Για την ανθολογία με ποιήματα του Νίκου Εγγονόπουλου «Οι φωταψίες του έρωτα» (εκδ. Ύψιλον / Βιβλία), με ανθολόγηση και εισαγωγή του Θανάση Χατζόπουλου. Κεντρική εικόνα: Σπάνια φωτογραφία του Νίκου Εγγονόπουλου από το αφιέρωμα του περιοδικού «Χάρτης», τεύχος 25/26, Νοέμβριος 1988.
Της Άλκηστης Σουλογιάννη
Πηγή: bookpress.gr
Είναι αυτονόητο ότι ο Νίκος Εγγονόπουλος (1907-1985), ως μείζων εκπρόσωπος της Γενιάς του ’30, εκ των κύριων εκφραστών του καθ’ ημάς υπερρεαλιστικού κινήματος τόσο στον χώρο της ποίησης όσο και στον χώρο της ζωγραφικής, παραμένει δεσπόζουσα παρουσία κατά τη ροή του γενικού πολιτισμικού χρόνου και εξακολουθεί να προσκαλεί σε συνεχώς νέες δημιουργικές επισκέψεις στα πολύμορφα τοπία του έργου του. Προσφάτως υποδεχθήκαμε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση των ερωτικών ποιημάτων του Νίκου Εγγονόπουλου κατά την ανθολόγηση του Θανάση Χατζόπουλου και υπό τον τίτλο Οι φωταψίες του έρωτα (εκδ. Ύψιλον / βιβλία)· τίτλος προερχόμενος από τον πρώτο στίχο στο ποίημα «Το έβδομο τραγούδι της αγάπης».
Με αφορμή την έκδοση αυτή, η οποία μάλιστα κατά μια ευτυχή συγχρονία συναντήθηκε με την αναδρομική, ιδιαιτέρως εντυπωσιακή έκθεση έργων του υπερρεαλιστή ζωγράφου Νίκου Εγγονόπουλου στο Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη (9 Μαρτίου – 5 Ιουνίου 2022), βρίσκουμε μια ωραία ευκαιρία για να θυμηθούμε πρωτίστως εμβληματικές ποιητικές συλλογές του Νίκου Εγγονόπουλου, όπως: Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν (1938), Τα κλειδοκύμβαλα της σιωπής (1939), Εν ανθηρώ Έλληνι λόγω (1957), Στην κοιλάδα με τους ροδώνες (1978), ή την ποιητική σύνθεση Μπολιβάρ (1944), καθώς και ποικίλα άλλα δεδομένα σχετικά με το σύνθετο πολιτισμικό ισοδύναμο του δημιουργού Νίκου Εγγονόπουλου, όπως είναι η μαθητεία του στον Κωνσταντίνο Παρθένη και στον Φώτη Κόντογλου, η πλούσια εικαστική παραγωγή του προβεβλημένη πολλαπλώς σε εκθέσεις ατομικές και ομαδικές στην Ελλάδα και διεθνώς, η συμμετοχή του ως εκπροσώπου της Ελλάδας στη Biennale της Βενετίας το 1954, η θητεία του ως καθηγητού για το Ελεύθερο Σχέδιο και για την Ιστορία Τέχνης στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, ή ακόμα η συνεργασία του με την αρχιτεκτονική ομάδα του Δημήτρη Πικιώνη.
Τώρα με την έκδοση Οι φωταψίες του έρωτα ερχόμαστε να επιχειρήσουμε μια ελεύθερη περιήγηση σε ένα αυτοτελές σύστημα με ιδιαίτερο θεματικό και αισθητικό χαρακτήρα μέσα στο κειμενικό σύμπαν του Νίκου Εγγονόπουλου, και με «συναισθηματικούς οδοδείκτες» (για να παραπέμψω και στον Ρίχαρντ Βάγκνερ) εμβληματικά ποιήματα, όπως: «Ο μυστικός ποιητής», «Στα όρη της Μυουπόλεως I», «Το έβδομο τραγούδι της αγάπης», «Χρωματική προσωπολατρία», «Ύμνος δοξαστικός για τις γυναίκες π’ αγαπούμε», «Κλέλια ή μάλλον το ειδύλλιον της λιμνοθάλασσας I, II», «Το λίκνον ο λύχνος», «Άνθη», ή ακόμα: «Παράφασις ή Η Κοιλάδα με τους Ροδώνες».
Τώρα με την έκδοση Οι φωταψίες του έρωτα ερχόμαστε να επιχειρήσουμε μια ελεύθερη περιήγηση σε ένα αυτοτελές σύστημα με ιδιαίτερο θεματικό και αισθητικό χαρακτήρα μέσα στο κειμενικό σύμπαν του Νίκου Εγγονόπουλου, και με «συναισθηματικούς οδοδείκτες» εμβληματικά ποιήματα...
Η εκτενής εισαγωγή του Θανάση Χατζόπουλου λειτουργεί ως πύλη προς τη δημιουργική νέα πρόσληψη οικείου ήδη σημασιολογικού και υφολογικού υλικού που προσδιορίζει τη σύνθεση των ποιημάτων της έκδοσης, με διαύλους που εξασφαλίζουν οι βιωματικές και οι γνωστικές αποσκευές καθενός αναγνώστη ως εσωτερικού και ως κοινωνικού ανθρώπου. Με αυτή την προϋπόθεση, η εισαγωγή αυτή είναι δυνατόν να εκτιμηθεί ως ένα ενδιαφέρον δοκίμιο για τα ερωτικά ποιήματα του Νίκου Εγγονόπουλου, τα οποία πάντως λειτουργούν και ως γενικές παραδειγματικές εφαρμογές ενός ευρύτατου φάσματος σημασιολογικών και αισθητικών δεδομένων που προσιδιάζουν σε μορφές της ερωτικής ποίησης, σύμφωνα με την κριτική και τη συγκριτική αντίληψη του Θανάση Χατζόπουλου.
Υπ’ αυτές τις συνθήκες, ακολουθούμε την ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας του Θανάση Χατζόπουλου σχετικά με τη θεματική των ερωτικών ποιημάτων του Νίκου Εγγονόπουλου. Η επιχειρηματολογία αυτή δεν περιορίζεται στον στενό εν προκειμένω σημασιολογικό πυρήνα, αλλά επεκτείνεται μέχρι και έναν κατά το δυνατόν μακρινόν ορίζοντα, καθώς εδώ αναγνωρίζεται δημιουργική ανάγνωση των ερωτικών ποιημάτων μέσα σε κλίμα αντιστικτικής πρόσληψης της ποιητικής παραγωγής του Νίκου Εγγονόπουλου ως συνόλου, με παράλληλες διακειμενικές αναφορές (Γιώργος Σεφέρης, Οδυσσέας Ελύτης, Ανδρέας Εμπειρίκος, Τ.Σ. Έλιοτ, Ράινερ Μαρία Ρίλκε, Λωτρεαμόν), όπου πάντως τα ερωτικά ποιήματα προβάλλονται σε απόλυτη έννοια ως αυθύπαρκτες σημασιολογικές και αισθητικές οντότητες.
Στο πλαίσιο αυτό, ο Θανάσης Χατζόπουλος εντοπίζει θεματικές ισοτοπίες-μοτίβα που αποτελούν αρμούς για τη δομή του κειμενικού κόσμου της έκδοσης, όπως είναι το τρίπτυχο επιθυμία-έρως-αγάπη και η συνακόλουθη αποκάλυψη της αλήθειας και της πραγματικότητας, το σώμα και οι διαπροσωπικές σχέσεις ως το αποτύπωμα του άλλου μέσα από την επικοινωνία των σωμάτων, η μνήμη και η λήθη, το ένοχο πάθος ως τόπος σύγκλισης για το πάθος της επιθυμίας με το πάθος της ενοχής, η κατάχρηση των αισθήσεων με τη μορφή της υπερβολής και της αναστολής, το τέλος του έρωτα και το τέλος της ζωής, ο θάνατος και η απουσία, οι σκοτεινές εποχές της αγάπης ως συνάρτηση τύψεων, ενοχών, παθών, συγκρούσεων.
Ο Θανάσης Χατζόπουλος επιμένει ιδιαιτέρως στην κυρίαρχη έως δεσμευτική για τη μορφή των ποιημάτων αξιοποίηση του φαινομένου της μεταφοράς κατά μερική ή πλήρη απόκλιση από την κοινή χρήση της γλώσσας.
Παράλληλα, ο Θανάσης Χατζόπουλος επισημαίνει τεκμήρια ύφους που προσδιορίζουν την οργάνωση των ερωτικών ποιημάτων της έκδοσης. Πρόκειται για μια πολυμορφία κειμένων με έντονη την εμπλοκή του φαινομένου της επανάληψης, όπου συναντούμε εκτενείς έως εκτενέστατες συνθέσεις ελεύθερων στίχων σε ενιαία μορφή ή σε ανάπτυξη ενοτήτων με τη μορφή σημασιολογικών διπτύχων, ποιήματα-στήλες (μακρά ποιήματα όπου οι στίχοι αποτελούνται από ελάχιστα γλωσσικά στοιχεία, με οριακή εκδοχή στίχους που αντιστοιχούν σε μία μόνη λέξη), ποιήματα ως αποτύπωση της συνεχούς ροής αφηγηματικού λόγου, ποιήματα με την οικονομία του επιγράμματος, ποιήματα με διπλοτυπία λέξεων και με ιδιαίτερη χρήση του ρήματος, ποιήματα-πεδία αφοριστικής διατύπωσης (π.χ.: «ελπίς και κατάρα και σώμα/ συναρμολογούν το δέος του/ ύπνου», «τα πιο ωραία τραγούδια/ είν’ τα τραγούδια του φεγγαριού», «τα δάκρυα λερώνουν τη ζωή»).
Ο Θανάσης Χατζόπουλος επιμένει ιδιαιτέρως στην κυρίαρχη έως δεσμευτική για τη μορφή των ποιημάτων αξιοποίηση του φαινομένου της μεταφοράς κατά μερική ή πλήρη απόκλιση από την κοινή χρήση της γλώσσας. Έχει ενδιαφέρον να επιμείνουμε σε ορισμένα αποσπάσματα επί της ουσίας, ανεξάρτητα τόσο από την οικονομία των στίχων όσο και από τον ορίζοντα των συμφραζομένων, όπως:
«τα μαλλιά της είναι μια λάμπα του πετρελαίου που καίει το πρωί οι ώμοι της είναι το σφυρί των πόθων μου η πλάτη της είναι τα ματογυάλια της θάλασσας […] και τελικά είναι μια γυναίκα μισή ιπποκάμπη και μισή περιδέραιο ίσως ακόμη να είναι εν μέρει πεύκο και εν μέρει ανελκυστήρ», «τα δικτυωτά ανύπαρκτα ριπίδια της λησμονιάς», «στην κίτρινη τη φλόγα του μεσημεριού», «η νύχτα λύσσαξε στο παραθύρι», «μια φωνή είναι το μαγνάδι της παλίρροιας κάτω από τα δόντια μου στο ψεύδος της μυρμηκιάς τ’ ονείρου», «Τ’ αστροπελέκια, […], χυθήκανε και χάθηκαν μέσ’ στην καρδιά της καταχνιάς», «μια φορά –κατά του ήλιου το βασίλεμα– πρόσεξε μέσ’ στο γαλάζιο τ’ ουρανού γοητευτικές αράδες σύννεφα».
Είναι φανερό ότι η μεταφορά οδηγεί στον χαρακτήρα της εικονοποιΐας (των γραμματικών εικόνων) του Νίκου Εγγονόπουλου, η οποία (εικονοποιΐα) παραπέμπει στις εικαστικές συνθέσεις του ως ένα εικαστικό ισοδύναμο απέναντι στην ποίησή του. Άλλωστε, για να ακολουθήσω και πάλι τον Γουόλτ Γουίτμαν (Walt Whitman, 1819-1892) στα Φύλλα Χλόης (ελληνική έκδοση: Κέδρος 2019, στη δημιουργική μετάφραση της Ελένης και της Κατερίνας Ηλιοπούλου), «αυτό που αποκαλούμε ποιήματα δεν είναι παρά εικόνες» (από την ενότητα «Τα Παιδιά του Αδάμ»).
 |
|
Ο Θανάσης Χατζόπουλος είναι ποιητής, μεταφραστής, παιδοψυχίατρος και ψυχαναλυτής. Γεννήθηκε το 1961 στο Αλιβέρι Ευβοίας και σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ειδικεύθηκε στην παιδοψυχιατρική. Είναι ψυχαναλυτής, μέλος της Societe de Psychanalyse Freudienne (Παρίσι). Εκτός από ποίηση γράφει δοκίμια για τη λογοτεχνία που δημοσιεύονται σε λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες. Επίσης, μετέφρασε Γάλλους ποιητές και Άγγλους ψυχαναλυτές. Η ποίησή του έχει μεταφραστεί σε έντεκα γλώσσες. Το 2013 τιμήθηκε με το βραβείο του Ιδρύματος Πέτρου Χάρη της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του έργου του. Επίσης, το ίδιο έτος βραβεύτηκε με το γαλλικό βραβείο ποίησης Max Jacob Etranger 2013 για το βιβλίο "Cellule", σε μετάφραση Alexandre Zotos και Louis Martinez, δίγλωσση έκδοση από τις εκδόσεις Cheyne. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα ως ψυχαναλυτής παιδιών και ενηλίκων. |
Ο αποδέκτης της ανά χείρας έκδοσης, ο οποίος είναι εξοικειωμένος με την κριτική και κυρίως τη συγκριτική πρόσληψη των έργων της τέχνης, θα αναγνωρίσει την αντίστιξη στους τρόπους, με τους οποίους ο Νίκος Εγγονόπουλος αξιοποιεί τις διαδικασίες δημιουργικής παραγωγής στο πλαίσιο της σχέσης παραλληλίας που αναπτύσσουν οι γραμματικές εικόνες της ποίησής του με τις εικαστικές συνθέσεις του.
Λέξεις και χρώματα (δηλαδή εν τοις πράγμασι: δημιουργική γραφή και εικαστικός κώδικας) συναποτελούν όχημα και δίαυλο για τη διέλευση της ουσίας των πραγμάτων, και περαιτέρω για την αποκάλυψη πληροφοριών που τεκμηριώνουν την ποιότητα ιδεών και συναισθημάτων. Κατά τον Θανάση Χατζόπουλο, λέξεις και χρώματα είναι «εκείνα που συνδέουν για τον ζωγράφο και ποιητή γραφίδα και χρωστήρα».
Επανέρχομαι στην εικονοποιΐα όπως αυτή προσδιορίζει τη δομή των ποιημάτων, και στις σχετικές επισημάνσεις του Θανάση Χατζόπουλου, οι οποίες μας οδηγούν να εντοπίσουμε στα κείμενα της έκδοσης ιδιαίτερα στοιχεία, όπως είναι η παραστατική αξιοποίηση του ανθρωπίνου σώματος, εντυπωσιακά πορτρέτα γυναικών με ονόματα από την αντικειμενική πραγματικότητα και από τους μύθους, σκοτεινές παραστάσεις δηλωτικές της απουσίας, όπως είναι π.χ. ο άδειος καθρέφτης στη θέση της χαμένης Πολυξένης στο φερώνυμο κείμενο με τη συνεχή ροή του αφηγηματικού, αποκαλυπτικού λόγου του Νίκου Εγγονόπουλου: «Και όμως την έχασα, μπορώ να πω μέσ’ από τα χέρια μου, ωσάν να μην ήταν ποτές παρά ένα απατηλόν όραμα, παρά ένα κοινότατο σφυρί. Στη θέση της βρέθηκε μονάχα ένας καθρέπτης. Κι’ όταν έσκυψα να δω μέσα σ’ αυτόν τον καθρέφτη, δεν είδ’ άλλο τίποτες παρά μόνο δύο μικρά λιθάρια: το ένα ελέγετο Πολυξένη, και το άλλο, Πολυξένη επίσης»*.
Τα
οκτώ εικαστικά έργα του Νίκου Εγγονόπουλου: Δαυίδ και Βηθσαβεέ (1948),
Ηρώ και Λέανδρος (1953), Ειδύλλιον (1968), Πλήθων ο Γεμιστός (1971),
Πηνελόπη και Οδυσσεύς (1972), Έρως και Ψυχή (1975), Βέλθανδρος και
Χρυσάντζα (1983), Μεσογειακή μούσα (1984), τα οποία παρεμβάλλονται στη
διαδοχή των εβδομήντα οκτώ ποιητικών συνθέσεων της έκδοσης,
υποστηριζόμενα και από το σχέδιο στο εξώφυλλο με τον τίτλο «Homme
créateur, femme inspiratrice» (1958), αναγνωρίζονται να αποτελούν
εκδοχές μιας αμέσως προσλαμβανόμενης παραδειγματικής εφαρμογής σε ό,τι
αφορά την επικοινωνία ανάμεσα στην ποίηση και στη ζωγραφική του Νίκου
Εγγονόπουλου.
Είναι σαφές ότι η συγκεκριμένη έκδοση αντιπροσωπεύει πρόσκληση για σημασιολογικές και αισθητικές αναζητήσεις εντός και εκτός του κειμενικού κόσμου, με οδηγό τη διαρκή ηχώ από τα σημαινόμενα των έργων της τέχνης του λόγου, στα οποία (έργα) ο Θανάσης Χατζόπουλος εστιάζει το ενδιαφέρον του με κριτική, συγκριτική, σύνθετη σκέψη και με την αφηγηματική τεχνική της δημιουργικής γραφής.
Η διαρκής αυτή ηχώ μεταφέρει όλα όσα τα συγκεκριμένα έργα της τέχνης του λόγου συνεχίζουν να αποκαλύπτουν, ακόμα και όταν τα εν προκειμένω σημαινόμενα έχουν ήδη αποθησαυρισθεί στο περιεχόμενο του γενικού πολιτισμικού αλλά και του ατομικού χωροχρόνου ως απαραίτητη αποσκευή για διαχρονικές διαδρομές ανάμεσα σε τοπία της αντικειμενικής και της υποκειμενικής πραγματικότητας.
Και περαιτέρω, στην προ οφθαλμών έκδοση συναντούμε όχι μόνον σημαντικά προϊόντα μιας διακεκριμένης δημιουργικής γραφής, αλλά και την αποτύπωση της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα σε αυτόνομα πλην όμως συγγενή αισθητικά πεδία (ποίηση και ζωγραφική) μιας ατομικής δημιουργικής παραγωγής με γενική υποδοχή και με διαχρονική ισχύ. Πράγμα που σημαίνει ότι η έκδοση αυτή απευθύνεται στα ενδιαφέροντα μιας ευρύτερης, πέραν των ειδικών, κοινότητας αναγνωστών, οι οποίοι ακολουθούν συστηματικά όσα (επανα)φέρει η ροή του γενικού πολιτισμικού χρόνου.
Αποσπάσματα από το βιβλίο
η σκιά της λίμνης
απλώνονταν μέσ’ στο δωμάτιο
και κάτω από κάθε καρέκλα
κι’ ακόμη κάτω απ’ το τραπέζι
και πίσω απ’ τα βιβλία
και μέσ’ στα σκοτεινά βλέμματα
των γύψινων προπλασμάτων
ακούγονταν σαν ψίθυρος
το τραγούδι της
μυστικής ορχήστρας
του νεκρού ποιητή
⇀ απόσπασμα από το ποίημα «Ο μυστικός ποιητής»
ο δρόμος προς
την αγάπη
είναι νυχτερινός
πηγαίνει ψηλά
και φτάνει
εκεί όπου
το μπλε
του κοβαλτίου
κι’ ακόμη και το κίτρινο
–του καδμίου–
δεν είναι πια τα χρώματα
με τα οποία
βάφω
τις ζωγραφιές μου
αλλά λεπτές
μουσικές
άρπας
κινύρας
και
σείστρων
φυγής
⇀ απόσπασμα από το ποίημα «Στα όρη της Μυουπόλεως I»
οι φωταψίες του έρωτα
σαν άνεμος ωτακουστής σε σύννεφο διαβατικό
λες και το κρύσταλλο των τραγικών ματιών σου
τα μακριά μαλλιά σου μέχρι τα κύματα της ακρογιαλιάς
τα δέσαν άστρα σε βράχια αρμονικά
οπτασίες στην προσευχή που δέονται τα φύκια
στο γαλάζιο κοντύλι τ’ ουρανού
μέχρι κει κάτω στων ζωντανών χειλιών σου το χάδι
πετούν τα πουλιά σε τραγούδια υακίνθων
τα άμφια της οροσειράς νυχτώνουν υποσχέσεις
υποσχέσεις ζωής και χαράς και ζωής και χαράς
⇀ απόσπασμα από το ποίημα «Το έβδομο τραγούδι της αγάπης»
είν’ οι γυναίκες π’ αγαπούμε κύκνοι
τα πάρκα τους
ζουν μόνο μέσα στην καρδιά μας
είν’ τα φτερά τους
τα φτερά αγγέλων
τ’ αγάλματά τους είναι το κορμί μας
οι ωραίες δεντροστοιχίες είν’ αυτές οι ίδιες
ορθές στην άκρια των ελαφρών ποδιών
τους
μας πλησιάζουν
κι’ είναι σαν μας φιλούν
στα μάτια
κύκνοι
⇀ απόσπασμα από το ποίημα «Ύμνος δοξαστικός για τις γυναίκες π’ αγαπούμε»
μάτια που πλέον δεν βλέπετε
βλέμματα όπου δεν
σας ελκύει πια η μορφή του κόσμου
είσαστε αστέρια
φωτίζετε
⇀ το ποίημα «Άνθη»
___________________
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Πολυξένη (feat. Πουλικάκος) · Εγγονόπουλος, Socos
Η Ύδρα Των Πουλιων (feat. Πουλικάκος)
℗ Puzzlemusik Released on: 2010-04-26
Author: Nikos Engonopoulos
Music Publisher: Puzzlemusik
Composer: Socos
Arranger: Socos
Featured Artist: Πουλικάκος
ΝΙΚΟΣ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου