Η ύβρις στους αρχαίους Έλληνες
Η λέξη «ύβρις» χρησιμοποιείται σήμερα για να δηλώσει μια απρεπή φράση, πράξη ή συμπεριφορά εναντίον προσώπου ή θεσμού. Στην αρχαιότητα η λέξη είχε βαθύτερη και βαρύτερη σημασία. Δήλωνε την αυθαίρετη βία από υπερβολική αίσθηση δύναμης, από αλαζονεία, αρχομανία ή πάθος (π.χ., αγανάκτηση, λαγνεία). Πρόκειται για έναν ηθικό όρο που τον χρησιμοποιούσαν για να περιγράψουν τη σκόπιμη ατιμωτική συμπεριφορά.
Η υβριστική συμπεριφορά ήταν αρκετή για να επισύρει όχι μόνο μια ηθική καταδίκη· στην αρχαία Αθήνα (ίσως και αλλού) αντιμετωπιζόταν ως σοβαρό έγκλημα.
Ο Αριστοτέλης («Ρητορική», 1378b 23-30) δίνει έναν πλήρη ορισμό της λέξης: «Ύβρις είναι να κάνει και να λέει κανείς πράγματα ατιμωτικά για το θύμα. Το κίνητρο από τη μεριά του θύτη δεν είναι άλλο παρά μόνο η προσωπική του ευχαρίστηση (διότι όσοι προβαίνουν σε αντίποινα δεν υβρίζουν, αλλά εκδικούνται). Όσοι υβρίζουν χαίρονται επειδή νομίζουν ότι υπερέχουν κακομεταχειριζόμενοι κάποιον. Γι’ αυτό οι νέοι και οι πλούσιοι είναι υβριστές· επειδή νομίζουν πως φαίνονται ανώτεροι όταν διαπράττουν ύβριν. Γνώρισμα της ύβρεως είναι η έλλειψη αισθήματος σεβασμού· και όποιος δεν δείχνει σεβασμό σε κάτι το περιφρονεί».
Ενώ η ύβρις δήλωνε κυρίως την προσβολή εκ μέρους όσων ήταν (ή νόμιζαν πως είναι) ισχυροί ή ανώτεροι, εντούτοις τη χρησιμοποιούσαν για να δηλώσουν και την αυθάδεια εκ μέρους των «κατώτερων» (γυναικών, παιδιών, σκλάβων) που έδειχναν ανυπακοή ή διεκδικούσαν ανεξαρτησία.
Η ετυμολογία της λέξης είναι αβέβαιη· έχει προταθεί μια συσχέτιση με το χεττιτικό ρήμα huwapp- [κακομεταχειρίζομαι, δυνητικό ουσιαστικό *hu(wa)ppar]. Αντίθετες έννοιες προς την ύβριν είναι: αιδώς (συστολή, σεβασμός), δίκη (δικαιοσύνη), ευνομία (τάξη, νομιμότητα), σωφροσύνη. Ο Πίνδαρος χαρακτηρίζει την ύβριν θρασύστομη (θρασύμυθον) και υποστηρίζει πως η Ευνομία και η Δίκη αποτελούν ένα ασφαλές βάθρο για να στηριχτεί πάνω τους μια πόλη («Ολυμπιονίκοι», 13.6 κ.ε.).
Στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία η ύβρις αποτελεί κρίκο της αδιάσπαστης αλυσίδας: πλούτος-κορεσμός-ύβρις-τιμωρία/καταστροφή (όλβος-κόρος-ύβρις-άτη). Ο Σόλων επισημαίνει (απ. 6) ότι ο κορεσμός γεννά την ύβριν όταν παρουσιαστεί άφθονος πλούτος σε άμυαλους ανθρώπους.
Στον Ησίοδο η δεύτερη γενιά ανθρώπων, η επονομαζόμενη αργυρή, αφανίστηκε επειδή από υπεροψία έπαψε να λατρεύει και να τιμά τους θεούς. Ο ποιητής συμβουλεύει ότι οφείλει κανείς να είναι δίκαιος και όχι αλαζονικός, καθώς η δικαιοσύνη στέκει υπεράνω της ύβρεως· αλλά αυτό το μαθαίνει ο άμυαλος όταν πάθει («Έργα», 219 κ.ε.). Ο Αισχύλος λέει στον «Αγαμέμνονα» (773 κ.ε.) ότι η Δικαιοσύνη φωτίζει τα καπνισμένα φτωχόσπιτα και ανταμείβει την τίμια ζωή. Αποστρέφεται παλάτια γεμάτα από χρυσάφι που έχουν σωρεύσει άνομα χέρια, καθώς δεν εκτιμά την ψεύτικη δύναμη του πλούτου. Στους «Πέρσες» (820 κ.ε.) ο ποιητής ξεκαθαρίζει ότι δεν ταιριάζουν σε θνητούς αλαζονικά φρονήματα· διότι όταν ανθήσει η υπεροψία, μεστώνει το στάχυ της καταστροφής και θερίζει κανείς μόνο δάκρυα.
Η Ύβρις και η Νέμεσις
Από
τα παραπάνω, η αντίληψη που κυριαρχούσε στην αρχαιότητα συνοψίζεται ως
εξής: όταν ο αλαζόνας υπερβεί τα όρια της κοσμικής τάξης που έχουν θέσει
οι θεοί, τότε αυτοί αγανακτούν μαζί του και επεμβαίνει η Νέμεσις για να
τον τιμωρήσει σκληρά.
Από δικαστικής πλευράς, οι Αθηναίοι θεωρούσαν ως ύβριν την προσβλητική πρόκληση σωματικής βίας. Κλασικά παραδείγματα: το γρονθοκόπημα που εισέπραξε ο Δημοσθένης από τον Μειδία μέσα στο θέατρο και το άγριο ξυλοκόπημα του νεαρού Αθηναίου Αρίστωνα από τον Κόνωνα και την παρέα του, με τον προχωρημένο σε ηλικία Κόνωνα να χαίρεται ως θριαμβευτής κόκορας πάνω από το σώμα του κακοποιημένου θύματος (Δημοσθένης, «Κατά Κόνωνος»).
Στην κλασική εποχή, το δικαίωμα να μπορεί οποιοσδήποτε πολίτης να καταθέτει γραπτή καταγγελία («γραφὴν ὕβρεως») εναντίον ισχυρών και υπέρ αδυνάτων αποτελούσε δημοκρατικό εργαλείο της αθηναϊκής Πολιτείας. Το θύμα μπορούσε να είναι παιδί, γυναίκα ή άνδρας - ελεύθεροι ή δούλοι.
Η καταγγελία υποβαλλόταν στο σώμα των θεσμοθετών, οι οποίοι την έφερναν για εκδίκαση στην Ηλιαία· το χρηματικό πρόστιμο που επέβαλλε το δικαστήριο το καρπωνόταν το κράτος. Έτσι, ο κατήγορος δεν είχε κάποια υλική ωφέλεια, αντιθέτως θα πλήρωνε πρόστιμο 1.000 δραχμές αν εγκατέλειπε τη δίωξη ή αν δεν λάμβανε το ένα πέμπτο από τις ψήφους των δικαστών.
Στον λόφο του Άρειου Πάγου υπήρχαν δύο τραχιές λευκές πέτρες, οι «λίθοι ύβρεως και αναιδείας», όπου στέκονταν αντίστοιχα ο κατηγορούμενος και ο κατήγορος για να δώσουν έναν επίσημο δεσμευτικό όρκο ότι σε περίπτωση που πουν ψέματα, ας αφανιστούν οι ίδιοι, το σπίτι και η γενιά τους.
Υβριστικές πράξεις θεωρούνταν ακόμα η σεξουαλική αποπλάνηση και κακοποίηση (βιασμός).
Σε επίπεδο κρατών, η ύβρις εκδηλωνόταν ως επεκτατική εισβολή, υποδούλωση ή πολεμική αγριότητα. Οι Περσικοί Πόλεμοι αντιμετωπίστηκαν ως αλαζονικό εγχείρημα υπερφίαλων εκπροσώπων της περσικής μοναρχίας, οι οποίοι το πλήρωσαν πολύ ακριβά, με ταπεινωτικές ήττες και εξευτελισμούς. Για παράδειγμα, το παριανό μάρμαρο που οι Πέρσες εισβολείς έφεραν μαζί τους το 490 π.Χ. για να το στήσουν ως τρόπαιο, πιστεύοντας ότι εύκολα θα κυρίευαν την Αθήνα, μετατράπηκε μετά την πανωλεθρία τους στον Μαραθώνα σε τρόπαιο των Αθηναίων εις βάρος των Περσών. Σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία (1.33), από αυτό το μάρμαρο οι Αθηναίοι έφτιαξαν άγαλμα της Νέμεσης και το τοποθέτησαν στο ιερό της στον Ραμνούντα, θέλοντας να δηλώσουν ότι η δίκαιη οργή της θεάς τιμώρησε σκληρά τους υβριστές εισβολείς, εκμηδενίζοντάς τους με μια ηχηρή, ατιμωτική ήττα.
Στην τέχνη, προσωποποιημένη η Ύβρις εμφανίζεται μόνο μία φορά: πρόκειται για ένα μαρμάρινο ανάγλυφο όπου η Νέμεσις, ως βασίλισσα του Ουρανού (όπως λατρευόταν σε Αίγυπτο και Συρία), καταπατά την Ύβριν. Το ανάγλυφο τοποθετείται χρονικά στις αρχές του 1ου αι. μ.Χ.· το ύφος και η σύνθεση της απεικόνισης πλησιάζουν την παλαιοχριστιανική τέχνη. Η νικήτρια Νέμεσις αντιστοιχεί προς την Παρθένο Μαρία.
* Η Αλεξάνδρα Ροζοκόκη είναι διευθύντρια Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου