ΝΑΡ Α. ΛΕΩΝ

 ΞΑΝΑ ΣΤΗ ΣΑΛΟΝΙΚΗ

ΜΕΤΕΩΡΗ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΣΤΟΝ ΓΕΝΕΘΛΙΟ ΤΟΠΟ (1945-1946)

 Η επώδυνη ανασυγκρότηση της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης (1945-1946) και η καταγραφή των εμποδίων που συναντούσε η επανένταξη των Εβραίων στη συλλογικότητα της πόλης. Οι διαρκείς προσπάθειες για την επανάκτηση των κατασχεμένων ακινήτων και η απροθυμία του κράτους να έρθει σε αντιπαράθεση με τους μεσεγγυούχους. Η μεταπολεμική λεηλασία του κατεστραμμένου νεκροταφείου της Κοινότητας και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες έδρασε η Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών.
Ο Λέων Α. Ναρ, αξιοποιώντας πλουσιότατο αρχειακό υλικό, αξιολογεί τις συνθήκες που επικράτησαν τα δύο πρώτα χρόνια της μεταπολεμικής ανασύστασης της Κοινότητας, η οποία, χωρίς να απομακρύνεται από τον κλονισμό που υπέστη, προσπαθεί να εξοικειωθεί σταδιακά με τη διαχείριση της νέας πραγματικότητας. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Περιεχόμενα

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
ΣΤΡΑΤΟΣ Ν. ΔΟΡΔΑΝΑΣ: Ζωή από το μηδέν
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: "Η ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΟΜΑΛΟΤΗΤΑ"
"Μέχρι ου εξευρεθή κατάλληλον κτήριον"
"Το νεκροταφείο πρέπει να καταστραφεί και θα καταστραφεί"
"Να αποδώσουν λογαριασμό της διαχειριστικής πολιτείας τους"
Επαναπροσδιορίζοντας το μέλλον της Κοινότητας
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΕΠΑΝΑΣΥΣΤΗΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΒΡΑΪΚΟ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΒΙΟ
"Επιστρέψαντες από την ομηρία"
"Μία κουβέρτα ανά έναν εκάστοτε επανερχόμενο"
Η τιμωρία των προδοτών, η δίκη του Χασόν και της προδοτικής σπείρας
Οι πρώτες μεταπολεμικές κοινοτικές εκλογές
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Λεπτομέρειες

ISBN13	9789604356386
Εκδότης	ΠΟΛΙΣ
Χρονολογία Έκδοσης	Οκτώβριος 2018
Αριθμός σελίδων	184

 

Λέων Ναρ: Η μετέωρη επιστροφή των ελλήνων Εβραίων

 

(συνέντευξη στην Έλενα Χουζούρη) 

Πηγή:oanagnostis.gr

---

Από το 2000 έως σήμερα έχουν δει το φως της δημοσιότητας αρκετές μελέτες για το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων και προπαντός των Θεσσαλονικέων οι οποίοι εξοντώθηκαν στα κρεματόρια του Άουσβιτς κατά 95%. Τι συνάντησαν όμως οι ελάχιστοι που επέζησαν και επέστρεψαν στη γενέτειρά τους μετά την απελευθέρωση; Πώς τους υποδέχθηκε ο γενέθλιος τόπος τους; Τι απέγιναν οι περιουσίες που άφησαν πίσω τους, τα σπίτια τους, τα καταστήματα τους, οι Συναγωγές τους; Πόσο τους συνέδραμε το ελληνικό κράτος ώστε να ανασυγκροτηθούν και να ξαναρχίσουν τη ζωή τους; Ποιες οι ευθύνες της τοπικής κοινωνίας και γενικότερα των ελληνικών αρχών στο ζήτημα της λεηλασίας των εβραϊκών περιουσιών και της ολιγωρίας για την απόδοσή τους,  καθώς και  της ολοσχερούς καταστροφής του εβραϊκού νεκροταφείου; Τα βαρύνουσας σημασίας αυτά ερωτήματα δεν είχαν απαντηθεί σε βάθος έως σήμερα από την ιστοριογραφία, παρά σποραδικά. Ο Λέων Ναρ με το βιβλίο του ΞΑΝΑ ΣΤΗ ΣΑΛΟΝΙΚΗ –Η ΜΕΤΕΩΡΗ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΣΤΟΝ ΓΕΝΕΘΛΙΟ ΤΟΠΟ (1945-1946) έρχεται να δώσει καίριες και διαφωτιστικές απαντήσεις  στο τι συνέβη τα δύο κρίσιμα χρόνια στη Θεσσαλονίκη, όταν άρχισαν να επιστρέφουν σ’ αυτήν, επιζώντες και διασωθέντες. Όπως συγκεκριμένα γράφει ο ιστορικός Στράτος Ν. Δορδανάς στον πρόλογο του: «Πρόκειται για μια πρωτότυπη εργασία, η οποία μέσα από το αρχείο της Κοινότητας [σ.σ της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης] και του Ισραηλιτικού Βήματος ανασυνθέτει τα δύο πρώτα δύσκολα έτη της επιστροφής και της στοιχειώδους αποκατάστασης όσων επέζησαν από τα στρατόπεδα και επιζήτησαν την επάνοδο στην πατρίδα. Μια πατρίδα, ωστόσο, που δεν επέδειξε το ίδιο ενδιαφέρον και δεν υποστήριξε με σθένος την Κοινότητα στο επίπονο έργο της». Ο Στρ. Δορδανάς επισημαίνει επίσης – άποψη που ενστερνιζόμαστε απολύτως- ότι: «Έχουν ωριμάσει πλέον οι συνθήκες για αυτήν τη στροφή στην επιστημονική και συνάμα ψύχραιμη διαχείριση ενός παρελθόντος στην ιστορία της πόλης που έμεινε για δεκαετίες χωρίς μνήμη –χωρίς τη μνήμη της γενοκτονίας- και οικοδόμησε το μέλλον παραβλέποντας συνειδητά τον προσήκοντα τουλάχιστον σεβασμό στους χιλιάδες απόντες».
Ο Λέων Ναρ στη συνέντευξη που παραχώρησε στην Έλενα Χουζούρη απαντά σε μια σειρά ερωτήματα και τοποθετείται στα σημαντικά ζητήματα  τα οποία αποτέλεσαν τη βάση της έρευνας του  και της συγγραφής του βιβλίου του.
Κύριε Ναρ στον πρόλογο του βιβλίου σας σημειώνετε ότι η βιβλιογραφική έκρηξη που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια σχετικά με ζητήματα που άπτονται της ιστορίας και του Ολοκαυτώματος των Ελλήνων Εβραίων έχει δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ότι το θέμα έχει καλυφθεί επαρκώς επιστημονικά. Μπορείτε να μας εξηγήσετε τι ακριβώς εννοείτε και γιατί μιλάτε για «ψευδαίσθηση»;
Εννοώ ότι υπήρξε μια βιβλιογραφική άνθηση τα τελευταία χρόνια γύρω από την ιστορία του ελληνικού εβραϊσμού, η οποία όμως, γεγονός απόλυτα φυσιολογικά, εστίασε κυρίως στην προπολεμική πορεία των κοινοτήτων στον ελλαδικό χώρο -ιδιαίτερα στην καταστροφή τους κατά τη διάρκεια του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου- και στην εξόντωση των Ελλήνων Εβραίων. Εκτός από ελάχιστες βιβλιογραφικές εξαιρέσεις, λίγα στοιχεία είναι γνωστά για τους επιζώντες του Ολοκαυτώματος και για την επιστροφή τους στην Ελλάδα, όπου επιχείρησαν να ξαναχτίσουν τις κοινότητες τους. Άρα εκεί έγκειται η έννοια της «ψευδαίσθησης», με δεδομένο ότι το βιβλίο μου εστιάζει στα δύο πρώτα μεταπολεμικά έτη (1945-1946)
 Γιατί κατά την άποψή σας η κρίσιμη διετία 1945 και 1946, κατά την διάρκεια της οποίας, επιστρέφουν στον γενέθλιο τόπο τους, την Θεσσαλονίκη, τόσο οι ελάχιστοι επιζώντες από το Άουσβιτς όσο και οι διασωθέντες με διάφορους τρόπους, Έλληνες εβραίοι, δεν είχε έως σήμερα καλυφθεί επαρκώς επιστημονικά αλλά και γενικότερα δεν είχε γίνει θέμα μιας ευρύτερης δημόσιας συζήτησης;
Νομίζω πως δεν υπάρχει μία συγκεκριμένη απάντηση. Σημασία έχει πως δεν αναδείχθηκαν, για πολλές δεκαετίες, μια σειρά ζητημάτων, μεταξύ των οποίων ασφαλώς ξεχωρίζουν το «τοξικό» περιβάλλον στο οποίο οι επιζώντες χρειάστηκε να προσαρμοστούν και να ζήσουν, ο αντίκτυπος αυτής της ριζικής μεταβολής στους ίδιους αλλά και οι συνέπειές στις σχέσεις με τους υπόλοιπους συμπολίτες τους.
Τι λοιπόν το ιδιαίτερο έκρυβαν αυτά τα δύο έτη στα οποία κυρίως επικεντρώσατε την μελέτη σας;
Αναδεικνύονται διαφορετικές πτυχές της δύσκολης μεταπολεμικής καθημερινότητας των επιζώντων, επανέρχεται διαρκώς στην επιφάνεια η αναζήτηση λύσεων, με δεδομένη την κωλυσιεργία στην παρέμβαση του κράτους δικαίου για την τιμωρία των ενόχων και την επιστροφή των περιουσιών. Οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος επέστρεψαν  στην πόλη στερούμενοι τα τελείως απαραίτητα (στέγαση, είδη ένδυσης και υπόδησης, σίτιση κ.ά.),με κατεστραμμένους τους λατρευτικούς τους χώρους και τη μεγάλη τους νεκρόπολη λεηλατημένη. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης ακολούθησε τις νόμιμες οδούς για να ανακτήσει μέρος των περιουσιακών στοιχείων της, έχοντας όμως πολλές φορές απέναντί της τις υπηρεσίες ενός κράτους που απέσυρε συχνά το ενδιαφέρον του από την υποστήριξη και εκπλήρωση των δικαίων αιτημάτων της Κοινότητας. Χαρακτηριστική είναι η διαδικασία που ακολουθήθηκε για τη διαχείριση του ζητήματος της απόδοσης των περιουσιών στους νόμιμους δικαιούχους τους αλλά και η πικρή για τους παθόντες κατάληξη των υποθέσεων των μεσεγγυούχων και όλων όσοι είχαν κερδοσκοπήσει σε βάρος των Εβραίων συμπατριωτών τους. Τα αμέτρητα υπομνήματα προς τις υπηρεσίες και τα υπουργεία αποδεικνύουν την έλλειψη κοινωνικής συναίνεσης στο έργο της αποκατάστασης απέναντι σε όσους είχαν τόσο βάναυσα κακοποιηθεί σωματικά και ψυχικά, είχαν χάσει συχνά τα πάντα και το μόνο που ανέμεναν ήταν απλώς τα ηθικώς αυτονόητα.
 Να ξεκινήσω με τον τίτλο του βιβλίου σας. Γιατί χαρακτηρίζετε «μετέωρη» την επιστροφή των Ελλήνων εβραίων της Θεσσαλονίκης;
Πώς να μην είναι «μετέωρη», όταν οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος έρχονται αντιμέτωποι με την εικόνα  λεηλατημένων εβραϊκών περιουσιών, την ατιμωρησία των  μεσεγγυούχων, το κατεστραμμένο και βεβηλωμένο νεκροταφείο, τους ανατιναγμένους λατρευτικούς τους χώρους, τα σπίτια, τα καταστήματα, ιδρύματα. Από πού να το πιάσεις και πού να το αφήσεις… Και παράλληλα έχουν να διαχειριστούν και το αφόρητο πένθος για την απώλεια  των δεκάδων συγγενών τους.
 Στο βιβλίο σας εκτός από το τι συνέβη κατά το 1945 και 1946, κάνετε δυο χρονικά βήματα πίσω, και στέκεστε ιδιαίτερα στην καταστροφή του εβραικού νεκροταφείου της πόλης, το 1943. Ποια είναι τα καινούργια στοιχεία που εσείς φέρνετε στο φως; Πώς συνδέονται με τα επόμενα έτη; Μήπως θα μπορούσατε να μας δώσετε κάποια σχετικά παραδείγματα;Αληθεύει ότι ακόμα και σήμερα υπάρχουν εντοιχισμένες ταφόπλακες σε οικήματα και ναούς της Θεσσαλονίκης;
Στις 25 Ιουνίου 1945, η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης με υπόμνημα έθεσε το θέμα της καταστροφής του εβραϊκού νεκροταφείου. Κατά τη γερμανική κατοχή, διατάχθηκε η καταστροφή του νεκροταφείου. Η καταστροφή άρχισε με το πρόσχημα της διάνοιξης μιας ευρείας οδού «εν τω μέσω και τεμνούσης εις δύο» το νεκροταφείο, χρήσιμη δήθεν για στρατιωτικούς λόγους.Πλην όμως, η Ι.Κ.Θ. παρατήρησε με έκπληξη ότι τα συνεργεία εργατών που στάλθηκαν στο νεκροταφείο δεν περιορίστηκαν στη διάνοιξη της συγκεκριμένης οδού. Η καταστροφή επεκτάθηκε με εκπληκτική ταχύτητα περιφερειακά του νεκροταφείου και σε πρόσφατες ταφές (αν και σύμφωνα με την υπόσχεση που δόθηκε αρχικά στην Ι.Κ.Θ,μόνο τα μνήματα που κτίστηκαν πριν από τριάντα χρόνια και πέρα θα καταστρέφονταν). Όμως, η επέμβαση γενικεύτηκε με τη συνδρομή εκατοντάδων εργατών. Μετά την καταστροφή άρχισε και το εμπόριο των επιτύμβιων μαρμάρων, των τούβλων και άλλων υλικών. Την καταστροφή αυτή ακολούθησε η τυμβωρυχία, με την εκταφή των νεκρών και τη φιλοδοξία να βρεθούν χρυσά δόντια. Στις 8 Ιουλίου 1945,στη συνεδρίαση του Κοινοτικού Συμβουλίου συζητήθηκε η ανάγκη καταγραφής των επιτύμβιων πλακών που αφαιρέθηκαν από το παλιό νεκροταφείο και βρίσκονταν διασκορπισμένες σε διάφορους κατόχους.Tο φθινόπωρο του 1945 μπήκε με την απόφαση να κατατεθεί μήνυση ενώπιον του δικαστηρίου δωσιλόγων για τους υπαίτιους της καταστροφής του εβραϊκού νεκροταφείου. Είναι η περίοδος που πολλά από τα φλέγοντα ζητήματα της Ι.Κ.Θ. παραμένουν ανοικτά και το Κοινοτικό Συμβούλιο προσπαθεί να δώσει λύσεις, με κάθε τρόπο. Το ζήτημα του νεκροταφείου παρέμενε εκκρεμές. Στις 23Μαρτίου 1946, προτάθηκε στο Διοικητικό Συμβούλιο, από τον νομικό Ροφέλ Κοέν, να συγκεντρωθούν τα διασπαρμένα οστά του παλιού νεκροταφείου, να ταφούν σε κοινό τάφο και να περισυλλεχθούν οι εναπομείνασες επιτύμβιες πλάκες.
Τι μας αποκαλύπτουν τα ντοκουμέντα που παραθέτετε σχετικά α)με την κατάσταση στην οποία βρέθηκαν επιζώντες και διασωθέντες όταν επέστρεψαν στη γενέτειρά τους β) με το τι συνέβη με τα σπίτια τους, τις οικοσκευές τους, τα καταστήματα τους, τα εμπορεύματα τους, τα υπάρχοντά τους που άφησαν πίσω τους το 1943 γ) πώς χειρίστηκαν το ζήτημα των εβραικών περιουσιών οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής, ποιοι και πώς τους βοήθησαν δ) πώς αντιμετωπίστηκε η πρωτοφανής λεηλασία που είχε συμβεί, από τις ελληνικές αρχές μετά την απελευθέρωση;
Η μελέτη φιλοδοξεί κυρίως να αναδείξει τις πιθανές αιτίες για την ολιγωρία της ελληνικής πολιτείας, αφού με μια σειράν όμων επιβεβαιώνεται, τελικά, η διαφορετική αντιμετώπιση των μελών της Ι.Κ.Θ. Το αντικείμενο έρευνας είναι σίγουρα πολύ ενδιαφέρον και τα ερωτήματα που απαντώνται σταδιακά είναι: α) η ενδεχόμενη συνέργεια των πολιτικών και τοπικών αρχών με τη γερμανική διοίκηση κατά τη διάρκεια της Κατοχής στη Θεσσαλονίκη, β) οι συνθήκες κάτω από τις οποίες έδρασε η Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών, η οποία κατάσχεσε τα περιουσιακά στοιχεία της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, γ) η μεταφορά των περιουσιών των μελών της Κοινότητας σε «μεσεγγυούχους»Έλληνες πολίτες με επίσημες διαδικασίες του ελληνικού κράτους, και συγκεκριμένα με τον Ν. 205/1943.Η έρευνα στοχεύει να αναδείξει τα εμπόδια που συνάντησε η επανένταξη των Θεσσαλονικιών Εβραίων στη συλλογικότητα της πόλης· να εκτιμήσει τις προσπάθειές τους να οργανώσουν και πάλι τις κοινοτικές τους δομές κατά το πρότυπο της προπολεμικής περιόδου και να ορίσουν με ακρίβεια τα κριτήρια της οικονομικής ενίσχυσης και περίθαλψης των απόρων· να εξετάσει τις προσπάθειες που πραγματοποιήθηκαν για την επαναλειτουργία των εκπαιδευτικών δομών, πάντα με τη βοήθεια της JointDistributionCommittee– του βασικού αρωγού στις δύσκολες μεταπολεμικές συνθήκες. Το αρχειακό υλικό εξασφαλίζει τη δυνατότητα να μελετηθεί ο τρόπος με τον οποίο η Ι.Κ.Θ. αντιμετώπισε την επίσημη πολιτεία, καθώς και την ακριβή οριοθέτηση του οξύτατου δημογραφικού προβλήματος που αντιμετώπιζε ο ελληνικός εβραϊσμός. Καταγράφονται, επίσης, τα προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν άμεσα(στέγη, τροφή και επαγγελματική αποκατάσταση), τα θέματα περίθαλψης, καθώς και άλλων έκτακτων ζητημάτων που παρουσιάζονταν καθημερινά. Πολύ συχνά, οι επανακάμψαντες στην πόλη έβρισκαν τα σπίτια τους κατειλημμένα από καταπατητές με αποτέλεσμα κάποιες εβραϊκές οικογένειες να μοιράζονται δωμάτια του ίδιου διαμερίσματος ενώ άλλες να κοιμούνται σε χώρους που διέθετε η Κοινότητα, οι οποίοι,ωστόσο, δεν πληρούσαν ούτε καν τις στοιχειώδεις συνθήκες υγιεινής – όπως οι εγκαταστάσεις του πρώην Ορφανοτροφείου Αλλατίνη.Η αξιολόγηση των συνθηκών καταστροφής και λεηλασίας του παλιού νεκροταφείου της Κοινότητας, που συντελέστηκε στα χρόνια της γερμανικής κατοχής, πάνω στα ερείπια του οποίου χτίστηκε η μεγαλύτερη πανεπιστημιούπολη της Ελλάδας, είναι ένα ακόμα ζητούμενο που αναδεικνύει το βιβλίο, όπως και η παράθεση νέων στοιχείων για την εκτεταμένη δημόσια χρήση των επιτύμβιων πλακών του κατεστραμμένου νεκροταφείου.
 Από τα ντοκουμέντα σας συνάγεται μια εικόνα αν όχι ευθέως εχθρική οπωσδήποτε όμως ελάχιστα φιλική εκ μέρους των αρμόδιων ελληνικών αρχών απέναντι στην καθημαγμένη εβραϊκή κοινότητα. Που νομίζετε ότι οφείλεται αυτό; Στο ότι πίσω από αυτές τις αδράνειες, τις υπεκφυγές, τις προφάσεις και τις διαρκείς αναβολές, κρύβονταν παλιοί συνεργάτες των Ναζί καθώς και φίλοι αυτών των συνεργατών, ή, επιπροσθέτως, στον αντισημιτισμό που αρχίζει να εμφανίζεται στην πόλη ήδη από τη δεκαετία του 1920, με κορύφωση τον εμπρησμό της φτωχικής εβραϊκής συνοικίας Κάμπελ, το 1931;
 Η έρευνα αναδεικνύει τα στοιχεία της νέας ταυτότητας που έπρεπε να διαμορφώσουν οι Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης σε σχέση και με τους υπόλοιπους συμπολίτες τους, και με τα οποία καλούνταν αναγκαστικά να προσαρμοστούν. Από τους συμπολίτες τους, άλλοι έδειξαν το ανθρωπιστικό τους πρόσωπο την περίοδο της γερμανικής κατοχής, είτε κρύβοντας είτε περιθάλποντας Ισραηλίτες, και άλλοι –είτε από αδιαφορία ή από προσωπικό οικονομικό όφελος– δεν ενδιαφέρθηκαν για την τύχη των συνανθρώπων τους.  Η γενοκτονία των Ελληνοεβραίων πολιτών της Θεσσαλονίκης δεν εξελίχθηκε μόνο με εντολές που προέρχονταν από το Βερολίνο αλλά και με την επισώρευση αρκετών τοπικών πρωτοβουλιών.
 Για πολλές δεκαετίες στη Θεσσαλονίκη επικρατούσε άκρα σιωπή και για την μακραίωνη παρουσία της πολυπληθούς εβραϊκής κοινότητας, και για το Ολοκαύτωμα και για τα όσα συνέβησαν με τις εβραϊκές περιουσίες . Πιστεύετε ότι αυτή η σιωπή έκρυβε ενοχικά συναισθήματα; Ντροπής συναισθήματα; Εντόπια συμφέροντα, οικονομικά ή πολιτικά; Ή λίγο από όλα;
Νομίζω λίγο από όλα. Βέβαια, και πάρα πολύ υψηλό ποσοστό άγνοιας…
Κύριε Ναρ στο βιβλίο σας δεν διστάζετε να αναφερθείτε και στους εβραίους δωσίλογους και το πώς η Κοινότητα τους αντιμετώπισε. Μιλήστε μας για το τι ακριβώς συνέβη;
Την Κοινότητα απασχολούσε το θέμα της παραδειγματικής τιμωρίας όλων όσοι είχαν ύποπτο ρόλο την περίοδο του διωγμού. Αυτό δεν μπορούσα να το αγνοήσω, αλλιώς η έρευνα δεν θα είχε αντικειμενικό χαρακτήρα. Το παράξενο, βέβαια, είναι ότι την περίοδο εκείνη δικάστηκαν μόνο οι Εβραίοι που είχαν ύποπτο ρόλο και όχι πολλοί άλλοι που θα έπρεπε κι αυτοί να αντιμετωπίσουν κυρώσεις. Δεν ήταν καθόλου παράξενο ότι στη συγκεκριμένη δίκη,η εκδίκηση περιπλέχθηκε με τη δικαιοσύνη, ανεξάρτητα από το τι ακριβώς έκανε ο κάθε δράστης χωριστά. Η συμπεριφορά των ενόχων ήταν ακραία. Για την Ι.Κ.Θ., για κάθε μέλος της χωριστά,ένα βασικό κίνητρο της παραπομπής των υπόπτων σε δίκη,ήταν ότι η τιμωρία τους αποτελούσε παράδειγμα απονομής δικαιοσύνης, το οποίο μπορούσε να δει όλος ο κόσμος.
 Θα κλείσω επιστρέφοντας στην αρχική σας παρατήρηση. Μιλάτε για βιβλιογραφική έκρηξη σχετικά με το θέμα των Ελλήνων Εβραίων, της παρουσίας του στον ελλαδικό χώρο, του Ολοκαυτώματος τους. Και σας ρωτώ: Αρκούν τα όσα έχουν ήδη γραφεί; Μήπως χρειάζεται ακόμη πολλή δουλειά για να σπάσουν οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα; Μήπως η δουλειά πρέπει να αρχίσει από τα σχολεία με ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα; Μήπως βιβλία σαν το δικό σας θα έπρεπε να ενταχθεί σε τέτοια προγράμματα; Μήπως;
Όσα έχουν γίνει δεν αρκούν σε καμιά περίπτωση, αποτελούν, ωστόσο, μια πολύ καλή βάση προβληματισμού. Ο αγώνας πρέπει να είναι διαρκής. Σε καθημερινή σχεδόν βάση έρχομαι αντιμέτωπος με υγιώς σκεπτόμενους ανθρώπους οι οποίοι, συζητώντας, ομολογούν την άγνοια τους σχετικά με θέματα που αφορούν το παρελθόν της πόλης.  Οι υγιώς σκεφτόμενοι, αυτοί που είναι πρόθυμοι να ακούσουν, να μάθουν και να προβληματιστούν…. Αυτοί μαζί με τους άλλους, τους ήδη υποψιασμένους, θα απαντήσουν συλλογικά, υψώνοντας τη φωνή τους απέναντι στις ακραίες αντιλήψεις. Είναι καιρός, νομίζω, να πάμε ένα ακόμα βήμα παρακάτω (γιατί έχουμε προχωρήσει αρκετά) και να διαχειριστούμε με περισσότερο σεβασμό τη μνήμη των χιλιάδων νεκρών συμπολιτών μας.
Info: ΞΑΝΑ ΣΤΗ ΣΑΛΟΝΙΚΗ-Η μετέωρη επιστροφή των Ελλήνων Εβραίων στον γενέθλιο τόπο (1945-1946). [εκδ. ΠΟΛΙΣ]
Το βιβλίο του Λ. Ναρ θα παρουσιαστεί στο βιβλιοπωλείο ΠΛΕΙΑΔΕΣ, το Σάββατο  2 Φεβρουαρίου, στις 19.30.