Δευτέρα, Ιουλίου 03, 2017

«Μενέλαος Λουντέμης (1906-1977)» του Φίλιππου Φιλίππου

Το 2015 επανεκδόθηκαν αρκετά βιβλία του Μενέλαου Λουντέμη από τις εκδόσεις Πατάκη (πήραν τη σκυτάλη από τα Ελληνικά Γράμματα και τον Δωρικό), ανάμεσά τους τα κλασικά Οδός Αβύσσου αριθμός 0, Συννεφιάζει, Οι κερασιές θ' ανθίσουν και φέτος..., Τότε που κυνηγούσα τους ανέμους, Το ρολόι του κόσμου χτυπά μεσάνυχτα. Το 2016 επανεκδόθηκε το Άπαντα τα ποιητικά (περιλαμβάνει τις ποιητικές συλλογές Κραυγή στα πέρατα, Θρηνολόι και άσμα για το σταυρωμένο νησί, Το σπαθί και το φιλί, Κοντσέρτο για δυο μυδράλια κι ένα αηδόνι, Πυρπολημένη μνήμη, Οι εφτά κύκλοι της μοναξιάς), ενώ για το 2017, την επέτειο των 40 χρόνων από το θάνατό του, πρόκειται να εκδοθεί το Θησέας, ένα βιβλίο για παιδιά και εφήβους.
Ο Μενέλαος Λουντέμης γεννήθηκε στην Αγία Κυριακή της Μικράς Ασίας, κοντά στη Νικομήδεια. Το πραγματικό του όνομα ήταν Δημήτρης Βαλασιάδης και προερχόταν από εύπορη οικογένεια της Πόλης που χρεοκόπησε μετά από την εγκατάστασή της στο ελληνικό κράτος. Το μοναδικό αγόρι από τα πέντε παιδιά του Γρηγόρη Μπαλάσογλου (που με την εγκατάστασή του στην Ελλάδα έγινε Βαλασιάδης) και της Δόμνας Τσουφλίδη έζησε την παιδική του ηλικία στα Βοδενά (Έδεσσα) και αργότερα στη Θεσσαλονίκη. Ορφανός από μικρός, μπήκε στη βιοπάλη και αναγκάστηκε να κάνει διάφορες δουλειές (μικροπωλητής, ψάλτης, δάσκαλος, εργάτης σε κεραμοποιία). Αργότερα, κατέβηκε στην Αθήνα και αμέσως μπήκε στους κύκλους των αριστερών διανοουμένων, οι οποίοι σύχναζαν στη λέσχη «Σαν Σουσί» της οδού Πατησίων. Αυτό έγινε την περίοδο 1926-1930, όταν στην Ελλάδα αναπτυσσόταν μια «προλεταριακή» λογοτεχνία που θύμιζε τον «σοσιαλιστικό ρεαλισμό» που προερχόταν από τους συγγραφείς της Σοβιετικής Ένωσης (Μαξίμ Γκόρκι), αλλά και την ανάλογη ευρωπαϊκή λογοτεχνία (Κνουτ Χάμσουν, Παναΐτ Ιστράτι).
Πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα σε πολύ νεαρή ηλικία, δημοσιεύοντας ποιητικές συλλογές στην Αγροτική Ιδέα της Έδεσσας το 1927 και το 1928, τις οποίες υπέγραφε με το πραγματικό του όνομα (Τάκης Βαλασιάδης). Γύρω στο 1930 δημοσίευσε ποιήματα και διηγήματα στο περιοδικό Νέα Εστία. Η πρώτη φορά που χρησιμοποίησε το ψευδώνυμό του ήταν το 1934 στο διήγημα «Μια νύχτα με πολλά φώτα κάτω από μια πόλη με πολλά αστέρια».
Στην Κατοχή πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση και εντάχθηκε στο ΕΑΜ. Μετά την Απελευθέρωση έγινε γραμματέας του ΕΑΜ Λογοτεχνών-Ποιητών, θέση που κατείχαν πριν από αυτόν ο Θέμος Κορνάρος, ο Νίκος Καββαδίας κι ο Νικηφόρος Βρεττάκος. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου εξορίστηκε στη Μακρόνησο και τον Αϊ-Στράτη και το 1956 πέρασε από δίκη για το βιβλίο του Βουρκωμένες μέρες, μια συλλογή διηγημάτων, όπου κατά το κατηγορητήριο «αναφέρονται προπαρασκευαστικές πράξεις εσχάτης προδοσίας». Ήταν η εποχή του λεγόμενου «ελληνικού μακαρθισμού», όταν οι υπηρεσίες Ασφαλείας δημιούργησαν ειδικό γραφείο διώξεων του βιβλίου, των συγγραφέων και των εκδοτών. Στη δίκη του οι μάρτυρες κατηγορίας υποστήριξαν πως το συγκεκριμένο βιβλίο προπαγάνδιζε τις πολιτικές του ιδέες, έθιγε την έννοια του Κράτους, κλόνιζε την εμπιστοσύνη του λαού στη Δικαιοσύνη και καλλιεργούσε «το μίσος μεταξύ των μαζών». Αντίθετα, οι μάρτυρες υπεράσπισης, όλοι σημαντικοί εκπρόσωποι της ελληνικής πνευματικής ζωής (Γιώργος Θεοτοκάς, Κώστας Βάρναλης, Στρατής Δούκας, Ασημάκης Πανσέληνος, Κώστας Κοτζιάς),υποστήριξαν πως το βιβλίο του είναι ένα εξαιρετικό λογοτεχνικό έργο, γεμάτο αγάπη για τον άνθρωπο και πίστη στην πορεία του προς το μέλλον.
Στην παρέμβαση του προέδρου του δικαστηρίου, ο οποίος του είπε «αν πράγματι νιώθεις στοργή για το παιδί και τη γυναίκα σου, θα ’πρεπε να ’χεις κάνει δήλωση αποκήρυξης του ΚΚΕ», ο Λουντέμης απάντησε με μια ιστορικής αξίας φράση: «Χρειάστηκαν εκατομμύρια χρόνια για να γίνουν τα τέσσερα πόδια [του ανθρώπου] δύο. Δεν θα τα κάνω εγώ τέσσερα».
Από το 1958 ως τη μεταπολίτευση του 1974 έζησε αυτοεξόριστος στη Ρουμανία. Στο μεταξύ, το 1962 το ελληνικό κράτος του αφαίρεσε την ιθαγένεια με βάση κάποιο Βασιλικό Διάταγμα, διότι «κατά την εποχή του συμμοριτοπολέμου έδρασεν αντεθνικώς εις το εξωτερικόν», κάτι ανακριβές, αφού εκείνη την περίοδο ήταν εξόριστος σε νησί. Επανήλθε στην Ελλάδα, μετά την πτώση της απριλιανής δικτατορίας, μα δεν πρόλαβε να χαρεί την επιστροφή του. Πέθανε ενώ οδηγούσε, από καρδιακή προσβολή, στην Αθήνα, στις 22 Ιανουαρίου του 1977, λίγους μήνες μετά την επιστροφή του από τη Ρουμανία.
Ο Λουντέμης ήταν πολυγραφότατος και κάλυψε όλα σχεδόν τα είδη του γραπτού λόγου (πεζογραφία, ποίηση, δοκίμιο, θέατρο, παιδική λογοτεχνία, μετάφραση). Οι ήρωές του ήταν συνήθως άτομα περιθωριακά, αλήτες, μποέμ, άνεργοι, όπως εκείνοι του Δημοσθένη Βουτυρά. Έγραψε επίσης βιβλία για τρεις πνευματικές μορφές της Ελλάδας, τον Μιλτιάδη Μαλακάση, τον Κώστα Βάρναλη και τον Άγγελο Σικελιανό. Από τη δεκαετία του ’50 και μετά, εγκατέλειψε τους ήρωες του κοινωνικού περιθωρίου και ασχολήθηκε με τους εργάτες και τους κατατρεγμένους αγωνιστές της Αριστεράς, αλλά και με τους αιρετικούς αριστερούς. Κατέγραψε σε λογοτεχνική μορφή τα μαρτύρια των εγκλείστων στη Μακρόνησο στο μυθιστόρημα Οδός Αβύσσου αριθμός μηδέν. Σύμφωνα με την πλοκή, στον αριθμό Μηδέν της οδού Αβύσσου δεν μένουν µόνο δήµιοι και θύµατα. Σε αυτή την κοινωνία της παράνοιας, διαβάζουμε, ανήκει και ο ασυμβίβαστος ιδεολόγος, ο µικροαπατεώνας, ο περιθωριακός βασανιστής, αλλά και ο ψευτοδιανοούµενος, ένας «ανανήψας» που απαγγέλλει ποίηση στους παλιούς συντρόφους του.
O ίδιος υποστήριζε πως δεν τον ενδιαφέρει η Τέχνη αλλά η καταγραφή της πραγματικότητας και η κατάδειξη της κοινωνικής ανισότητας. Στα έργα του, εκτός από τους απόκληρους της ζωής και τους αδικημένους, δίνει την προσωπική του οπτική της μοναξιάς, του ανεκπλήρωτου του έρωτα και της δυστυχίας του κόσμου.
Ήταν ένας συγγραφέας που αγαπήθηκε από τους νέους της δεκαετίας του ’50 και του ’60, (ιδιαίτερα δημοφιλές έγινε το βιβλίο του Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα), μα και των επόμενων γενεών, παρά την εχθρότητα των κριτικών απέναντί του, οι οποίοι τον κατηγόρησαν για άκρατο λυρισμό και προσπάθεια να συγκινήσει το αναγνωστικό κοινό με τρόπο που αγγίζει τα όρια του μελό. Αυτό πάντως δεν απείχε από την πραγματικότητα, καθώς δεν κατάφερε να απαλλαγεί από τον λυρισμό που τον είχε ωθήσει να γράψει ποιήματα.