Η πινακίδα πάνω στο νεκρό σώμα του Πατριάρχη
ΠΗΓΉ: ΕΝΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ
avgi.gr/25-3-2019
Του Ηλία Κολοβού*- Στην πινακίδα που αναρτήθηκε πάνω στο κρεμασμένο σώμα του Γρηγορίου Ε΄ γράφτηκαν τα εξής: «Είναι αναγκαίο για όλους τους αρχηγούς και ιθύνοντες κάθε τάξης να επιτηρούν διαρκώς τα άτομα που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους και να αναφέρουν τις ανεπιθύμητες πράξεις τους στην κυβέρνησή τους. Ενώ και οι πατριάρχες είναι υποχρεωμένοι επίσης να διερευνούν τις κακές και καλές πράξεις των ποιμνίων τους και να αναφέρουν στην Υψηλή Πύλη αυτούς που δεν δέχονται νουθεσίες, αυτός ο πατριάρχης, διαπράττοντας ξεκάθαρα μια πράξη προδοσίας και όντας Μοραϊτης στην καταγωγή, συμμετείχε στη στάση που ξέσπασε ανάμεσα στο ποίμνιό του».
Η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης στην Πελοπόννησο, την άνοιξη του 1821, προκάλεσε μεγάλη ανησυχία στην Κωνσταντινούπολη, διαρρηγνύοντας την εμπιστοσύνη του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ (1808-1839) στον Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ (1797-1798, 1806-1808 και 1818-1821). Σύμφωνα με την οθωμανική καθεστηκυία τάξη, οι επικεφαλής των μη μουσουλμάνων υπηκόων της αυτοκρατορίας όφειλαν να επιβάλλουν τη συμμόρφωση των ποιμνίων τους στην εξουσία, σε αντάλλαγμα της προστασίας που απέρρεε από το πλαίσιο της «δίμμα», του καθεστώτος του ισλαμικού νόμου που προστάτευε τη ζωή, την περιουσία και την άσκηση της λατρείας των μη μουσουλμάνων. Ο ίδιος ο Γρηγόριος Ε΄, στην «απανταχούσα» επιστολή που εξέδωσε για τον αφορισμό των επαναστατών ως «ολέθριων αποστατών», αναφέρθηκε ακριβώς στην «ησυχία» των «ομογενών πιστών ραγιάδων της κραταιάς βασιλείας» (δηλαδή του Σουλτάνου), την οποία απολάμβαναν «με τόσα ελευθερίας προνόμια όσα δεν απολαμβάνει άλλο έθνος υποτελές και υποκείμενον, ζώντες ανενόχλητοι με τας γυναίκας και τα τέκνα των, με τας περιουσίας και καταστάσεις, και με την ύπαρξιν της τιμής των και κατεξοχήν με τα προνόμια της θρησκείας». Σε αυτό το πλαίσιο, για την παραδοσιακή αντίληψη του κόσμου από την Μεγάλη Εκκλησία, η μη συμμόρφωση στις διαταγές του Σουλτάνου από τους επαναστάτες αποτελούσε παραβίαση της διαταγής του Θεού: «Όθεν και πας ο αντιττατόμενος αυτή τη θεόθεν εφ’ ημάς τεταγμένη κραταιά βασιλεία, τη του Θεού διαταγή ανθέστηκε». Παρά τον αφορισμό των επαναστατών από τον Γρηγόριο Β΄, εντούτοις, ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄, λαμβάνοντας τις αναφορές των υφισταμένων του, δεν φαίνεται να πείστηκε για την αθωότητά του, χρεώνοντάς του μάλιστα το γεγονός ότι, λόγω της καταγωγής του από την Πελοπόννησο, είχε συμμετοχή στην επανάσταση. Σύμφωνα με ένα ιδιαίτερα σημαντικό οθωμανικό έγγραφο, που μεταφράζεται εδώ για πρώτη φορά στα ελληνικά1 και περιλαμβάνει την αυτόγραφη διαταγή του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄, η απόφαση για τον απαγχονισμό του Γρηγορίου Ε΄ ελήφθη σε συμβούλιο υπό την προεδρία του Μεγάλου Βεζίρη, ο οποίος, αν και αρχικά είχε εισηγηθεί την επίπληξη μόνο του Πατριάρχη, θεώρησε στη συνέχεια ότι «η τροπή των γεγονότων αποκάλυψε ότι, ως επικεφαλής του ποιμνίου του και Μοραΐτης ο ίδιος, ο Πατριάρχης θα πρέπει να γνώριζε από την αρχή για αυτήν την κατασκευασμένη εξέγερση», όπως και ο Δραγομάνος Κωνσταντίνος Μουρούζης, που είχε ήδη εκτελεσθεί για αυτό. Επιπλέον, τα μέλη του συμβουλίου έκριναν ότι «παρά τα προνόμια που τους έχουμε εκχωρήσει τόσο οι μεν (πατριάρχες) όσο και οι δε (Φαναριώτες) δείχνουν πίστη προς τους Μοσκοβίτες, όπως είναι αναμενόμενο από τον δόλιο και στασιαστικό τους χαρακτήρα». Είναι σημαντικό να σημειωθεί εδώ ότι για τους υψηλόβαθμους Οθωμανούς αξιωματούχους ήταν αδιανόητη η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης χωρίς την υποκίνηση της Ρωσίας. Για τους λόγους αυτούς, τα μέλη του συμβουλίου εισηγήθηκαν στον Σουλτάνο την καθαίρεση του Πατριάρχη από το αξίωμά του και το διορισμό νέου, «που θα υποδείξουν αξιοπρεπείς εκπρόσωποι του μιλλετιού (των Ρωμιών) για τον οποίο θα υπάρχει βεβαιότητα για τον καλό του χαρακτήρα». Τη σύλληψη τού Γρηγορίου Ε΄ θα ακολουθούσε σύμφωνα με τον σχεδιασμό ο δημόσιος απαγχονισμός του μπροστά στο Πατριαρχείο, με προφανή στόχο τον εκφοβισμό και παραδειγματισμό των χριστιανών της Κωνσταντινούπολης. Εξάλλου οι υψηλόβαθμοι Οθωμανοί αξιωματούχοι φοβόντουσαν ιδιαίτερα και προπαντός την ενδεχόμενη μεταφορά της επαναστατικής δράσης στην έδρα της Αυτοκρατορίας. Στο πλαίσιο του δημόσιου χαρακτήρα του απαγχονισμού, ιδιαίτερη σημασία δόθηκε, σύμφωνα με την πηγή μας, στην πινακίδα που αναρτήθηκε πάνω στο κρεμασμένο σώμα του Γρηγορίου Ε΄, στην οποία γράφτηκαν τα εξής: «Είναι αναγκαίο για όλους τους αρχηγούς και ιθύνοντες κάθε τάξης να επιτηρούν διαρκώς τα άτομα που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους και να αναφέρουν τις ανεπιθύμητες πράξεις τους στην κυβέρνησή τους. Ενώ και οι πατριάρχες είναι υποχρεωμένοι επίσης να διερευνούν τις κακές και καλές πράξεις των ποιμνίων τους και να αναφέρουν στην Υψηλή Πύλη αυτούς που δεν δέχονται νουθεσίες, αυτός ο πατριάρχης, διαπράττοντας ξεκάθαρα μια πράξη προδοσίας και όντας Μοραϊτης στην καταγωγή, συμμετείχε στη στάση που ξέσπασε ανάμεσα στο ποίμνιό του». Ο ίδιος ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄, στην αυτόγραφη διαταγή του, που σημειώνεται πάνω στο ίδιο έγγραφο, αναφέρει χαρακτηριστικά προς τον Μεγάλο Βεζίρη: «με βάση το υπόμνημά σου, πιάσε τον Πατριάρχη και εκτέλεσέ τον... Στη συνέχεια δώστε το ένταλμα που απευθύνεται στο (Ρωμέϊκο) μιλλέτι στους ιερείς στο Πατριαρχείο και τοποθέτησε την πινακίδα (yafta) πάνω στο σώμα του. Προειδοποίησε τον Αγά των Γενιτσάρων να είναι παρών με πολλούς στρατιώτες. Να συλλάβεις τις στασιαστικές φυσιογνωμίες μεταξύ των επιφανών Ρωμιών και να κανονίσεις την προσήκουσα τιμωρία γι’ αυτούς καθώς η συνήθης βία δεν τους τρομάζει αρκετά ώστε να σταματήσουν την στασιαστική τους δράση.»
Με βάση την πηγή μας, είναι σαφές ότι η σουλτανική εξουσία, με τον απαγχονισμό του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ ως «προδότη», καθώς και με τη σύλληψη και τιμωρία των επιφανών Ρωμιών της Κωνσταντινούπολης, αποφάσισε να τονίσει εμπράκτως και με τον πλέον δημόσιο τρόπο την εξουσία της, προβάλλοντας συνάμα και ένα ιδεολογικό μήνυμα συμμόρφωσης προς αυτή, απέναντι στη «στάση», όπως χαρακτηρίζεται η επανάσταση από τους Οθωμανούς. Με τον απαγχονισμό του Γρηγορίου Ε΄, η σουλτανική εξουσία επιχείρησε να τιμωρήσει τους πρωταίτιους, ώστε να επαναφέρει στη συνέχεια την καθεστηκυία τάξη με την εκλογή ενός νέου Πατριάρχη, στο ίδιο πλαίσιο όπως και παλαιότερα, της προστατευόμενης υποτέλειας των ορθόδοξων χριστιανών υπό την οθωμανική εξουσία. Στην ίδια πηγή, διαβάζουμε στο υπόμνημα του Μεγάλου Βεζίρη ότι «θα πρέπει να εκδοθεί μια εντολή που θα απευθύνεται στους προεστούς και τους απλούς ανθρώπους που συναποτελούν την κοινότητα των Ρωμιών και θα αφορά στην εκλογή νέου Πατριάρχη. Θα πρέπει να προτείνουν ένα όνομα για τη θέση αυτή που να μπορεί να επιβάλει την υποταγή στο ποίμνιό του, να υπηρετεί την Υψηλή Πύλη με πίστη και ακεραιότητα σήμερα και στο μέλλον. Θα πρέπει να απέχει από το να θέτει το ίδιο του το ποίμνιο σε μεγάλο κίνδυνο εκμαυλίζοντάς το και ωθώντας το στην αμαρτία και την προδοσία, όπως ο εκτελεσθείς Πατριάρχης. Τέλος θα πρέπει να πειθαρχεί τους δόλιους και επαναστάτες εκείνους μέσα από το ποίμνιό του ενώ παράλληλα θα καταδίδει όσους δε συμμορφώνονται στην Υψηλή Πύλη δίχως ολιγωρία». Και αν και η λειτουργία του πατριαρχικού θεσμού στο πλαίσιο της οθωμανικής έννομης τάξης επανήλθε μετά τον απαγχονισμό του Γρηγορίου Ε΄, η ρήξη που δημιούργησε η Ελληνική Επανάσταση, τόσο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όσο και στον πατριαρχικό θεσμό, με το νεωτερικό της χαρακτήρα, ήταν μακροπρόθεσμα συγκλονιστική, όσο βραχυπρόθεσμα ο απαγχονισμός του Πατριάρχη. Για αυτό εξάλλου δεν έμεινε στην ιστορία ως «στάση», αλλά επανάσταση.
1Η μετάφραση του εγγράφου έγινε από τους Σουκρού Ιλιτζάκ, Μ. Σαριάτ - Παναχή και Ηλία Κολοβό, στο πλαίσιο ερευνητικού προγράμματος που εκπονείται στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο με υπεύθυνους τους Βασίλη Καρδάση και Νίκο Κοταρίδη για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, και ειδικότερο αντικείμενο τη «Μετάφραση και έκδοση οθωμανικών αρχειακών σωμάτων για την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης».
* Αναπληρωτής καθηγητής οθωμανικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου