Ο φιλόσοφος οφείλει να αντιδρά στην αδικία

Γιώργος Σταματόπουλος

Πηγή: efsyn.gr

---

Σαλβαδόρ Νταλί, «Σκλαβοπάζαρο με την εμφάνιση του αόρατου μπούστου του Βολταίρου», 1940.


Ο Βολταίρος (1694-1778) είναι μία από τις πνευματικές προσωπικότητες που με το έργο τους άλλαξαν τη ροή της ανθρωπότητας βγάζοντάς την από σκοτεινούς και αντιπνευματικούς καιρούς, που την ταλάνισαν επί αιώνες. Οποιες μικροαιτιάσεις μπορεί να εγείρει κανείς αυτές υποχωρούν μπροστά στην αξία αυτού του ανθρώπου και την επιρροή που είχε στην εξέλιξη των ιδεών αλλά και στη διαμόρφωση μιας πολιτικής της ισότητας και της ανεκτικότητας.

• Βολταίρος, Πραγματεία περί ανεκτικότητας
• Μετάφραση: Γιώργος Καράμπελας
• Εισαγωγή: Θανάσης Γιαλκέτσης
• Εκδόσεις «διαλέγεσθαι», σελ. 216

Το έργο του «Πραγματεία περί ανεκτικότητας» παραμένει ένα ορόσημο και εκφράζει με τον πιο δυνατό τρόπο τη σημασία του ακόμη και στις μέρες μας· μάλιστα φαντάζει απαραίτητη, σήμερα, μια εποχή που δονείται από θρησκευτικούς φανατισμούς και μισαλλοδοξίες, η ανάγνωσή του και η κατανόησή του. Ο Βολταίρος πολύ πριν από τον Μαρξ διακήρυξε ότι ο φιλόσοφος δεν αρκείται στο να να ερμηνεύσει τον κόσμο αλλά είναι υποχρεωμένος και να τον αλλάξει, είδε δηλαδή πολύ νωρίς την ανάγκη του κοινωνικού παρεμβατισμού του διανοούμενου και τη στάση που πρέπει να κρατά ως διαμεσολαβητής ανάμεσα στην εξουσία και την κοινωνία.
Το βιβλίο αυτό είναι μια πολύτιμη συμβολή στην προσπάθεια να εξοριστούν ο σκοταδισμός και το μίσος που κυριαρχούν στην ανθρωπότητα και μάλιστα και στην «πολιτισμένη», όπως αυτάρεσκα αυτοαποκαλείται το προηγμένο υλικά κομμάτι της. Μας ξεστραβώνει και μας βγάζει από την ηλίθια πλάνη ότι μερικοί άνθρωποι κατέχουν την αλήθεια ενώ άλλοι όχι και άρα πρέπει οι πρώτοι να «εκπολιτίσουν» με βίαιες και βαρβαρικές μεθόδους τους δεύτερους.

Διανόηση και κοινωνικός παρεμβατισμός

Η έκδοση αυτού του βιβλίου αποκτά μεγαλύτερη βαρύτητα και κύρος λόγω της θαυμάσιας εισαγωγής του Θανάση Γιαλκέτση, που όχι μόνο έχει εξαντλήσει αναγνωστικά αλλά προβαίνει σε μια κρίσιμη ανασκόπηση του φαινομένου της ανεκτικότητας. Εξοχες οι παρατηρήσεις του και η αναγωγή που κάνει των ιδεών του Βολταίρου στους καιρούς μας. Μια εισαγωγή-δοκίμιο του συνεργάτη μας, απλή και κατανοητή, όπου διακρίνει κανείς το εύρος των γνώσεών του αλλά και την αγωνία του για την κατάντια του εικοστού πρώτου αιώνα.
Σημειώνει ο Θανάσης Γιαλκέτσης; «Το κορυφαίο επίτευγμα [του Βολταίρου], εκείνο που του έδωσε μια εντελώς ξεχωριστή θέση στη διανοητική επανάσταση του αιώνα του, ήταν η επινόηση ενός νέου ρόλου του ανθρώπου των γραμμάτων (...) Ο άνθρωπος των γραμμάτων δεν πρέπει να κλείνεται στον γυάλινο πύργο του, να στέκεται απόμακρα κρατώντας μεγάλες αποστάσεις από τους άλλους ανθρώπους, να αδιαφορεί για όσα συμβαίνουν δίπλα του, απορροφημένος από τους θεωρητικούς στοχασμούς του.
Ο Βολταίρος παίρνει θέση, δεν αποκρύπτει τη γνώμη του, τοποθετείται δημόσια, στρατεύεται. (...) Ο φιλόσοφος οφείλει να αντιδρά, να ασκεί κριτική ή να αγανακτεί και να εξεγείρεται. όταν βλέπει να διαπράττεται μια αδικία». Παρατηρήσεις που δεν πρέπει να διαλάθουν την προσοχή των σημερινών πνευματικών ανθρώπων, που αγάλλονται στις κρατικές πολλές φορές θέσεις που καταλαμβάνουν, ασμένως δε, αδιαφορώντας για τα προβλήματα που βασανίζουν τους φτωχούς και αδύναμους.
Παρατίθεται η «παράδοση» της ανεκτικότητας, ήδη από τον δέκατο τρίτο αιώνα: Ο Μαρσίλιος της Πάδοβα [1275-1342], ο Γουλιέλμος του Οκαμ [1287-1342], οι ουμανιστές στοχαστές Ερασμος και Τόμας Μορ, ο Καστελιόν, ο Μοντέν, ο Ζαν Μποντέν [1530-1596], ο Ούγκο Γκρότιους [1583-1645], ο Αγγλος ποιητής Τζον Μίλτον [1608-1674]. Επίσης: ο Σπινόζα και κυρίως ο Τζον Λοκ και ο Πιερ Μπελ [1647-1706], «ίσως ο πιο σημαντικός θεωρητικός της ελευθερίας της συνείδησης στη γαλλική φιλοσοφία του 17ου αιώνα». Στη συνέχεια καταγράφει την απήχηση του έργου του Βολταίρου στους νεότερους στοχαστές: Τσβετάν Τοντόροφ, Πολ Ρικέρ, Νορμπέρτο Μπόμιο, Χέρμπερτ Μαρκούζε, Μπέρναρντ Ουίλιαμς π.χ.
Υπογραμμίζει ο Θ.Γ.: «Σε έναν κόσμο στον οποίο αυξάνεται η δημογραφική πίεση και ταυτόχρονα μειώνονται ή εξαντλούνται τα διαθέσιμα υλικά των υλικών πόρων, εμείς οι κάτοικοι της αναπτυγμένης Δύσης βλέπουμε τις νησίδες της ευημερίας μας να "απειλούνται" από τις στρατιές των προσφύγων και των μεταναστών, που αναζητούν στον ήλιο μοίρα. Και η τάση που επικρατεί είναι να βλέπουμε τις μάζες αυτές των εξαθλιωμένων σαν απειλητικούς ξένους ή και σαν εχθρικούς εισβολείς».
Πολύ σημαντική είναι η θέση του απέναντι στους μισαλλόδοξους, θέση που απαιτεί πνευματική ευρυχωρία και ψυχική μεγαλοθυμία, αφού θεωρεί ότι πρέπει να δείχνουμε ανεκτικότητα απέναντί τους με την ελπίδα ότι ίσως μάθουν κάποτε και αυτοί να είναι ανεκτικοί. Γράφει στην κατακλείδα του: «Το να απαντάμε στον μισαλλόδοξο με απαγορεύσεις και διώξεις, δηλαδή με μια αντίθετη μισαλλοδοξία, ενισχύει συνήθως την αδιαλλαξία του και αποκλείει μια ενδεχόμενη μεταστροφή του. Αν αντίθετα αναγνωρίσουμε το δικαίωμά του να εκφράζεται ελεύθερα, ίσως υπάρχει μια ελπίδα να τον οδηγήσουμε να αποδεχτεί και αυτός την ανεκτικότητα».
Εδώ μας βάζει, ευτυχώς, δύσκολα και προκλητικά για όλους μας· τον κάθε έναν ξεχωριστά, τις κοινότητες, την κρατική πολιτική, τον νομικό πολιτισμό. Πώς αλλιώς; Στα δύσκολα αποδεικνύουμε την επιείκεια, τη μεγαλοσύνη και, γιατί, όχι, την αγάπη μας, τον ανθρωπισμό μας. Τέτοια έργα χρειάζεται η συγχυσμένη και πολύπαθη ελληνική [και ευρωπαϊκή και παγκόσμια] κοινωνία. Εργα με βαθιά γνώση, ειλικρινές ενδιαφέρον, ήπιο και ειρηνευτικό λόγο. Μεγάλα έργα. Σε αυτό συντελεί και η μετάφραση του Γιώργου Καράμπελα· όνομα με εγγύηση.
******************

ΑΚΟΥΣΤΕ, ΣΕ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ, ΤΟΝ "ΑΓΑΘΟΥΛΗ" ,  ΕΝΑ ΕΜΒΛΗΜΑΤΙΚΟ  ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΒΟΛΤΑΙΡΟΥ

 

 Ο Αγαθούλης, Candide ou l'Optimisme, , L'Ingénu, Voltaire, Βολταίρος, ακουστικό βιβλίο στα ελληνικά Ο Αγαθούλης (Candide ou l'Optimisme), είναι σατιρικό μυθιστόρημα του Γάλλου φιλόσοφου Βολταίρου. Πρωτοδημοσιεύθηκε ανώνυμα το 1759. Το 1776 μια γερμανική μετάφραση εμφανίστηκε με τον τίτλο «Αγαθούλης, ή Tο καλύτερο όλων των κόσμων». Aυτή η σάτιρα έχει ως στόχο, μεταξύ άλλων, την αισιόδοξη πεποίθηση του Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς, ο οποίος ήταν πεπεισμένος για αυτό ως το καλύτερο όλων των δυνατών κόσμων. Αλλά με χιούμορ, σαρκασμό κι ειρωνεία Βολταίρος κοροϊδεύει στο δικό του «Conte philosophique» την αλαζονική αριστοκρατία, την Ιεράς Εξέτασης της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησιας, τον πόλεμο, σκλαβιά και το ουτοπικό όνειρο του απλού ανθρώπου για μια ανέμελη ζωή. Στην ιστορία ο απλός ήρωας Αγαθούλης, ανιψιός του γερμανικό βαρωνου του “Τουντερ-τεν-τρονκ” της Βεστφαλίας εξορίζεται από την γενέτειρα του αφού έχει αλιευθεί αγκαλιάζοντας με την πανέμορφη βαρονέσα Κυνεγόνδη. Αυτή η αγκαλιάσμα τον αναγκάζει να εγκαταλείπει από αυτό επίγειο παράδεισο, όπου σαν τον δάσκαλό του, ο φιλόσοφος Πάγγλωσσης προσπαθεί να ζει την θεωρία του Λάιμπνιτς των "καλύτερων όλων των δυνατών κόσμων. Σε όλο το υπόλοιπο του ταξιδιού αυτή η φιλοσοφία της αισιοδοξίας γίνεται όλο και πιο γελοία, γιατί, ό τι συμβαίνει σ 'αυτόν στο ταξίδι σε όλη την Ευρώπη και στο εξωτερικό, χαρακτηρίζεται από μιά ακολουθία φοβερη ατυχήματα, καταστροφές και απίθανο διασώσεις που τον οδηγούν στα πιο απομακρυσμένα μέρη του κόσμου. Έτσι ο ηρωας συλλαμβάνεται από Βούλγαρους στρατιώτες που διεξάγουν έναν πολύ σκληρό πόλεμο. Αυτος φτανει στη Λισαβόνα, όπως συμβαινει το διαβόητο σεισμό, εκεί για να ανακαλύπτει την αγαπημένη του “Κυνεγονδη”, τώρα υποδουλωθεί, τραυματίες και σχεδόν και συνεχώς βιασμενη. Ξαφνικά πρέπει να φύγει, ωστόσο, για να σώσει τη ζωή του, και φεύγει Κάντιθ, για την Παραγουάη όπου συναντά έναν σύντροφο, Κακάμπο. Εκεί συναντά και έναν Ιησουίτη Βαρώνο από τη Γερμανία, ο οποίος αποδεικνύεται ότι είναι ο νεαρος Βαρωνας και ο αδελφός της Κυνεγονδη. Όταν ο αγέρωχος βαρόνος μαθαίνει ότι ο ταπεινός Αγαθουλης θέλει να παντρευτεί την ευγενή αδελφή του, είναι τόσο θυμωμένος που θέλει να σκοτώσει τον Αγαθουλη, αλλά σκοτώνεται από τον αντ 'αυτού. Και πάλι, ο Αγαθουλης πρέπει να φύγει. Σε ένα βυθισμένο υπόγειο ποτάμι, μαζί με τον πιστό συνεργάτη του Cacambo, έρχεται απροσδόκητα στο El Dorado, ένα ερμητικά κλειστό υπολειπόμενο μέρος της υτοκρατοριας των Incaς που περιβάλλεται από απότομα βουνά, όπου ο χρυσός και οι πολύτιμοι λίθοι ευθυγραμμίζουν τους δρόμους και όπου ανοχή, ευημερία και η ειρήνη ανθίζουν. Για ένα μήνα, οι δύο τυχοδιώκτες συναντούν φιλοξενία και δεν σταματούν να θαυμάζουν ολα που συναντούν, όμως στη συνέχεια, αφήνει Αγαθουλης αυτόν τον παράδεισο και βαριά φορτωμένη ομοως με πλούτη να αναζητήσουν “Κυνεγόνδη” ως η μόνη αληθινή ευτυχία. Στο δρόμο συναντά έναν σκλάβο αφρικανικής καταγωγής ξαπλωμένος στο έδαφος, που είναι θύμα του Ευρωπαϊκη απληστία. Αυτός φτωχός ανθρωπος μπορεί μόνο να θρηνεί τη μοίρα του, πουλήθηκε ως παιδί από τους γονείς του, και που δεν έχει τίποτα καλύτερο να περιμένουν από την ύπαρξή του ως δύσκολη δουλεία, τα βασανιστήρια, και την χριστιανική υποκρισία. Στο Σουρινάμ αλλά Αγαθουλης κάνει γνωριμία με την πιο προηγμένη φιλόσοφο Μάρτιν, και τον καθιστά δεύτερο σύντροφο για τα ταξίδια του. Σε συζητήσεις με αυτό το έμπειρο ολλανδικο απαισιόδοξο ο Αγαθουλης ανακαλύπτει οτι την απληστία και την κακία είναι οι κινητήριες δυνάμεις της ανθρώπινης ύπαρξης. ο Αγαθουλης είναι σταδιακά πιο κρίσιμη και μετά από όλα τα βάσανα που είδε σε όλο τον κόσμο δίνει την αισιόδοξη φιλοσοφία όλο και ακόμα λιγότερη πίστη. Μετά από απογοητευτικές διαμονές στο Παρίσι (όπου ο Αγαθούλης είναι άπιστος με τη Κυνεγόνδη για μιά νύχτα), το Portsmouth και η Βενετία, ο Αγαθούλης, ο Martin και ο Cacambo φτάνουν τελικά στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί, βρίσκουν όχι μόνο τον πρώην δάσκαλό του Pangloss (που πιστεύεται ότι έχει πεθάνει σε προηγούμενα κεφάλαια), αλλά και ο Κυνεγόνδη, ο τελευταίος όμως φρικιαστικά ακρωτηριασμένος. Η Αγαθούλης αποφασίζει να την παντρευτεί παρ 'όλα αυτά. Αγοράζει ένα κτήμα στο οποίο εγκαθίσταται με τους συντρόφους του και αφιερώνει τον εαυτό του στη γεωργία. “Ο καθένας κάνει ό, τι καλύτερο”..."chacun se με exercerse ταλέντα", η άσχημη Κυνεγόνδη είναι ένας πολύ καλός μάγειρας, ο σοφός Martin συνιστά: "Travaillons sans raisonner...c'est le seul moyen de rendre la vie supportable”... “Ας δουλέψουμε χωρίς σκέψη αυτός επειδή είναι ο μόνος τρόπος να κάνουμε τη ζωή ανέφικτη”. Και ο Πάγγλωσσης, ο οποίος συνεχίζει να κηρύττει μια ακούραστη αισιοδοξία, ανακηρύσσεται από τον Αγαθούλης στην τελευταία φράση της ιστορίας," Cela bien dit, [...] mais il faut cultiver notre jardin " "Αυτό λέγεται καλά, αλλά πρέπει να καλλιεργήσουμε τον κήπο μας").Cela bien dit... mais il faut cultiver notre jardin" Well, that's fine to say, but we must care for our garden").