιας σπλαχνικής αναγνώρισης της πιο θεμελιώδους αλήθειας του αναττά.
Αλλά αυτό εγείρει το ερώτημα τι προκαλεί την προσωρινή σύγχυση να αποχωρήσει προσωρινά όταν συμβαίνει. Η απάντηση έγκειται στην παρατήρηση του Χιουμ ότι η φυσική κίνηση των ψυχικών καταστάσεων μας διέπεται από συνεργατικές αρχές, στις οποίες η τάση της σκέψης και των συναισθημάτων τείνει να τρέχει σε γνωστά ίχνη, με μια κατάσταση να οδηγεί αβίαστα σε άλλη. Η αδιάκοπη λειτουργία των συνεργατικών μηχανισμών μας κρατά το σοκ σε απόσταση και η κατάρρευση αυτών των μηχανισμών το αφήνει να περάσει.
Δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη μου συνάντηση με υπαρξιακό σοκ έλαβε
χώρα στο τέλος μιας μακράς και αυστηρής υποχώρησης. Το να είμαι μακριά
από το συνηθισμένο περιβάλλον μου - τις κοινωνικές μου ρουτίνες, τις
εύκολες να φτάσεις κτήσεις μου, όλους τους έμπιστους περισπαστές και
τους χαλαρωτές μου - δημιούργησαν συνθήκες στις οποίες λειτουργούσα λίγο
λιγότερο στον αυτόματο πιλότο. Αυτό δημιούργησε ένα άνοιγμα για
υπαρξιακό σοκ, το οποίο προκάλεσε ένα εσωτερικό ΣΤΟΠ! - μια ξαφνική και
ριζική ρήξη στις ψυχικές μου σχέσεις. Για μια στιγμή, βλέπω τον εαυτό
μου γι' αυτό που είμαι.
"Ο κήπος του θανάτου " : πίνακας του Φινλανδού συμβολιστή ζωγράφου Hugo Simberg.
******************************
ΛΕΟΝΤΟΣ ΤΟΛΣΤΟΪ , Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΙΒΑΝ ΙΛΙΤΣ
Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς είναι νουβέλα του Τολστόι, που εκδόθηκε στη Ρωσία το 1886 όπου κρίνεται η ζωή μπροστά στον θάνατο. Στο έργο αυτό, των πενήντα οκτώ σελίδων και δώδεκα ενοτήτων, ο Τολστόι δίνει μια καταπληκτική περιγραφή της αναστάτωσης και της εσωτερικής κρίσης που προκαλεί στον άνθρωπο η παρουσία του θανάτου.
1. Ακούστε το ηχητικό βιβλίο:
2. Διαβάστε τη νουβέλα του Λέοντος Τολστόι - Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΙΒΑΝ ΙΛΙΤΣ , σε μετάφραση Ευγενίας Ζήκου- Scribd
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου