Gestus Melancholicus
Θανάσης Καράβατος.
Πηγή: Ο Αναγνώστης,13/10/14
Μια από τις πιο γνωστές απεικονίσεις της μελαγχολίας είναι η ομώνυμη χαλκογραφία που χάραξε ο Dürer το 1514 επηρεάζοντας έκτοτε γενιές καλλιτεχνών μέχρι σήμερα. Στο άνω μέρος, κάτω από ένα ουράνιο τόξο, δίπλα σε έναν κομήτη, φέρει την επιγραφή MELENCOLIA (sic) που φέρει δίπλα της τον λατινικό αριθμό Ι, κι ανάμεσά τους μικρό δυσδιάκριτο διακοσμητικό ή συμβολικό σημάδι που έχει προκαλέσει άφθονες συζητήσεις γύρω από τις πιθανές προθέσεις του μεγάλου ζωγράφου οι οποίες δεν θα μας απασχολήσουν εδώ. Το ίδιο συμβαίνει και με τον αριθμητικό προσδιορισμό που φαίνεται να παραπέμπει σε κάποιο στάδιο ή μορφή μελαγχολίας, αστρολογικής, «σατούρνειας / κρόνειας» αρχής, δηλαδή με ρίζες στην ιατρική, την επιστήμη και τη φιλοσοφία του μεσαίωνα, κι ακόμα πιο πίσω, στην αρχαιοελληνική «φυσιολογία» της μελαγχολίας.[i]
Εδώ θα μας απασχολήσουν η στάση του σώματος και το πλαίσιο, μέσα στο οποίο η γυναικεία μορφή της γκραβούρας προσωποποιεί τη μελαγχολία. Όσα δηλαδή θα αποτελέσουν την άμεση καλλιτεχνική κληρονομιά της Μελαγχολίας Ι τουDürer μέχρι το 18ο αιώνα,,[ii] κι ακόμα παραπέρα, μέχρι σήμερα, αν ανατρέξουμε στις σελίδες του θαυμάσιου εικονογραφημένου τόμου Μελαγχολία. Μεγαλοφυΐα και τρέλα στη Δύση,[iii] που κυκλοφόρησε στο Παρίσι, με το άνοιγμα της ομότιτλης μεγάλης έκθεσης έργων τέχνης (10 Οκτ. 2005).
Η μορφή αυτή φέρει φτερούγες, βρίσκεται καθισμένη στην άκρη ενός υποφωτιζόμενου εξωτερικού χώρου, έχει στραμμένο το βλέμμα προς τα πάνω και δεξιά, με το αριστερό χέρι να υποβαστάζει το κεφάλι. Ακίνητη, στοχαστική, μέσα σε σκηνικό μοναξιάς και εγκατάλειψης, περιτριγυρισμένη από ογκώδη γεωμετρικά σχήματα, παρατημένα εργαλεία, όργανα μέτρησης και γεωμετρίας, είναι σαν να έχει εξαντλήσει τις δυνατότητες της ανθρώπινης γνώσης: «απόσυρση εκλεκτική, μελαγχολία και πένθος για τις γήινες ατέλειες, απορρόφηση από το θείο».[iv]
Οι Klibansky R., Panofsky E. & Saxl F., παρατηρούν κάτι ακόμα: το πουγκί και την αρμαθιά των κλειδιών στη ζώνη που, καθώς ο Dürer έχει γράψει σε κάποιο δοκιμαστικό του σχέδιο, σημαίνουν τη δύναμη [το πρώτο] και τον πλούτο [το δεύτερο]. Παραπέμπει δηλαδή σε εδραιωμένες παραδόσεις της εποχής για το ρόλο του Κρόνου στη διαχείριση της εξουσίας και τη διανομή του πλούτου∙ άλλωστε, προσθέτουν, «στις μεσαιωνικές περιγραφές του μελαγχολικού δεν υπάρχει καμιά που να μην τον παρουσιάζει φιλοχρήματο και τσιγκούνη, άρα πλούσιο»∙ προς την κατεύθυνση της φιλαργυρίας βλέπουν να λειτουργεί και το σφιγμένο σε γροθιά χέρι που στηρίζει το κεφάλι, παραπέμποντας σε παλιά κείμενα από τον Διόδωρο τον Σικελό (80 – 20 π.Χ.) ήδη [«η δ’ ευώνυμος συνηγμένη τήρησιν και φυλακήν χρημάτων»] μέχρι τον Dante που έγραφε στη Θεία Κωμωδία πως οι φιλάργυροι «με την πυγμήν κλειστήν θ’ αναστηθώσιν» [κεφ VII, στη μετάφραση του Γεωργίου Αντωνιάδου, Εν Αθήναις 1881].[v]
*
Η
γκραβούρα του Dürer χρωστάει πολλά στον αναγεννησιακό γιατρό της
Φλωρεντίας Marcile Ficin, της ιατρομαθηματικής σχολής, που διαπότιζε την
ιατρική με άφθονη αστρολογία, όπως π.χ. τη σχέση του Κρόνου με τη
μελαγχολία, γι’ αυτό και τον «καταπολεμούσε» με την ιατρική του τέχνη
και τον νεοπλατωνισμό του.[vi] Χρωστάει, φυσικά, και στην απεικονιστική
παράδοση με το χαρακτηριστικό μοτίβο της «παρειάς που αναπαύεται στην
αριστερή, συνήθως, παλάμη», το αποκαλούμενο και gestus melancholicus,
το οποίο ανάγεται σε μεσαιωνικές, θρησκευτικές κυρίως, απεικονίσεις,
ανάλογες των οποίων βρέθηκαν ακόμα και σε παραστάσεις αιγυπτιακών
σαρκοφάγων, όπως και σε μεσαιωνικές αστρολογικές του Κρόνου -Saturne. Η
σύγκριση της γκραβούρας με ένα προκαταρκτικό σχέδιό του, όπου η
εικονιζόμενη μελαγχολική γυναίκα έχει ριγμένα τα δυο της χέρια πάνω
στους μηρούς, θεωρείται ότι δείχνει πως στο τελικό έργο
ο Dürer εμπνεύστηκε από την παραπάνω παράδοση που παραπέμπει συμβολικά
στην «τριάδα θλίψη, κόπωση, στοχασμό».[vii]Στην αδράνεια της Μελαγχολίας ο Aujaleu δεν βλέπει οκνηρία αλλά την έγνοια του νευρώδους. Διπλό το εκπεμπόμενο μήνυμα: το όριο των μαθηματικών στην ανακάλυψη του απόλυτου και το συναισθηματικό φόντο της σκέψης. Με τη κλίση της κεφαλής, τη στήριξή της στο χέρι, συμβολίζεται ταυτόχρονα η θλίψη αλλά και ο κόπος της δημιουργικής σκέψης.[viii]
Το μνημειώδες έργο του Ανατομία της μελαγχολίας του Robert Burton εκδόθηκε το 1621, κοντά έναν αιώνα μετά τα Μελαγχολία του Dürer.
[......]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου