Δοκίμιο περί της επιούσιας υγείας και της θεραπείας από πάσα νόσο (αποσπάσματα)

του Θανάση Τζαβάρα (1933-2016): διανοούμενου, ανατρεπτικού και αναγεννησιακού

Rene Magritte – Three nudes in an interior

α) Όταν ήμασταν νεαροί προαλειφόμενοι ασκληπιάδες, μεταξύ των άλλων ασκήσεων πνεύματος αλλά και ως εισόδιο ιεροτελεστία, καλούμασταν να γράψουμε εκθέσεις ιδεών που κατά κανόνα αποτελούντο από προμασημένες συνταγές καλλιέπειας και ευπρέπειας. Συνέπεσε, λοιπόν, σε μια από αυτές τις ασκήσεις να μας τεθεί ως θέμα το εξής: «άλλων ιατρός, αυτός έλκεσιν βρύων», δηλαδή «κάνει το γιατρό σε άλλους, ενώ ο ίδιος είναι γεμάτος πυώδεις πληγές» [απόσπασμα του Ευριπίδη (1086)]. Η πρώιμη ιατροκεντρική μας υπεροψία, μας επέτρεπε να αναπτύσσουμε με στόμφο την άποψη ότι ο θεράπων πρέπει να είναι καθ’ όλα υγιής και θεραπευμένος από πάσα νόσον και πάσαν μαλακίαν. Βεβαίως, η βεβαιότητά μας δεν συμπεριλάμβανε, ούτε άλλωστε μετά από τις περίπλοκες σπουδές μας θα συμπεριλάβει, πληροφορίες για την ψυχολογία, την κοινωνιολογία και την κοινωνική ανθρωπολογία της υγείας. Αν, λοιπόν, ήμασταν ελαφρώς μορφωμένοι, θα ξέραμε ότι διάσπαρτα καθ’ όλη την υφήλιο υπάρχουν τα φαινόμενα του σαμανισμού. Για μερικές από αυτές τις σχολές σαμανισμού για να είσαι ιερέας-μάγος-γιατρός θα πρέπει να έχεις θεραπευτεί από μία νόσο ή καλύτερα να πάσχεις πάντα από κάποια νόσο, για να μπορείς να είσαι καλός σαμάν (shaman).

β. Πρέπει να σημειωθεί ότι η γενική χρήση του όρου «ιατρικές επιστήμες» είναι μια πρόσφατη ιστορική μετακίνηση στο πεδίο των θεραπευτικών επαγγελμάτων προς το σύγχρονο ιατροκεντρικό μοντέλο. Στα ελληνικά τουλάχιστον, ο θεράπων ή και οι θεραπαινίδες υποδηλώνουν πριν απ’ όλα τους υπηρέτες και η θεραπεία, κατά βάση, σημαίνει υπηρεσία και περιποίηση, σε δε δεύτερο επίπεδο δηλώνει, υπηρεσία προς απόλαυση ευνοίας και περιποίησης [obsequium στα λατινικά], επί πραγμάτων δε περιποίησις, φροντίς, μέριμνα σώματος και ψυχής, περιποίηση ασθενών. Εξού προκύπτει ότι το νόημα του ιάσιμου και της ίασης είναι το θεραπεύσιμος, είναι η κοινά ονομαζόμενη θεραπεία [medela στα λατινικά]. Κατά συνέπεια, δεν είναι μόνο οι γιατροί που συμπεριλαμβάνονται στα θεραπευτικά επαγγέλματα, αλλά το σύνολο του προσωπικού φροντίδας και περιποίησης, κατά κανόνα του πάσχοντος ατόμου.

ζ) Βουκολική σκηνή, που εκτυλίσσεται σε πολλαπλά αντίτυπα, σε χιλιάδες ιατρεία, εξωτερικά ιατρεία, εφημερεύοντα νοσοκομεία, κλπ. Εμφανίζεται ένα αξιοπρεπές ζεύγος, περί τα εξήντα και οι δύο, για να λάβουν κάποιες οδηγίες και κάποια απαραίτητα χαρτιά μετά από μία εύκολη επέμβαση. Τους σταματάει στον διάδρομο νεαρός φέρελπις ιατρός και απευθυνόμενος σε έναν από τους δύο περιγράφει ανερυθριάστως τα κρυφά προβλήματα υγείας που έχει στον συνοδό και όχι στον πάσχοντα, έστω και αν αυτός ο πάσχων είναι εν εγρηγόρσει, με σπουδές ιατρικής και πλήρη επίγνωση των τεκταινομένων. Αφού ο νεαρός ιατρίδης πει ότι δεν επιτρέπεται να…, ο πάσχων, ο ενήλιξ, ο εν εγρηγόρσει, κλπ., κλπ. του υπογραμμίζει ότι είναι παρών, ότι ακούει τα περί της υγείας του και είναι σε θέση να κατανοήσει τη σοβαρότητα και να πάρει τις απαραίτητες αποφάσεις. Το ηθικό δίδαγμα αυτής της μικρής σκηνής είναι ότι άπαξ και θεωρηθείς άρρωστος, κατοχυρώνεσαι ως παλίμπαις και δεν έχεις ούτε δικαίωμα να ξέρεις ούτε δυνατότητα να καταλάβεις, ούτε πιθανότητα να αποφασίσεις για την ίδια σου τη ζωή. Η σχεδόν χιουμοριστική αυτή παρουσίαση του δικαιώματος για ενημέρωση, από τη μεριά των δυνάμει πασχόντων, και της υποχρέωσης για πλήρη ενημέρωση, από τη μεριά των «γνωριζόντων», δεν αποτελεί τίποτε άλλο παρά το καθημερινό ψωμοτύρι τής δήθεν παντοδυναμίας του ιατρικού και νοσηλευτικού σώματος και της απόλυτης αυθαιρεσίας σχετικά με τα δικαιώματα παντός ελεύθερου υποκειμένου. Εάν μπορεί κάποιος να τα υπογραμμίζει αυτά, είναι για τον λόγο ότι ακόμη και οι ψυχαναλυτές παιδιών, μας μάθανε πως οι περί την υγεία και την ακεραιότητα του ατόμου πληροφορίες πρέπει να δίδονται σε πρώτο βαθμό στο παιδί ήδη από την ηλικία του βρέφους, έστω και αν οι αποφάσεις κατ’ ανάγκη παίρνονται από τους ενήλικες φροντιστές των παιδιών. Ας μη συζητάμε τα περί ανωριμότητας σημαντικά των ατόμων που πάσχουν και δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν την «αλήθεια», κυρίως μάλιστα όσον αφορά την υγεία τους, καθώς δεν πρόκειται παρά για μια εκ του πονηρού καθημερινή άσκηση εξουσίας…

ια) Ως νέοι ακόμη, και στα σχολικά αναγνωστικά διαβάζαμε γελώντας τους σατυρικούς στίχους του Γεωργίου Σουρή και του Κωνσταντίνου Σκόκου, που πολλές φορές είχαν ως επίκεντρο τους γιατρούς και την πρακτική τους. Να ένα μικρό παράδειγμα του Σκόκου: «Σε φτωχή κηδεία γιατρού». Σα πέθανε, δε βρέθηκαν/ να τον ξεβγάλουν φίλοι./ Όλους ο αθεόφοβος/ τους είχε ξαποστείλει». Στην πραγματικότητα, πέρα από τα χιουμοριστικά και άλλα ανέκδοτα που ήδη από την αρχαιότητα γνωρίζουμε, πρόσφατα με την ανάδυση των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων έχει προκύψει το ζήτημα των ιατρικών παραλείψεων και λαθών, που στην αμερικάνικη ορολογία έχει πάρει τον τίτλο του medicalmalpractice, υποπερίπτωση των ποικίλων νομικών συνεπειών για αμέλεια και λάθος στον αστικό χώρο. Σχηματικά, μπορούμε να πούμε ότι, σύμφωνα με τις πληροφορίες της Wikipedia, οι στατιστικές δείχνουν ότι περίπου 195.000 ασθενείς πεθαίνουν στις ΗΠΑ κάθε χρόνο από ιατρικό λάθος και ότι τον Οκτώβριο του 2008, 324 εκατομμύρια δολάρια στοίχησαν τα ιατρικά λάθη στην ίδια χώρα. 15 με 19.000 δικαστικές υποθέσεις έρχονται ενώπιον των δικαστηρίων κάθε χρόνο σε αυτή τη χώρα. Η σχετική συζήτηση έχει πάρα πολλές προεκτάσεις που ξεπερνάνε τους στόχους αυτού του κειμένου. Να τονιστεί ότι όλοι οι εμπλεκόμενοι σε πράξεις υγείας –ιατροί, νοσηλευτές αλλά και όποιο άλλο προσωπικό των νοσοκομείων–, υποχρεούνται εκ των πραγμάτων να συνάπτουν ιδιωτικές ασφάλειες ανάλογες με αυτές που πληρώνουμε ως ασφάλειες των αυτοκινήτων μας. Οι επιμέρους αναλύσεις των στοιχείων που διαθέτουμε επιτρέπουν τις εξής παρατηρήσεις: α) το θεραπευτικό προσωπικό, από τότε που η ιστορία με το malpractice έχει φουντώσει, έχει γίνει πολύ πιο προσεκτικό στις αποφάσεις και τις δράσεις του, β) αυτή η προσοχή έχει αποτρέψει πολλούς θεραπευτές από το να εφαρμόσουν τυχόν ρηξικέλευθες θεραπευτικές πράξεις, για τον φόβο των συνεπειών, γ) ως εκ των άνω, παράγεται μια συρρίκνωση στο πεδίο της λήψης αποφάσεων περί τα θεραπευτικά δρώμενα και ανάλογη αύξηση του κόστους υγείας. Τα πιο πάνω συμμετέχουν μεν κατά μεγάλο ποσοστό στο ιατρικό τοπίο της Βόρειας Αμερικής, αλλά οπωσδήποτε αντιπαρατίθενται στη συχνή αδιαφορία θεραπευτών σε χαλαρές νομικά χώρες· και επιπλέον ενισχύεται από την ομερτά που ευδοκιμεί σε όλες τις συντεχνίες ανά τον κόσμο.

Το κείμενο δημοσιεύθηκε, στο περιοδικό «Σύγχρονα Θέματα», τχ. 121 (Οκτώβριος 2013). Εδώ δημοσιεύονται αποσπάσματα, χωρίς τις υποσημειώσεις. Πλήρες είναι προσιτό στην ιστοσελίδα του περιοδικού

.:BiblioNet : Τζαβάρας, Θανάσης, 1933-2016