Ο αριστερός πολιτισμικός στοχασμός του Φρέντρικ Τζέιμσον (1934-2024)
Θα περίμενε κανείς η ελληνική κριτική, ερμηνευτική και φιλολογία να αναπτύξουν έναν εντατικό διάλογο με τον Φρέντρικ Τζέιμσον (Fredric Jameson) τα τελευταία πενήντα χρόνια, επειδή ο κορυφαίος Αμερικανός στοχαστής ασκούσε όλες τις ιδιότητες που οι περισσότεροι Έλληνες διανοούμενοι, ιδιαίτερα οι προοδευτικοί, θα ήθελαν να καλλιεργήσουν: είχε μια πλούσια και διαρκή παρουσία σε εφημερίδες, περιοδικά, συνέδρια, πανεπιστήμια, εκδοτικούς οίκους, φεστιβάλ και γενικά στον δημόσιο πνευματικό χώρο. Ήταν ένας πολυμαθής κριτικός με παγκόσμια απήχηση. Θα έπρεπε να προσκαλείται τακτικά στη χώρα μας για να βρει αξιόλογους συνομιλητές. Άλλωστε είχε εκφράσει από το 1990 το άμεσο ενδιαφέρον του για τη σύγχρονη Ελλάδα, σχολιάζοντας σε βάθος το αφιέρωμα στην ντελεζιανή ελάσσονα λογοτεχνία και εδαφικότητα που οργανώσαμε ο Γρηγόρης Τζουσδάνης, η Άρτεμις Λεοντή και εγώ (Journal of Modern Greek Studies 8:1). Κι όμως, η ελληνική διανόηση τον αγνόησε συστηματικά, προτιμώντας να ασχοληθεί με ξεπερασμένους και απομονωμένους σχολιαστές του απολιθωμένου δυτικού κανόνα, όπως ο Τζορτζ Στάινερ και ο Χάρολντ Μπλουμ. Τι φοβήθηκε;
Θα απαριθμήσω μερικά βασικά στοιχεία της πρωτοποριακής προβληματικής του Τζέιμσον.
- Η διαλεκτική μέθοδος εντοπίζει εσωτερικές συγκρούσεις σε πολιτιστικά έργα και φαινόμενα και, αντί να τις συμφιλιώσει, ώστε να αποκαταστήσει μια αισθητική ενότητα, τονίζει τις αντιφάσεις τους, δείχνοντας πώς υποκύπτουν και ταυτόχρονα αντιστέκονται στην κυρίαρχη αστική ιδεολογία.
- Η μαρξιστική κριτική ανανεώνει τόσο τη θεματική όσο και τη μεθοδολογία της, εξετάζοντας τη σχέση κουλτούρας και ιδεολογίας στην εποχή του ύστερου καπιταλισμού, του νεοφιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης, επιμένοντας ιδιαίτερα στην πολιτική διάσταση της καλλιτεχνικής μορφής (του ύφους, του λογοτεχνικού είδους και της αφηγηματικής δομής).
- Η μελέτη της λογοτεχνίας εμπλουτίζεται από πολλά και διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα (π.χ. φαινομενολογία, υπαρξισμός, φεμινισμός, αποδόμηση) και επιστήμες (π.χ. γλωσσολογία, ανθρωπολογία, ψυχολογία), διαμορφώνοντας τη δική της «λογοτεχνική θεωρία», η οποία επεξεργάζεται σύνθετες ερμηνευτικές μεθόδους, αναθεωρώντας μεθόδους του πρώτου μισού του 20ού αιώνα.
- Η λογοτεχνική σπουδή εντάσσεται σε έναν ευρύτερο χώρο μελέτης, την πολιτισμική κριτική, η οποία δεν υπηρετεί το αυτοτελές έργο, αλλά εξετάζει την τέχνη στα κοινωνικά, ιδεολογικά, οικονομικά και πολιτικά της συμφραζόμενα, δίνοντας προτεραιότητα στην παραγωγή, κυκλοφορία, πρόσληψη και κατανάλωση πολιτιστικών προϊόντων.
- Η πολιτισμική κριτική αποκτά διαθεματικές διαστάσεις, διότι ασχολείται συγκριτικά με πολλές τέχνες (από κινηματογράφο και όπερα ως αρχιτεκτονική), καθώς και διάφορους κλάδους (από φιλοσοφία και ψυχανάλυση ως πολιτική οικονομία και πολεοδομία), με αποτέλεσμα να αναπτύσσει μια ευρύτατη εποπτεία των λειτουργιών του πολιτισμού.
- Ο διαθεματικός στοχασμός δίνει ιδιαίτερη προσοχή στη μεταμοντέρνα συνθήκη, η οποία αποτελεί μεγάλη πρόκληση στην επιστήμη, επειδή προβάλλει την αποσπασματικότητα, ρευστότητα και εμπορευματικότητα της ποιότητας, της ολότητας και της ταυτότητας, θέτοντας σε κρίση τον δυτικό πολιτισμό όπως διαμορφώθηκε από την εποχή του Διαφωτισμού.
- Στην κρίσιμη εποχή μας, η κριτική και η επιστήμη έχουν μεγάλη πολιτική ευθύνη, επειδή δεν μπορούν να περιορίζονται σε εξηγητική περιγραφή, αισθητική αποτίμηση και ερμηνευτική εμβάθυνση, αλλά πρέπει να έχουν επίγνωση του δημόσιου ρόλου τους στην παιδεία, την τέχνη, την πληροφόρηση και την κοινωνική δικαιοσύνη.
- Ο παγκοσμιοποιημένος πολιτισμός μας απαιτεί μια ολιστική κριτική που ξέρει πολλές γλώσσες, ενημερώνεται για πολλές επιστήμες, παρακολουθεί πολλές τάσεις, γνωρίζει τους πιο πρόσφατους πειραματισμούς και γενικά έχει εγκυκλοπαιδικά σύγχρονα ενδιαφέροντα, ώστε να αποφασίζει τι θέσεις θα πάρει.
Αυτή είναι η πνευματική κληρονομιά του Φρέντρικ Τζέιμσον (που, όπως έγραψε ο Τέρι Ίγκλτον, είχε διαβάσει περισσότερα βιβλία από κάθε άλλον εν ζωή άνθρωπο), και γι’ αυτό το ογκώδες έργο του εξακολουθεί να έχει διεθνή απήχηση. Όχι δυστυχώς στην Ελλάδα, όπου η κριτική και φιλολογία παραμένουν φανατικά προσκολλημένες σε ένα ίνδαλμα που η παγκόσμια σκέψη και επιστήμη έχουν εγκαταλείψει προ πολλού – το αυτοτελές έργο λογοτεχνίας και τέχνης. Από αυτή τη μυωπική σκοπιά, κάθε επαφή της λογοτεχνίας με ιδέες, θεωρίες και μεθόδους φαίνεται βεβήλωση της αισθητικής ιερότητας. Αντίθετα, με την έμφαση στη θεωρία, την ιστορία και την πολιτική, ο στοχασμός του Τζέιμσον μπορεί να ανοίξει τους κλειστούς ερμηνευτικούς ορίζοντες στις διαστάσεις μιας λογοτεχνίας η οποία δεν υφίσταται κάπου αφ’ εαυτής, ώστε να χρειάζεται υπεράσπιση και προστασία, αλλά λειτουργεί καθημερινά γύρω μας παίζοντας έναν εξαιρετικά δημιουργικό ρόλο.
Κλείνω με μια προσωπική μαρτυρία που ζωντανεύει τον μοναδικό αυτό διανοούμενο. Γνώρισα τον Φρεντ (όπως ήταν σε όλους γνωστός) πριν από τριάντα χρόνια, το 1994, όταν ήρθε για ομιλία στο Ohio State University, όπου ήμουν Καθηγητής. Η επικοινωνία μαζί του ήταν εξαιρετικά απαιτητική και συναρπαστική, επειδή συνομιλούσες με έναν άνθρωπο εγκυκλοπαιδικής εμβρίθειας ο οποίος ενδιαφερόταν μόνο για μείζονα θέματα. Αν και γνώριζε τους πάντες, δεν ενδιαφερόταν να κουτσομπολέψει κανέναν. Στο φαγητό, αφού πρώτα μιλήσαμε για τις ταινίες του Θόδωρου Αγγελόπουλου, που θαύμαζε και μάζευε (και υποσχέθηκε να μου στείλει τους Κυνηγούς, που τότε δεν είχα), βρεθήκαμε να συζητάμε το ρόλο της ηθικής στην κριτική. Υποστήριξα πως πρέπει να συλλογιστούμε το πολιτικό ήθος ως μια καίρια διάσταση του κριτικού έργου. Ο Φρεντ είχε σοβαρές επιφυλάξεις, γιατί θεωρούσε πως η συνειδητή και υπεύθυνη πολιτική εμπεριέχει ήδη την ηθική.
Μου έριξε τότε μια πρόκληση: Θα δεχόταν την άποψή μου αν μπορούσα να ετοιμάσω μια συλλογή μελετών πάνω σε αυτό το θέμα. Διηύθυνε τότε το έγκριτο επιστημονικό περιοδικό The South Atlantic Quarterly (SAQ), το οποίο πρωτοτυπούσε βγάζοντας μόνο αφιερώματα, προωθώντας έτσι τη συστηματική σκέψη. Θα μπορούσα να ζητήσω αρκετά πρωτότυπα κείμενα ώστε να επιμεληθώ ένα αφιέρωμα πάνω στο θέμα που υπερασπιζόμουν και να αποδείξω ότι υπάρχει σοβαρό ενδιαφέρον γι’ αυτό; Δέχτηκα την πρό(σ)κληση με ενθουσιασμό, και δυο χρόνια αργότερα, το φθινόπωρο του 1996, κυκλοφόρησε το ειδικό τεύχος «Ethical Politics» με δική μου επιμέλεια. Μου έστειλε αμέσως ευχαριστίες και συγχαρητήρια, λέγοντας πως δεν είναι ένα θέμα με το οποίο αισθάνεται ακόμα επαρκής να ασχοληθεί, αλλά θεωρεί τώρα πως οπωσδήποτε ανήκει σε εκείνα στα οποία αξίζει να δώσουμε προτεραιότητα.
Αυτός ήταν ο απαράμιλλος Φρέντρικ Τζέιμσον – ένας αριστερός διανοούμενος της κριτικής και της κρίσης, πάντα ανοιχτός σε τολμηρές ιδέες και πρωτοβουλίες, πάντα έτοιμος να στοχαστεί πολιτικά τις δημόσιες λειτουργίες του πολιτισμού σε μια μετα-πολιτισμική εποχή.
* Ομότιμος καθηγητής της Νεοελληνικής Έδρας Κ. Π. Καβάφη στα Τμήματα Κλασικής και Συγκριτικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, μέλος Γνωμοδοτικού Συμβουλίου Ινστιτούτου ΕΝΑ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου