Τα fake news της αρχαιότητας: Όταν ο Δημοσθένης... "πέθανε" τον Μ. Αλέξανδρο
Τα fake news αποτελούν χωρίς αμφιβολία trend (αμφότερα σε… άπταιστα ελληνικά) των καιρών μας. Πρόκειται για έναν όρο που μπήκε στη ζωή μας τα τελευταία έτη – ήταν μάλιστα η λέξη της χρονιάς του 2017, σύμφωνα με το Λεξικό Collins, και όχι τυχαία αφού «πατέρας» της ήταν ο Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος την εισήγαγε κατά την προηγούμενη προεδρία του – και έχει γίνει ένας από τους ευρέως χρησιμοποιούμενους όρους στην καθημερινότητά μας.
Κατατοπιστική εισαγωγή αλλά ουσιαστικώς… λανθασμένη. Διότι τα fake news δεν περίμεναν τον Ντόναλντ Τραμπ για να εμφανιστούν – κυκλοφορούσαν σε αφθονία ήδη στην αρχαία Ελλάδα και μάλιστα οι αρχαίοι Ελληνες είχαν επινοήσει και συγκεκριμένο όρο που τα χαρακτήριζε, την «ψευδαγγελία» (ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον ιστορικό Ξενοφώντα για να περιγράψει τη διάδοση ψευδών ειδήσεων ως πολεμική στρατηγική).
Στις ψευδείς ειδήσεις των προγόνων μας είναι αφιερωμένος ένας νέος τόμος, προϊόν ενδελεχούς έρευνας περισσοτέρων από 20 επιστημόνων από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) και το Πανεπιστήμιο του Τρίερ στη Γερμανία, οι οποίοι «ξεσκόνισαν» κάθε διαθέσιμη αρχαία πηγή (λογοτεχνικά κείμενα από την ομηρική εποχή μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα που καλύπτει ως και τον 7ο αιώνα μ.Χ., παπύρους, επιγραφές, όστρακα, αρχαία νομίσματα αλλά και υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος όπως αγάλματα, βάθρα αγαλμάτων κ.ά.) για να φέρουν στο φως άκρως ενδιαφέροντα fake news.
Tο πόνημα αυτό με τίτλο «Fake News in Ancient Greece», που μόλις κυκλοφόρησε από τον διάσημο γερμανικό εκδοτικό οίκο De Gruyter, αναμένεται να παρουσιαστεί σύντομα στο Βερολίνο. Πριν από την παρουσίασή του «Το Βήμα» μίλησε με ορισμένους από τους βασικούς συγγραφείς του από το ΕΚΠΑ, οι οποίοι έγιναν οι «οδηγοί» μας (και σας) στον κόσμο της αρχαίας παραπληροφόρησης που αποδεικνύεται πέρα για πέρα διαχρονική…
Η ιστορική στήλη του Βήματος στο inbox σου
Γίνε μέλος του καθημερινού newsletter που αποκαλύπτει όσα συμβαίνουν στο πολιτικό παρασκήνιο και απόκτησε πρόσβαση σε αποκλειστικό περιεχόμενο.
Το «Fake News in Ancient Greece» μόλις κυκλοφόρησε από τον γερμανικό εκδοτικό οίκο De Gruyter και αναμένεται να παρουσιαστεί σύντομα στο Βερολίνο
Ο εντοπισμός των πηγών
Οπως ανέφερε ο κ. Αμφιλόχιος Παπαθωμάς, καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και Παπυρολογίας του ΕΚΠΑ, ο οποίος ήταν και ένας από τους τρεις επιμελητές του νέου τόμου (οι άλλοι δύο ήταν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Τρίερ Ντιέγκο ντε Μπράσι και ο κλασικός φιλόλογος, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Τρίερ Θεοφάνης Τσιαμπόκαλος), «η συλλογή των πληροφοριών ήταν δύσκολη και επίπονη. Η “αλίευσή” τους έγινε με βάση τη γνώση και την εις βάθος μελέτη των πρωτογενών πηγών».
Η μεγάλη διαφορά των παραποιημένων ειδήσεων της αρχαιότητας με τις σημερινές ήταν ο τρόπος διάδοσής τους, σημείωσε η αναπληρώτρια καθηγήτρια του Τμήματος Φιλολογίας του ΕΚΠΑ κυρία Νικολέττα Καναβού.
«Σήμερα η κοινοποίηση των ψευδών ειδήσεων γίνεται ταχύτατα με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, κυρίως με χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, σε μια μεγάλη μάζα ανθρώπων. Στην αρχαιότητα δεν υπήρχαν προφανώς τέτοιες οδοί ταχείας μετάδοσης. Ενα από τα βασικά κριτήρια που θέσαμε για να χαρακτηρίσουμε μια είδηση της αρχαιότητας ως fake news ήταν το να υπάρχει προθετικότητα – το να διαδίδεται κάτι παραποιημένο με έναν συγκεκριμένο στόχο – κατ’ αντιστοιχία με τη σημερινή διάδοση των ψευδών ειδήσεων. Ενα δεύτερο κριτήριο ήταν το να έχει καταφέρει να διαδοθεί η είδηση σε πολλούς ανθρώπους. Πώς θα μπορούσε να γίνει αυτό στην αρχαιότητα; Για παράδειγμα, μέσα από τις επιγραφές τις οποίες έβλεπε πολύς κόσμος – η όλη διαδικασία βέβαια ήταν αργή».
Εξίσου αργή ήταν και η αποκατάσταση της αλήθειας, όπως εξήγησε ο αναπληρωτής καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ κ. Βασίλειος Βερτουδάκης. «Η τεχνολογία σήμερα προσφέρει ταχεία διάδοση των ψευδών ειδήσεων αλλά εξίσου ταχεία μπορεί να είναι και η αποκατάσταση της αλήθειας. Για παράδειγμα στο συχνό φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων σχετικά με τον θάνατο ενός δημοφιλούς ατόμου, αρκεί ένα βίντεο του υποτιθέμενου νεκρού για να αποκατασταθεί η αλήθεια. Στην αρχαιότητα βέβαια όλα αυτά γίνονταν σε πολύ διαφορετικούς χρόνους ελλείψει της τεχνολογίας: για παράδειγμα όταν το 335 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος εκστράτευε κατά των βαρβάρων στον Βορρά, στη Θήβα ετοιμαζόταν εξέγερση. Οι πρωταίτιοι της εξέγερσης αυτής διαβεβαίωναν τους Θηβαίους ότι ο Αλέξανδρος σκοτώθηκε στην Ιλλυρία. Στην Αθήνα μάλιστα ο Δημοσθένης – μεγάλος αντίπαλος των Μακεδόνων – έστειλε στην Εκκλησία του Δήμου έναν στρατιώτη ο οποίος ισχυρίστηκε ότι είδε ο ίδιος τον Αλέξανδρο νεκρό. Η αλήθεια αποκαταστάθηκε με μεγάλη απόσταση χρόνου καθώς χρειάστηκε να επιστρέψει ο Αλέξανδρος από την Ιλλυρία για να αποδείξει ότι είναι ζωντανός και να καταστρέψει τη Θήβα».
Ο «σκυταλισμός του Αργους»
Ο πόλεμος αποτελεί διαχρονική αφορμή για τη «γέννηση» των fake news, τόνισε ο κ. Βερτουδάκης και έδωσε δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα ψευδαγγελιών: «Βρισκόμαστε στο Αργος το 370 π.Χ. Εχει προηγηθεί η μάχη στα Λεύκτρα έναν χρόνο πριν, στην οποία είχαν συντριβεί οι Λακεδαιμόνιοι – οι απανταχού προστάτες των ολιγαρχικών.
Ετσι οι δημοκρατικοί του Αργους αναθάρρησαν και άρχισαν να διαδίδουν ψευδείς διαβολές εναντίον των αριστοκρατικών της πόλης σχετικά με διαφθορά και παράνομο πλουτισμό, όπως μας παραδίδει ένας ιστορικός της ελληνιστικής περιόδου, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης. Οι ολιγαρχικοί αντιλαμβανόμενοι τον κίνδυνο συνωμότησαν για να αμυνθούν. Η συνωμοσία όμως αποκαλύφθηκε, οι πρωταίτιοι συνελήφθησαν, βασανίστηκαν και αυτοκτόνησαν όλοι εκτός από έναν ο οποίος μίλησε και έδωσε ονόματα μεγαλοπλουσίων. Τότε ξεχύθηκε ο δημοκρατικός όχλος του Αργους και άρχισε να σκοτώνει με σκυτάλες, δηλαδή με ραβδιά, όλους τους πολιτικούς αντιπάλους – σκοτώθηκαν πάνω από 1.000 άτομα.
Αρχαία «σκυτάλη». Με αυτό το φονικό όργανο έγιναν οι δολοφονίες των αριστοκρατών στο Άργος το 370 π.Χ. μετά τις «ψευδείς διαβολές» που διέδωσαν οι δημαγωγοί στην πόλη
Τα επεισόδια αυτά ονομάστηκαν “σκυταλισμός του Αργους”. Οι δημαγωγοί, οι οποίοι είχαν διασπείρει τις ψευδείς διαβολές, φοβήθηκαν από το μέγεθος της σφαγής και παραδέχθηκαν τελικά ότι είχαν πει ψέματα, με το εκρηκτικό αποτέλεσμα ο όχλος να στραφεί εναντίον τους και να σκοτώσει αρκετές εκατοντάδες εξ αυτών. Σύμφωνα με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη ο συνολικός απολογισμός των νεκρών ήταν 1.500 και από τις δύο πλευρές. Τελικά στην περίπτωση αυτή το κακό εστράφη και προς τους θύτες, εκείνους που διέσπειραν τα fake news, με αποτέλεσμα να μετατραπούν και οι ίδιοι σε θύματα του λαϊκισμού τους».
Ένα δεύτερο ιστορικό γεγονός που έπεσε… θύμα ψευδών ειδήσεων, περιγράφεται από τον Πλούταρχο στη βιογραφία του Δημητρίου του Πολιορκητή.
Όπως περιέγραψε ο κ. Βερτουδάκης, «είμαστε στο 322 π.Χ και την προηγούμενη χρονιά έχει αποβιώσει ο Μέγας Αλέξανδρος. Το γεγονός αυτό έχει ανακινήσει τους Αθηναίους αντιμακεδόνες ώστε να συσπειρώσουν όλες τις πόλεις του Νότου σε έναν αντιμακεδονικό αγώνα. Ο συγκεκριμένος πόλεμος είναι ο λεγόμενος Λαμιακός Πόλεμος. Μια κομβική μάχη αυτού του πολέμου κρίθηκε στη θάλασσα σε μια ναυμαχία που έλαβε χώρα το 322 π.Χ. έξω από την Αμοργό. Ο αθηναϊκός στόλος με επικεφαλής τον Ευετίωνα ναυμάχησε με τον μακεδονικό στόλο με αρχηγό τον ναύαρχο Κλείτο. Οι Αθηναίοι συνετρίβησαν και η ναυμαχία αυτή σήμανε το τέλος της θαλασσοκρατορίας τους. Την είδηση για το αποτέλεσμα της ναυμαχίας έφερε στην Αθήνα ο Στρατοκλής, ένας ιδιόρρυθμος πολιτικός, ο οποίος εμφανίστηκε στην Εκκλησία του Δήμου στεφανωμένος και διέδωσε ότι ο αθηναϊκός στόλος νίκησε – ετέλεσε μάλιστα «ευαγγέλια» (δηλαδή θυσία για την καλή είδηση) αλλά και «κρεωδαισία» (μοίρασε κρέας στους πολίτες, μια τελετουργία που σχετιζόταν επίσης με μια καλή είδηση). Δύο ημέρες αργότερα όμως έφθασαν στην Αθήνα οι επιζήσαντες του αθηναϊκού στόλου καταρρακωμένοι. Και ο αθηναϊκός δήμος ρώτησε οργίλος τον Στρατοκλή γιατί είπε ψέματα. Εκείνος απάντησε: «Τι χάσατε; Σας έκανα έστω για δύο ημέρες χαρούμενους».
Ένα ακόμη ιστορικό γεγονός που αποδείχθηκε fake πολύ αργότερα – σε ό,τι τουλάχιστον αφορούσε τα κίνητρα που οδήγησαν σε αυτό – ήταν εκείνο της τυραννοκτονίας η οποία έλαβε χώρα στην Αθήνα το 514 π.Χ. «Εκείνη την εποχή στην Αθήνα κυβερνούσε ο γιος του τυράννου Πεισίστρατου, ο Ιππίας» εξιστόρησε ο κ. Βερτουδάκης και προσέθεσε: «Εγινε τότε απόπειρα δολοφονίας του Ιππία και του αδελφού του Ιππαρχου από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα – ο Ιππαρχος σκοτώθηκε. Οι Αθηναίοι τίμησαν τους δύο τυραννοκτόνους στήνοντάς τους άγαλμα – το περίφημο «Σύνταγμα των τυραννοκτόνων» που είναι το πρώτο πολιτικό μνημείο επί ευρωπαϊκού εδάφους. Σχεδόν έναν αιώνα αργότερα ο Θουκυδίδης αποκάλυψε ότι η δολοφονία αυτή δεν ήταν πολιτικού αλλά ερωτικού χαρακτήρα – ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτονας ήταν ζευγάρι και ο Ιππαρχος είχε κάνει ερωτική κρούση στον Αρμόδιο. Ο Αρμόδιος το είπε στον Αριστογείτονα και μαζί αποφάσισαν να δολοφονήσουν τους τυράννους. Η συλλογική μνήμη των Αθηναίων ήθελε όμως επί μακρόν να πιστεύει ότι οι Αρμόδιος και Αριστογείτονας χάρισαν στην πόλη την απαλλαγή από την τυραννίδα – παρότι μάλιστα οι πολίτες πίστευαν λανθασμένα ότι ο Ιππαρχος θανατώθηκε από τους «Τυραννοκτόνους», ενώ ήταν τύραννος, και αγνοούσαν ότι την εξουσία ασκούσε ο Ιππίας ως ο πρωτότοκος γιος του Πεισίστρατου. Ηταν τέτοια η πίστη τους ώστε μετά την καταστροφή των αγαλμάτων το 480 π.Χ από τον Ξέρξη οι Αθηναίοι έστησαν νέο αγαλμάτινο σύνταγμα».
Στον αντίποδα υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες ο πληθυσμός πίστευε ότι πραγματικές ειδήσεις ήταν fake news (γεγονός που μαρτυρεί πόσο καλά γνώριζαν την ύπαρξη των ψευδών ειδήσεων στην αρχαία Ελλάδα). Οπως είπε ο κ. Παπαθωμάς «είναι χαρακτηριστικό το περιστατικό που μεταφέρει ο Θουκυδίδης στο όγδοο βιβλίο του και αφορά την άρνηση των Αθηναίων να πιστέψουν το νέο σχετικά με τη συντριπτική ήττα του αθηναϊκού στρατού στη Σικελική εκστρατεία – γεγονός που σήμαινε ότι είχε χαθεί ο ανθός της αθηναϊκής νεολαίας. Μια ολόκληρη πόλη πίστεψε ότι η δυσάρεστη αλλά πραγματική είδηση ήταν fake news, γιατί δεν άντεχε ψυχολογικά την αλήθεια».
Κάποιες ψευδείς αρχαίες ειδήσεις μπορούσαν μάλιστα να είναι τόσο επιτυχημένες ώστε ακόμη και σήμερα οι σύγχρονοι ιστορικοί να αναζητούν αν ήταν πράγματι fake news. Μια τέτοια χαρακτηριστική περίπτωση ήταν εκείνη της κοπής των Ερμών κεφαλών που έγινε στο ξεκίνημα της Σικελικής εκστρατείας και την οποία «φόρτωσαν» στον Αλκιβιάδη οι πολιτικοί του αντίπαλοι. Ο κ. Παπαθωμάς εξήγησε ότι «ο Αλκιβιάδης ήταν ένας ευφυέστατος στρατηγός και πολιτικός που ήθελε η Αθήνα να κυριαρχήσει στον κόσμο κατανικώντας τη Σπάρτη και τους Δωριείς συμμάχους της στη Σικελία. Οταν ξεκίνησε για τη Σικελική εκστρατεία διαδόθηκε παντού το νέο ότι προτού εκστρατεύσει, μια ομάδα νέων υπό την ηγεσία του είχε βεβηλώσει τις στήλες του Ερμή στην Αθήνα οι οποίες αποτελούσαν οδοδείκτες της πόλης και ήταν σύμβολα της μεσαίας τάξης και της δημοκρατίας. Με αφορμή το συγκεκριμένο γεγονός ήρθε στο φως και μια ακόμη αναπόδεικτη καταγγελία ότι ο Αλκιβιάδης είχε βεβηλώσει τα Ελευσίνια Μυστήρια – κατηγορία πολύ βαριά για την εποχή – με αποτέλεσμα τελικά να ανακληθεί στην Αθήνα. Οι Αθηναίοι εκστράτευσαν στερημένοι από την ηγεσία του εμπνευστή της εκστρατείας και υπέστησαν πανωλεθρία. Είναι πολύ πιθανό ότι οι πολιτικοί αντίπαλοι του Αλκιβιάδη εκμεταλλεύθηκαν το τυχαίο γεγονός του βανδαλισμού των αγαλμάτων του Ερμή από μια ομάδα νέων προκειμένου να τον αποδυναμώσουν και να καταστρέψουν το εγχείρημά του με μια ‘δολοφονία χαρακτήρα’».
Διαγράφοντας το παρελθόν
Ταξίδι στη ρωμαϊκή εποχή τώρα και τα fake news καλά κρατούν, όπως περιέγραψε ο κ. Παπαθωμάς.
«Οι Ρωμαίοι είχαν μια κρατικά διαμορφωμένη βιομηχανία παραποίησης ιστορικών γεγονότων, η οποία προσπαθούσε να χειραγωγήσει το μέλλον με βάση τη χειραγώγηση του παρελθόντος. Πρόκειται για την αποκαλούμενη “Damnatio memoriae” (“καταδίκη της μνήμης” – ο συγκεκριμένος όρος είναι του όψιμου 17ου αιώνα ενώ οι αρχαίοι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν τον όρο “abolitio nominis”, δηλαδή “διαγραφή του ονόματος”), η οποία αφορούσε κυρίως πολιτικά πρόσωπα και συνίστατο στην “εξαφάνιση” της μνήμης σχετικά με την ύπαρξη ατόμων που κατείχαν θέσεις εξουσίας από τους αντικαταστάτες τους ή διεκδικητών του θρόνου που απέτυχαν να φθάσουν στο ανώτατο αξίωμα. Πολλές φορές η Σύγκλητος ή ο ίδιος ο νέος αυτοκράτορας αποφάσιζαν να διαγράψουν πλήρως κάθε ανάμνηση για τους ανθρώπους αυτούς».[...............................................]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου