Ο γερο-Σάτυρος και ο Daumier
Ευάγγελος Κωνσταντέλος
Κατά
τη διάρκεια της βασιλείας (9 Αυγούστου 1830-24 Φεβρουαρίου 1848) του
Λουδοβίκου Φίλιππου της Γαλλίας (1773-1850), ο εκδότης Charles Philipon
(1800-1861) ξεκινά την έκδοση των περιοδικών La Caricature και Le
Charivari. Με μια ομάδα σπουδαίων γελοιογράφων και καλλιτεχνών, όπως ο
Achille Jacques-Jean-Marie Devéria (1800-1857), ο Denis Auguste Marie
Raffet (1804-1860), ο Jean Ignace Isidore Gérard (1803-1847), ο Joseph
Germain Mathieu Roubaud (1811-1847), ο Honoré-Victorin Daumier
(1808-1879) μεταξύ άλλων, ο Philipon αρχίζει να δημοσιεύει
γελοιογραφίες, σκίτσα και αναπαραστάσεις σατιρικού περιεχομένου. Η
θεματολογία, αν και παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία, στόχευε τα κακώς κείμενα της κοινωνίας, τις ηγεμονικές τάσεις μιας κοινωνικής τάξης σε βάρος της άλλης αλλά πιο πολύ την εκάστοτε εξουσία.
Μια από τις πιο δυναμικές μορφές των περιοδικών ήταν ο Daumier, ο οποίος αναδείκνυε τα κουσούρια της άρχουσας αστική τάξης, τη διαφθορά των λειτουργών της δικαιοσύνης και την ανικανότητα των κυβερνήσεων και των πολιτικών, τους οποίου ξεφτίλιζε σε κάθε ευκαιρία. Μάλιστα, ήταν τόσο επικριτικός, που το 1832 δημοσίευσε μια γελοιογραφία που απεικόνιζε τον βασιλιά της Γαλλίας ως Γαργαντούα, να καταβροχθίζει τον πλούτο και τον μόχθο του λαού. Αυτή η γελοιογραφία ήταν αρκετή να εξαγριώσει το βασιλιά, με αποτέλεσμα ο Daumier να φυλακιστεί για έξι μήνες.
Στα έργα του Daumier πάντα υπάρχει μια συμπάθεια για τις ασθενέστερες κοινωνικές τάξεις χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο καλλιτέχνης δεν σατίριζε την απάθεια και την αδιαφορία των απλών ανθρώπων, οι οποίοι αρκούμενοι στις μικρές εφήμερες απολαύσεις αδιαφορούσαν για τις κοινωνικές ανισότητες, γίνονταν και αυτοί στόχος της δριμείας κριτικής του Daumier, που τους υπενθύμιζε ποιος ήταν ο δυνάστης τους. Ο Daumier είναι ευρέως γνωστός για δύο πολύ γνωστά του έργα, το Βαγόνι Τρίτης Θέσης (1862–64) που βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και το Rue Transnonain (1834). Γενικά, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον απλά και μόνο να ξεφυλλίσει κανείς βιβλία και συλλογές του Daumier και αμέσως θα καταλάβει την ουσία του τι και ποιόν εκπροσωπεί η έντυπη κοινωνική και πολιτική σάτιρα και γελοιογραφία.
Η Γαλλία τόσο κατά τον 19ο όσο και κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα ανέδειξε μια πολύ σπουδαία παράδοση στην τέχνη της γελοιογραφίας και της κοινωνικο-πολιτικής σάτιρας. Δεν έλειψαν βέβαια και κάποιες παραφωνίες όπως για παράδειγμα ο φασισμός του Τεν-Τεν και ο φανερός και άλλοτε κρυφός σοβινισμός του Αστερίξ. Αλλά και στην Ελλάδα είχαμε σπουδαίους γελοιογράφους, όπως για παράδειγμα ο Θέμος Άννινος, Δημήτρης Γαλάνης, Φωκίων Δημητριάδης, Παύλος Παυλίδης, Μποστ (Μέντης Μποσταντζόγλου) και φυσικά ο πολύ σπουδαίος Αρχέλαος Αντώναρος. Όπως στη Γαλλία έτσι και στην Ελλάδα υπάρχουν παραφωνίες.
Ο πιο γνωστός γελοιογράφος και επίσημος εκπρόσωπος έντυπης εικονογραφημένης “σάτιρας δελφιναρίου”, με στοιχεία ζούγκλας, είναι ο Αρκάς. Θα μπορούσα να εμβαθύνω περισσότερο στα εικαστικά, στιλιστικά μοτίβα και στην σχεδιαστική μετριότητα αλλά αυτό έχει ίσως δευτερεύουσα σημασία και είναι θέμα ικανοτήτων. Το πρωτεύον είναι η θεματολογία από όπου προκύπτει και η “ιδεολογία” του καλλιτέχνη. Οι θεματικές του δε διαθέτουν ιδιαίτερη ποικιλία, καθώς περιορίζονται κυρίως στο σεξ και το σεξισμό, στον ρατσισμό και τώρα τελευταία στην πολιτική προπαγάνδα και τον αντικομουνισμό. Για τον καλλιτέχνη, ο απλός άνθρωπος χαρακτηρίζεται μόνο από ένστικτα και γι’ αυτό του αξίζει να υποφέρει. Η κοινωνία για τον Αρκά είναι σχεδόν ηλίθια, άβουλη και καθυστερημένη που σκέφτεται μόνο το σεξ και ενδιαφέρεται μόνο για κουτσομπολιό και εξυπνάδες.
Με τον αέρα του ΠΑΣΟΚ, ο Αρκάς μας λέει από το 1981 πόσο ηλίθιοι και σεξουαλικά πεινασμένοι είμαστε, μέχρι που η Λουκρητία των Ιμαλαΐων οδήγησε τον καλλιτέχνη να κάνει καριέρα στο facebook. Εκεί ο Αρκάς, ξαφνικά, ανακάλυψε ότι η κοινωνία, εκτός από ηλίθια και σεξουαλικά πεινασμένη, δεν έχει και πολιτική άποψη. Η δουλοπρέπεια του καλλιτέχνη μπορεί σε κάποιο επίπεδο να δικαιολογηθεί αλλά η αντικοινωνικότητα και ο ρατσισμός δεν ανήκουν στην ιδέα για την οποία δημιουργήθηκε η τέχνη της γελοιογραφίας. Τότε είναι που φτιάχνεται η προπαγάνδα. Οι μαθησιακές δυσκολίες, ο κοινωνικός αποκλεισμός, ο ρατσισμός, ο σεξισμός, ο μισογυνισμός είναι φαινόμενα που καταπιέζουν ανθρώπους και κοινωνικές ομάδες. Δεν είναι θέματα προς σάτιρα. Οι άνθρωποι που υποφέρουν, δεν είναι ηλίθιοι αλλά θύματα των αφεντικών του κάθε Αρκά.
Η σάτιρα, οφείλει να επιτίθεται στην κάθε λογής εξουσία που δρα εις βάρος των ατόμων και ομάδων και να την γελοιοποιεί. Το αντίθετο, είναι απλά κακία, μισανθρωπία, αντικοινωνική συμπεριφορά και λαϊκισμός ή απλά ο καλλιτέχνης, πιθανώς, να έχει ψυχολογικά προβλήματα και απωθημένα. Αλλά και στην πολιτική σάτιρα, η υπερβολή στην απεικόνιση ενός πολιτικού, δεν γίνεται για να προσβάλει το άτομο αλλά να σατιρίσει συμπεριφορές ή να κάνει κριτική σε μια δήλωση ή σε κάποιο θεσμό. Να δεχτώ όμως, ότι και η άμεση γελοιοποίηση των πολιτικών μπορεί να είναι απαραίτητη και επιβεβλημένη ακόμη και φορές που τους αδικεί η σάτιρα του καλλιτέχνη, αφού οι ίδιοι έχουν επιλέξει να βρίσκονται στη δημόσια σφαίρα, άρα και να υπόκεινται σε δημόσια κριτική και χλεύη. Ο Αρκάς όμως δικαιολογείται, αφού είναι νέος στην πολιτική σάτιρα… μόλις τεσσάρων ετών.
Η κακεντρέχεια και η χυδαιότητα του Αρκά δεν είναι σάτιρα και τα ευφυολογήματα, τύπου “δελφιναρίου”, ή οι πονηριές δεν είναι ευφυία. Είναι εκφυλισμός και δεν γελάει κανένας. Και επειδή όλοι οι καλλιτέχνες αφήνουν κάτι από τον εαυτό τους στα έργα τους, ο Daumier είναι στη συνείδησή μας ένας επαναστατημένος άνθρωπος, με μεγάλη αγωνία για την κοινωνία, ενώ ο Αρκάς ένας φαιδρός γερο-Σάτυρος, που έβγαλε την “τέχνη” του στο σφυρί και την τυπώνει όπου βρει… σε αναπτήρες, θήκες κινητών, φούτερ, κούπες και ποδιές μαγειρικής, αναζητώντας νεοφιλελεύθερους πάτρονες. Και τέλος μια ρητορική ερώτηση, για να καταλάβουμε όλοι την ιδεολογία του Αρκά και πόσο κοντά στην αντιπροεδρία βρίσκεται. Εάν συνδυάσουμε όλους τους χαρακτήρες του Αρκά, ποια πολιτική πτέρυγα της βουλής μας φτιάχνουν;
*Ο Ευάγγελος Κωνσταντέλος είναι Διδάκτωρ Φιλοσοφίας / Εικαστικός
Μια από τις πιο δυναμικές μορφές των περιοδικών ήταν ο Daumier, ο οποίος αναδείκνυε τα κουσούρια της άρχουσας αστική τάξης, τη διαφθορά των λειτουργών της δικαιοσύνης και την ανικανότητα των κυβερνήσεων και των πολιτικών, τους οποίου ξεφτίλιζε σε κάθε ευκαιρία. Μάλιστα, ήταν τόσο επικριτικός, που το 1832 δημοσίευσε μια γελοιογραφία που απεικόνιζε τον βασιλιά της Γαλλίας ως Γαργαντούα, να καταβροχθίζει τον πλούτο και τον μόχθο του λαού. Αυτή η γελοιογραφία ήταν αρκετή να εξαγριώσει το βασιλιά, με αποτέλεσμα ο Daumier να φυλακιστεί για έξι μήνες.
Στα έργα του Daumier πάντα υπάρχει μια συμπάθεια για τις ασθενέστερες κοινωνικές τάξεις χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο καλλιτέχνης δεν σατίριζε την απάθεια και την αδιαφορία των απλών ανθρώπων, οι οποίοι αρκούμενοι στις μικρές εφήμερες απολαύσεις αδιαφορούσαν για τις κοινωνικές ανισότητες, γίνονταν και αυτοί στόχος της δριμείας κριτικής του Daumier, που τους υπενθύμιζε ποιος ήταν ο δυνάστης τους. Ο Daumier είναι ευρέως γνωστός για δύο πολύ γνωστά του έργα, το Βαγόνι Τρίτης Θέσης (1862–64) που βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και το Rue Transnonain (1834). Γενικά, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον απλά και μόνο να ξεφυλλίσει κανείς βιβλία και συλλογές του Daumier και αμέσως θα καταλάβει την ουσία του τι και ποιόν εκπροσωπεί η έντυπη κοινωνική και πολιτική σάτιρα και γελοιογραφία.
Η Γαλλία τόσο κατά τον 19ο όσο και κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα ανέδειξε μια πολύ σπουδαία παράδοση στην τέχνη της γελοιογραφίας και της κοινωνικο-πολιτικής σάτιρας. Δεν έλειψαν βέβαια και κάποιες παραφωνίες όπως για παράδειγμα ο φασισμός του Τεν-Τεν και ο φανερός και άλλοτε κρυφός σοβινισμός του Αστερίξ. Αλλά και στην Ελλάδα είχαμε σπουδαίους γελοιογράφους, όπως για παράδειγμα ο Θέμος Άννινος, Δημήτρης Γαλάνης, Φωκίων Δημητριάδης, Παύλος Παυλίδης, Μποστ (Μέντης Μποσταντζόγλου) και φυσικά ο πολύ σπουδαίος Αρχέλαος Αντώναρος. Όπως στη Γαλλία έτσι και στην Ελλάδα υπάρχουν παραφωνίες.
Ο πιο γνωστός γελοιογράφος και επίσημος εκπρόσωπος έντυπης εικονογραφημένης “σάτιρας δελφιναρίου”, με στοιχεία ζούγκλας, είναι ο Αρκάς. Θα μπορούσα να εμβαθύνω περισσότερο στα εικαστικά, στιλιστικά μοτίβα και στην σχεδιαστική μετριότητα αλλά αυτό έχει ίσως δευτερεύουσα σημασία και είναι θέμα ικανοτήτων. Το πρωτεύον είναι η θεματολογία από όπου προκύπτει και η “ιδεολογία” του καλλιτέχνη. Οι θεματικές του δε διαθέτουν ιδιαίτερη ποικιλία, καθώς περιορίζονται κυρίως στο σεξ και το σεξισμό, στον ρατσισμό και τώρα τελευταία στην πολιτική προπαγάνδα και τον αντικομουνισμό. Για τον καλλιτέχνη, ο απλός άνθρωπος χαρακτηρίζεται μόνο από ένστικτα και γι’ αυτό του αξίζει να υποφέρει. Η κοινωνία για τον Αρκά είναι σχεδόν ηλίθια, άβουλη και καθυστερημένη που σκέφτεται μόνο το σεξ και ενδιαφέρεται μόνο για κουτσομπολιό και εξυπνάδες.
Με τον αέρα του ΠΑΣΟΚ, ο Αρκάς μας λέει από το 1981 πόσο ηλίθιοι και σεξουαλικά πεινασμένοι είμαστε, μέχρι που η Λουκρητία των Ιμαλαΐων οδήγησε τον καλλιτέχνη να κάνει καριέρα στο facebook. Εκεί ο Αρκάς, ξαφνικά, ανακάλυψε ότι η κοινωνία, εκτός από ηλίθια και σεξουαλικά πεινασμένη, δεν έχει και πολιτική άποψη. Η δουλοπρέπεια του καλλιτέχνη μπορεί σε κάποιο επίπεδο να δικαιολογηθεί αλλά η αντικοινωνικότητα και ο ρατσισμός δεν ανήκουν στην ιδέα για την οποία δημιουργήθηκε η τέχνη της γελοιογραφίας. Τότε είναι που φτιάχνεται η προπαγάνδα. Οι μαθησιακές δυσκολίες, ο κοινωνικός αποκλεισμός, ο ρατσισμός, ο σεξισμός, ο μισογυνισμός είναι φαινόμενα που καταπιέζουν ανθρώπους και κοινωνικές ομάδες. Δεν είναι θέματα προς σάτιρα. Οι άνθρωποι που υποφέρουν, δεν είναι ηλίθιοι αλλά θύματα των αφεντικών του κάθε Αρκά.
Η σάτιρα, οφείλει να επιτίθεται στην κάθε λογής εξουσία που δρα εις βάρος των ατόμων και ομάδων και να την γελοιοποιεί. Το αντίθετο, είναι απλά κακία, μισανθρωπία, αντικοινωνική συμπεριφορά και λαϊκισμός ή απλά ο καλλιτέχνης, πιθανώς, να έχει ψυχολογικά προβλήματα και απωθημένα. Αλλά και στην πολιτική σάτιρα, η υπερβολή στην απεικόνιση ενός πολιτικού, δεν γίνεται για να προσβάλει το άτομο αλλά να σατιρίσει συμπεριφορές ή να κάνει κριτική σε μια δήλωση ή σε κάποιο θεσμό. Να δεχτώ όμως, ότι και η άμεση γελοιοποίηση των πολιτικών μπορεί να είναι απαραίτητη και επιβεβλημένη ακόμη και φορές που τους αδικεί η σάτιρα του καλλιτέχνη, αφού οι ίδιοι έχουν επιλέξει να βρίσκονται στη δημόσια σφαίρα, άρα και να υπόκεινται σε δημόσια κριτική και χλεύη. Ο Αρκάς όμως δικαιολογείται, αφού είναι νέος στην πολιτική σάτιρα… μόλις τεσσάρων ετών.
Η κακεντρέχεια και η χυδαιότητα του Αρκά δεν είναι σάτιρα και τα ευφυολογήματα, τύπου “δελφιναρίου”, ή οι πονηριές δεν είναι ευφυία. Είναι εκφυλισμός και δεν γελάει κανένας. Και επειδή όλοι οι καλλιτέχνες αφήνουν κάτι από τον εαυτό τους στα έργα τους, ο Daumier είναι στη συνείδησή μας ένας επαναστατημένος άνθρωπος, με μεγάλη αγωνία για την κοινωνία, ενώ ο Αρκάς ένας φαιδρός γερο-Σάτυρος, που έβγαλε την “τέχνη” του στο σφυρί και την τυπώνει όπου βρει… σε αναπτήρες, θήκες κινητών, φούτερ, κούπες και ποδιές μαγειρικής, αναζητώντας νεοφιλελεύθερους πάτρονες. Και τέλος μια ρητορική ερώτηση, για να καταλάβουμε όλοι την ιδεολογία του Αρκά και πόσο κοντά στην αντιπροεδρία βρίσκεται. Εάν συνδυάσουμε όλους τους χαρακτήρες του Αρκά, ποια πολιτική πτέρυγα της βουλής μας φτιάχνουν;
*Ο Ευάγγελος Κωνσταντέλος είναι Διδάκτωρ Φιλοσοφίας / Εικαστικός
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου