Τι διαβάζουμε;
H παρούσα έρευνα ανιχνεύει την αναγνωστική συμπεριφορά ενηλίκων παιδιών και εφήβων[1] που εγγράφηκαν στο δίκτυο δεκαεφτά δημοτικών βιβλιοθηκών της Θεσσαλονίκης (δεκαοχτώ μαζί με το παράρτημα του παιδικού τμήματος του Βαφοπουλείου) από το 1982 μέχρι και το 2012 και πραγματοποίησαν δανεισμούς βιβλίων από τον Απρίλιο του 2009 έως και τον Ιανουάριο του 2012. Ειδικότερα, σε ένα πρώτο επίπεδο επιχειρώ να περιγράψω την αναγνωστική κινητικότητα κάθε βιβλιοθήκης ως προς τον αριθμό των αναγνωστών και των δανεισμένων βιβλίων, σκιαγραφώντας ταυτόχρονα το προφίλ των 34.303 συνολικά αναγνωστών βάσει της εθνικής καταγωγής, του φύλου, της ηλικίας, αλλά και των αναγνωστικών τους προτιμήσεων, όπως προκύπτει από τους αριθμούς δανεισμών των βιβλίων. Τέλος, εξετάζεται η καταγραφή των προοπτικών που διαγράφονται για την ανάγνωση στις δημοτικές βιβλιοθήκες μέσα από τον αριθμό των εγγραφών των αναγνωστών στο διάστημα από το 1982 έως και το 2012.
α) Η αναγνωστική κινητικότητα των βιβλιοθηκών
Η Κεντρική βιβλιοθήκη του Δήμου Θεσσαλονίκης συγκεντρώνει αναμενόμενα τη συντριπτική πλειοψηφία των αναγνωστών που υπερβαίνει το 50% του συνολικού δείγματος, ενώ το Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο αθροιστικά (τμήμα ενηλίκων και παιδικό τμήμα) επίσης αναμενόμενα το βλέπουμε να έρχεται στη δεύτερη θέση.
Σε ό,τι αφορά τις παιδικές βιβλιοθήκες του δημοτικού δικτύου οι δύο βιβλιοθήκες της Δυτικής Θεσσαλονίκης, της Καλλιθέας και της Ξηροκρήνης έχουν στη συντριπτική τους πλειοψηφία αναγνώστες παιδιά και εφήβους ― λειτουργούν δηλαδή κυρίως ως παιδικές ― ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο με άλλες δύο παιδικές βιβλιοθήκες, αυτές της Δελφών και της Ορέστου ― οι οποίες ανήκουν στο ανατολικό τμήμα της πόλης ― καθώς διαπιστώνουμε πως ο ρόλος τους είναι μικτός, στον βαθμό που το αναγνωστικό σώμα με ελαφρά υπεροχή συγκροτείται από ενηλίκους, συνθήκη που επηρεάζει την αναγνωστική κίνηση σε ό,τι αφορά τα είδη των βιβλίων που δανείζονται από τις δύο προαναφερθείσες βιβλιοθήκες.
Αν εστιάσουμε στα νούμερα που αποτυπώνουν την κίνηση των δανεισμών σε τόμους βιβλίων, αλλά και τον βαθμό αναλογίας ανάμεσα στον αριθμό των αναγνωστών και τον αριθμό των δανεισμών, διαπιστώνουμε την ύπαρξη του φανατικότερου αναγνωστικού κοινού ενηλίκων αλλά και παιδιών στη βιβλιοθήκη της Ξηροκρήνης, καθώς η αναλογία ανάμεσα στους αναγνώστες και τους δανεισμούς υπερβαίνει τα 45 βιβλία ανά αναγνώστη για το διάστημα ανάμεσα στον Απρίλιο του 2009 και τον Ιανουάριο του 2012 ― τόσο στο παιδικό παράρτημα όσο και στο παράρτημα ενηλίκων.
Από τις βιβλιοθήκες επομένως δυτικών περιοχών της πόλης, όπως η προαναφερθείσα, που στη συντριπτική πλειοψηφία τους κατοικούνται από οικονομικούς μετανάστες και κατώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, βλέπουμε να διαγράφεται μια αισιόδοξη προοπτική υπέρβασης των κοινωνικοοικονομικών στερεοτύπων, τα οποία αναπαρήγαγαν μια ιδεολογικοποιημένη αντίληψη περί μειωμένου αναγνωστικού ενδιαφέροντος των κατώτερων κυρίως κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων, ανασημασιοδοτώντας την κοινωνική διάσταση της ανάγνωσης, στον βαθμό που την βλέπουμε να λειτουργεί ως μετωνυμία της κοινωνικής αναβάθμισης και χειραφέτησης, ανατρέποντας ταυτόχρονα εν πολλοίς την κανονιστική κοινωνική προκατάληψη που συναρτούσε αναλογικά την κοινωνική θέση με την αναγνωστική κουλτούρα (Καλασαρίδου, 2013: 358-359).
β) Το προφίλ των αναγνωστών
Οι ηλικίες που διαβάζουν περισσότερο
Οι νέοι ηλικίας 18-24 χρονών αποτελούν τους περισσότερους (31 % στο σύνολο του δείγματος) αναγνώστες της έρευνας. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα τα παιδιά και τους εφήβους μέχρι 17 ετών οι ηλικίες των αναγνωστών που επισκέπτονται συχνότερα τη βιβλιοθήκη και δανείζονται βιβλία συμπίπτουν με τη φοίτηση στο Δημοτικό σχολείο και των πρώτων τάξεων του Γυμνασίου, καλύπτοντας ένα διάστημα από τα 7 έως τα 13 χρόνια περίπου (Καλασαρίδου, 2013:360).
Ανάγνωση και καταγωγή
Ένα 5 % του συνολικού αναγνωστικού σώματος αποτελείται από αλλοδαπούς αναγνώστες, ενώ το ποσοστό αυξάνεται σε 10% στο αναγνωστικό σώμα παιδιών και εφήβων. Η τελευταία κατηγορία αναγνωστών, αυτή των αλλοδαπών στα παιδιά και τους εφήβους, παρουσιάζει ενδιαφέρον όχι μόνο ως προς το ποσοστό της σε σχέση με το σύνολο του δείγματος, αλλά κυρίως, γιατί σχεδόν το 50% της εν λόγω κατηγορίας αναγνωστών προέρχεται από χώρες του τέως ανατολικού μπλοκ, όπως την Αλβανία, τη Γεωργία, τη Ρωσία, τη Σερβία, την Ουκρανία. Πρόκειται πιθανότατα για παιδιά οικονομικών μεταναστών που είτε έχουν γεννηθεί στη χώρα καταγωγής τους, είτε στη χώρα υποδοχής και τα οποία αναγνωρίζουν στην ανάγνωση μια διττή διάσταση: α) την αρωγή της στην ταχύτερη εκμάθηση της γλώσσας της χώρας υποδοχής και στην αρμονικότερη πολιτισμική ενσωμάτωση και β) τη συνδρομή της στη βελτίωση των σχολικών επιδόσεων. Διαπιστώνουμε επομένως ότι για τα παιδιά των οικονομικών μεταναστών η ανάγνωση εργαλειοποιείται ιδεολογικά με στόχο τη νομιμοποίηση στο σχολείο και το κοινωνικοπολιτισμικό γίγνεσθαι της χώρας υποδοχής, καθώς τα μέλη της βρίσκουν ασφαλές καταφύγιο σε ένα ευρύτερο συλλογικό φαντασιακό από αυτό της καταγωγής ή της εθνικότητας (Καλασαρίδου, 2013: 361-363).
Ανάγνωση και φύλο: η ανάγνωση είναι γένους θηλυκού
Έρευνες[2] μικρότερου δείγματος έδειξαν ότι η πλειοψηφία του αναγνωστικού κοινού είναι γυναίκες. Η παρούσα έρευνα επιβεβαιώνει ενισχυτικά τα αποτέλεσμα άλλων ερευνών στον βαθμό που στο σύνολο των 34.303 αναγνωστών του δείγματος το 74% αποτελούν γυναίκες και μόλις το 26% άνδρες. Στα παιδιά και στους εφήβους τα ποσοστά, έτσι όπως διαμορφώνονται, δείχνουν πάλι τα κορίτσια να κερδίζουν το στοίχημα της συμμετοχής στην ανάγνωση με ποσοστό (63%) με αυτό των αγοριών να είναι περισσότερο ενισχυμένο σε σχέση με το αντίστοιχο των ανδρών ενηλίκων και να κυμαίνεται στο 37%.
γ) Αναγνωστικές προτιμήσεις ενηλίκων, παιδιών και εφήβων: η κυριαρχία της pop κουλτούρας και η δημιουργία ενός αναγνωστικού κανόνα της λογοτεχνίας του εφήμερου.
Επιχειρώντας ν’ απαντήσουμε στο ερώτημα «ποια βιβλία για ενήλικες των βιβλιοθηκών του δικτύου διαβάζονται περισσότερο» διαπιστώνουμε ότι το ελληνικό και το ξένο μυθιστόρημα, κερδίζουν το ενδιαφέρον των αναγνωστών του δικτύου. Αναφορικά με τα ξένα μυθιστορήματα που σκαρφαλώνουν στη λίστα με τα best off των δανεισμένων μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι διαμορφώνουν το ακόλουθο τρίπτυχο: α) ανήκουν στο είδος της αστυνομικής λογοτεχνίας, β) έχουν μεταφερθεί στον κινηματογράφο και την τηλεόραση, όπως επί παραδείγματι βλέπουμε να συμβαίνει με το βιβλίο «Το νησί» της Βικτώρια Χίσλοπ και γ) εντάσσονται στην pop κουλτούρα, όπως για παράδειγμα είναι τα βιβλία του Πάουλο Κοέλιο.
Αναφορικά με τα ελληνικά μυθιστορήματα διαπιστώνουμε ότι αποτελούν μέρος ενός ισχυρού μηχανισμού προώθησης από τα media, όπως συμβαίνει με τα ελληνικά μυθιστορήματα που συγκροτούν την πρώτη πεντάδα των περισσότερο διαβασμένων συγγραφέων: πρόκειται για τους συγγραφείς: 1) Χρυσίηδα Δημουλίδου, 2) Όμηρο Αβραμίδη, 3) Κάλη Καρατζά, 4) Λένα Μαντά, και 5) Μαρίνα Πετροπούλου. Εν προκειμένω, διαπιστώνουμε ότι φαίνεται να συγκροτείται ένας «αναγνωστικός κανόνας», ο οποίος συνυφαίνεται με την έννοια του εφήμερου, μετασχηματίζοντας ενδεχομένως και ταυτόχρονα ανατρέποντας την έννοια της αισθητικής απόλαυσης.
Καταληκτικά, η αναγνωστική παρουσία του ξένου παιδικού μυθιστορήματος στο δίκτυο των υπό έρευνα βιβλιοθηκών ερμηνεύεται επίσης ― όπως αντίστοιχα ερμηνεύεται και η παρουσία του ξένου μυθιστορήματος ενηλίκων ― με βάση το τρίπτυχο εμπορική επιτυχία, κινηματογράφος και θεματική. Ιδανική ενσάρκωση του προαναφερθέντος τριπτύχου είναι η συγγραφέας J.K. Rowling, της οποίας τα πολυσέλιδα μυθιστορήματα με κεντρικό ήρωα τον Χάρι Πότερ κατέχουν την πρωτοκαθεδρία των αναγνωστικών επιλογών των παιδιών σε όλη την κατηγορία του παιδικού μυθιστορήματος, ελληνικού και ξένου. Η φανταστική λογοτεχνία αποτελεί αγαπημένη επιλογή των παιδιών, όπως στοιχειοθετείται από την παρουσία του Clive Lewis στην κατάταξη με τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία αλλά και του J.R.R. Tolkien. Η δεύτερη θεματική που αποσπά επίσης την προσοχή μεγαλύτερων παιδιών και εφήβων είναι η αστυνομική λογοτεχνία. Αντίθετα με το ξένο μυθιστόρημα, στο οποίο το θέμα και η κουλτούρα της εποχής κατευθύνουν αναγνωστικά τα παιδιά και τους εφήβους, οι αναγνωστικές επιλογές των περισσότερο διαβασμένων ελληνικών παιδικών μυθιστορημάτων ερμηνεύονται με γνώμονα το συγγραφέα και τη θέση του στον λογοτεχνικό κανόνα και τον σχολικό λογοτεχνικό κανόνα: Άλκη Ζέη, Πηνελόπη Δέλτα, Ζωρζ Σαρρή είναι η πιο πολυδιαβασμένη, γυναικεία, συγγραφική τριάδα των υπό έρευνα βιβλιοθηκών (Καλασαρίδου, 2013: 364-368).
δ) Καταληκτικά μέσα από τη διερεύνηση της συχνότητας των εγγραφών των αναγνωστών που καλύπτουν ένα εύρος από το 1982 μέχρι και το 2012 διαπιστώσαμε, πως οι περισσότερες εγγραφές των αναγνωστών πραγματοποιούνται μετά την εμφάνιση της οικονομικής κρίσης στον βαθμό που τα 2/3 περίπου των ενεργών αναγνωστών εγγράφονται τα τρία τελευταία χρόνια (Ιανουάριος του 2009- Ιανουάριος του 2012). Το προαναφερθέν εύρημα ενισχύεται μέσα από την προσπάθεια διερεύνησης της συχνότητας του αριθμού των δανεισμών κατά τα έτη 2009 έως και 2012, δανεισμοί οι οποίοι και εμφάνισαν αυξητική τάση από τα τέλη του 2010 και καθ’ όλη τη διάρκεια του 2011, με απόλυτη κορύφωση των τιμών τους στις αρχές του 2012.
[1]
Αναφορικά με τα παιδιά και τους εφήβους βλ. τη δημοσίευσή μου: Σωτηρία
Καλασαρίδου, «Η αναγνωστική συμπεριφορά παιδιών και εφήβων στις
δημοτικές βιβλιοθήκες της Θεσσαλονίκης: ερωτήματα και δεδομένα, τάσεις
και προοπτικές, στο: Γκίβαλου―Κατσίκη Άντα / Πολίτης, Δημήτρης (επιμ.)
(2013). Καλλιεργώντας τη Φιλαναγνωσία: πραγματικότητες και προοπτικές, Αθήνα: Διάδραση, σ. 355-371. Το εν λόγω μελέτημα αφορούν και όλες οι παραπομπές στο παρόν κείμενο.
[2]
Βλ. την Γ΄ Πανελλήνια Έρευνα Αναγνωστικής συμπεριφοράς και πολιτιστικών
πρακτικών που διεξήχθη από το Ε.ΚΕ.ΒΙ. από 15/11/2010 έως και
13/12/2010.(*) H μελέτη της Σωτηρίας Καλασαρίδου παρουσιάστηκε στη συζήτηση που οργάνωσε το περιοδικό Ο Αναγνώστης στην Διεθνή Έκθεση Βιβλίου στη Θεσσαλονίκη, στις 11 Μαίου 2014
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου