Ο ορισμός των fake news και οι τρόποι καταπολέμησής τους

Θοδωρής Γεωργακόπουλος

Τα Fake news είναι οι εσκεμμένα λανθασμένες ή παραπλανητικές πληροφορίες που διακινούνται μέσω μιας πληθώρας κυρίως ηλεκτρονικών μέσων μαζικής ενημέρωσης με σκοπό να επηρεάσουν την κοινή γνώμη, κυρίως ευάλωτες και ευεπηρέαστες ομάδες. Υπήρχαν πάντα. Ως ένα παραδοσιακό εργαλείο της προπαγάνδας και μέρος της επονομαζόμενης «κίτρινης» δημοσιογραφίας.
Δύο πράγματα όμως κάνουν το φαινόμενο πιο επίκαιρο:
Πρώτον, τα τεχνολογικά εργαλεία που υπάρχουν διαθέσιμα σήμερα κάνουν την χρήση και τη διασπορά των fake news πιο εύκολη, ευρεία και αποκεντρωμένη. Tο φαινόμενο είναι πιο έντονο. Τα fake news γίνονται πιο εύκολα όπλα.
Δεύτερον, τεχνολογικά εργαλεία που θα υπάρχουν αύριο, θα μπορούν να κάνουν το πρόβλημα πολύ πιο δραματικό.
Τι πρέπει να επισημάνουμε για τα fake news:
Πρώτον, ότι υπήρχαν πάντα.
Δεύτερον, ότι οι άνθρωποι είναι προγραμματισμένοι για να είναι ευάλωτοι σε αυτά.
Τρίτον, ότι το πρόβλημα σήμερα δεν είναι τα fake news καθαυτά, αλλά το ότι υπάρχουν πολύ καλύτερα και πιο αποδοτικά δίκτυα διανομής τέτοιων ειδήσεων και
Τέταρτον, τα πενιχρά μέσα που έχουμε για την αντιμετώπιση του φαινομένου.

Οι άνθρωποι πάντα πίστευαν σε συνωμοσίες

Ας θυμίσουμε κάποιες ιστορίες από το πρόσφατο παρελθόν: Το νερό του Καματερού, το 42% των Αμερικανών που δεν πιστεύουν στη θεωρία της εξέλιξης, το 28% των Ελλήνων που σύμφωνα με έρευνα της διαΝΕΟσις θεωρούν ότι τα αεροπλάνα μας ψεκάζουν.
Μεγάλο μέρος του πληθυσμού παγκοσμίως είναι πάντα έτοιμο να πιστέψει ιστορίες που δεν ισχύουν, για μια σειρά από λόγους.
Ο κυριότερος λόγος είναι το ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι μια μηχανή λογικής. Έχει βλάβες. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει μια σειρά από μηχανισμούς που τον εμποδίζουν από το να παίρνει πάντα τις σωστές αποφάσεις. Αυτές οι βλάβες δεν είναι ασθένειες. Είναι απλά φυσικές ατέλειες του τρόπου που λειτουργούμε ως ανθρώπινα όντα.
Ας παραθέσουμε μερικά παραδείγματα:
Το backfire effect: Υπάρχουν κάποια πράγματα τα οποία οι άνθρωποι υιοθετούν όχι απλά ως αλήθεια, αλλά ας κομμάτι της ταυτότητάς τους. Ως μέρος του ποιοι είναι. Αυτά τα πράγματα είναι εξαιρετικά απρόθυμοι να τα αλλάξουν, ακόμα και αν τους αποδειχτεί πέραν πάσης αμφιβολίας ότι είναι ψευδή. Οι πάρα πολύ πιστοί χριστιανοί που δεν πιστεύουν τη θεωρία της εξέλιξης. Οι αντισημίτες που πιστεύουν ότι οι Εβραίοι δεν είχαν πάει στο γραφείο την 11η Σεπτεμβρίου. Κάτι άλλοι που πιστεύουν ότι η Γη είναι επίπεδη.
Και υπάρχουν κι άλλα παραμορφωτικά φίλτρα:
Cognitive dissonance
monocausotaxophilia
anchoring
attribute substitution
Υπάρχουν πάρα πολλά τέτοια φαινόμενα που αλλοιώνουν τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε την πραγματικότητα και αντιλαμβανόμαστε την αλήθεια. Και υπήρχαν πάντα.
Βεβαίως, δεν τα έχουμε όλοι στον ίδιο βαθμό. Αυτά τα φαινόμενα, μαζί με την ελλιπή παιδεία και εκπαίδευση κάνουν διαχρονικά μερικούς ανθρώπους πιο ευάλωτους στο ψέμα και τις λανθασμένες πληροφορίες.
Αλλά γιατί τώρα;
Το πραγματικό πρόβλημα:
Άλλαξε ο τρόπος με τον οποίο καταναλώνουμε πληροφορία, καθώς και η διαδικασία παραγωγής της. Οι πολίτες του κόσμου πλέον ενημερώνονται κυρίως από το Ίντερνετ. Τα παραδοσιακά ΜΜΕ δεν έχουν χάσει μόνο μεγάλο μέρος του κοινού τους, αλλά και μεγάλο μέρος της επιρροής τους. Παλιά τα παραδοσιακά ΜΜΕ μας έδειχναν πράγματα που δεν είχαμε διαλέξει εμείς.

Το «πακέτο» των πληροφοριών:

Σήμερα, όμως, με τα σόσιαλ μίντια το «πακέτο» το διαμορφώνουμε ο καθένας μόνος του, και ό,τι δεν κάνουμε εμείς το φροντίζει ο αλγόριθμος του Facebook. Σκοπός να βλέπουμε μόνο πράγματα που μας ενδιαφέρουν και μόνο απόψεις με τις οποίες ήδη συμφωνούμε.
Πολίτες που ούτως ή άλλως είναι φτιαγμένοι να μην σκέφτονται απολύτως ορθολογικά φτιάχνουν αυτοσχέδια δίκτυα, στα οποία βρίσκουν ο ένας τον άλλον και αναπαράγουν αυτά που σκέφτονται. Σε αυτά τα δίκτυα οι παραγωγοί των fake news ρίχνουν τις ψευδείς ειδήσεις και τις αφήνουν να κάνουν τη δουλειά τους.
Μέρος αυτής της δουλειάς γίνεται πλέον από πολιτικά γραφεία με στρατιές από τρολς, στις κατά τόπους χώρες, ή από τη Ρωσία.
Ένα άλλο μέρος γίνεται από μια αόρατη στρατιά αφελών, ευάλωτων διαταραγμένων ή απλά μοχθηρών ανθρώπων που παλιά δεν φαίνονταν, ήταν αόρατοι, δεν είχαν καμία επίπτωση στον κόσμο, δεν άρθρωναν κανένα λόγο, δεν είχαν φωνή, ήταν πρακτικά ανύπαρκτοι, και τώρα μπορούν από το δωμάτιό τους να φτιάχνουν ψεύτικα accounts και να ανεβάζουν ψεύτικες φωτογραφίες.
Ποια μπορεί να είναι η λύση:
Πρώτα θα έπρεπε να εξετάσουμε τι είναι ακριβώς «λύση» και σε τι συνίσταται. Είναι ρεαλιστική η εξαφάνιση όλων των ψεμάτων από το ίντερνετ;
Αυτοματοποιημένη αναγνώριση ή τεκμηρίωση από τους αλγόριθμους της Google ή του Facebook;
Παράπλευρες απώλειες στην ελευθερία της έκφρασης;
Και πάντως σίγουρα η εξαφάνιση των ίδιων των ψεμάτων είναι εντελώς αδύνατη, όπως αδύνατη είναι και η «θεραπεία» του ανθρώπινου εγκεφάλου σε ρεαλιστικό χρονικό ορίζοντα, τουλάχιστον.
Τι μπορούμε να κάνουμε, αν δεν μπορούμε να αναβαθμίσουμε την ποιότητα της πληροφορίας εκεί έξω; Ίσως μια λύση θα ήταν να δουλέψουμε πάνω στην ποσότητα. Η άλλη άποψη είναι ότι το πρόβλημα δεν θα λυθεί.
Κλείνοντας όμως, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε ότι τα τεχνολογικά εργαλεία που θα υπάρχουν διαθέσιμα αύριο θα κάνουν το σημερινό πρόβλημα να μοιάζει με παιχνιδάκι.
(*) Ο Θοδωρής Γεωργακόπουλος είναι δημοσιογράφος και διευθυντής Περιεχομένου στη διαΝΕΟσις
ΑΠΕ ΜΠΕ