Είκοσι ένα (κι ένα) βιβλία για το Εικοσιένα
Λίγο πριν την ανατολή του επετειακού 2021, που, όπως όλα δείχνουν, θα ακολουθήσει τη δύστηνο μοίρα των υπολοίπων ανά πεντηκονταετία επετείων, ο εκδοτικός μηχανισμός φαίνεται να ζεσταίνεται σιγά-σιγά, με αρκετές νέες εκδόσεις, ανάμεσα στις οποίες συναντούμε συγγράμματα ιστορικών που θα παραμείνουν έργα αναφοράς, υπερβαίνοντας κατά πολύ την επετειακή επικαιρότητα…
Χριστίνα Κουλούρη, Φουστανέλες και χλαμύδες: Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930, Αλεξάνδρεια
Διακόσια χρόνια συμπληρώνονται σε λίγους μήνες από το ξέσπασμα της Επανάστασης. Υπό το φως της επετείου, μια σειρά ερωτημάτων αποκτούν διαφορετική επικαιρότητα: Πώς η ελληνική κοινωνία απομνημόνευσε, μνημειοποίησε και αναπαρέστησε το ιστορικό παρελθόν της, ιδίως το κατεξοχήν σημείο τομής, την Επανάσταση του 1821, μέσα στην πρώτη εκατονταετία της ύπαρξης του ελεύθερου κράτους; Πως συγκροτήθηκε η ιστορική μνήμη μέσα από την πολιτισμική μνήμη της αρχαιότητας και του Βυζαντίου και πως αυτή επαναπροσδιορίστηκε από τις πολεμικές εμπειρίες της δεκαετίας 1912-1922; Στηριγμένη στην έρευνα για τον εθνικισμό και την εθνική ταυτότητα, αλλά και στα ερωτήματα που θέτουν οι σπουδές μνήμης, η ιστορικός Χριστίνα Κουλούρη καταθέτει σε αυτό το έργο μια μείζονα συμβολή για την κατανόηση των μηχανισμών κατασκευής της εθνικής μνήμης κατά τον «μακρύ» 19ο αιώνα. Η πρώτη ύλη για τη μελέτη της αποτέλεσαν δύο ειδών μη κειμενικές πηγές, δημόσια ορατές: εικονιστικές (λιθογραφίες, ελαιογραφίες, αδριάντες κ.λπ.) και επιτελεστικές (μνημόσυνα, παρελάσεις, λαϊκά θεάματα κ.ά.) Έτσι, εξετάζονται, περισσότερο από τη σκοπιά του παραγωγού και, όσο επιτρέπουν οι διαθεσιμότητες των πηγών, από εκείνη του θεατή, τα εικονογραφικά σύνολα που αφηγούνται με εικαστική γλώσσα το ’21, διαμορφώνοντας την πάγια εικονογραφία, που έφτασε μέχρι τις μέρες μας· η δημόσια γλυπτική και οι πολιτικές μνήμης του ελληνικού κράτους· τα ιστορικά «πανοράματα», μια πρώιμη μορφή κινηματογράφου χωρίς κίνηση, λαϊκά θεάματα που συνέβαλλαν στον εκδημοκρατισμό της ιστορίας· οι πρακτικές απομνημόνευσης που διαμορφώνουν τη θεσμική μνήμη και συγκροτούν το πάνθεον των παλαιότερων και νεότερων ηρώων· τα μουσεία και τα ερείπια, σε συνδυασμό με τη συγκρότηση της μνήμης του Βυζαντίου· οι πρακτικές αναβίωσης, όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες ή οι Δελφικές Εορτές· τέλος, η υλική και συμβολική διάσταση των ενδυμάτων και των στολών. Η μελέτη ολοκληρώνεται με τον εορτασμό της Εκατονταετηρίδας, το 1930, που αποτέλεσε την ανακεφαλαίωση όλου «του τελετουργικού λεξιλογίου που είχε αναπτυχθεί έως τότε για την αναπαράσταση της ιστορικής μνήμης».
Δημήτρης Αρβανιτάκης, Η αγωγή του πολίτη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Τα Επτάνησα βρέθηκαν πάντοτε στη μεθόριο ανάμεσα στη Δύση και τον οθωμανικό κόσμο, χωρίς ποτέ να αποτελέσουν μέρος του. Στη μελέτη του αυτή, που φέρει τον υπότιτλο «Η γαλλική παρουσία στο Ιόνιο (1797-1799) και το έθνος των Ελλήνων», ο ιστορικός Δημήτρης Αρβανιτάκης αφηγείται, εκ πρώτης όψεως, τη σύντομη περίοδο που σηματοδοτεί το τέλος της μακραίωνης βενετικής κυριαρχίας και την ένταξη των νησιών στη γαλλική σφαίρα επιρροής. Σκιαγραφεί το κοινωνικό κλίμα, τις πνευματικές αναζητήσεις και τους πολιτικούς προσανατολισμούς του Ιονίου κατά τις τελευταίες δεκαετίες της βενετοκρατίας, τεκμηριώνοντας την ένταση των κοινωνικών ανταγωνισμών και συγκρούσεων, αλλά και τη διάδοση των διαφωτιστικών ιδεών και της ρωσοφιλίας. Παρακολουθεί τον ενθουσιασμό με τον οποίο γίνεται δεκτή η αρχική εγκατάσταση των δημοκρατικών διοικήσεων και την οργάνωση της ένταξης στη Γαλλική Δημοκρατία, την ανταπόκριση αλλά και τις αντιδράσεις των ντόπιων κοινωνικών στρωμάτων. Η αφήγηση ολοκληρώνεται με τη μείωση των υποστηρικτών των δημοκρατικών ιδεών και τη ρωσοτουρκική επέμβαση, που σήμανε το τέλος της γαλλικής παρουσίας. Η γεωγραφία της αφήγησης του Αρβανιτάκη, όμως, υπερβαίνει το Ιόνιο και απλώνεται από το Παρίσι του 1789 στη Βιέννη της Εφημερίδος, την Τεργέστη του Ρήγα, την Κωνσταντινούπολη της αντιδιαφωτιστικής επίθεσης της Εκκλησίας, τον Μοριά και την Ήπειρο. Η περιπλάνηση που προτείνει ο Δημήτρης Αρβανιτάκης, όμως, εκφεύγει από το Ιόνιο και την ευρύτερη Αδριατική, για να περάσει επίσης στη χώρα των εννοιών, στον νέο «κώδικα κατανόησης του κόσμου, ερμηνείας του παρελθόντος και οργάνωσης του μέλλοντος» που εισαγόταν έμπρακτα σε μέρος του ελληνικού κόσμου, υπό την ώθηση των ιδεών του Διαφωτισμού και της ρεπουμπλικανικής πολιτικής οργάνωσης: Παλιές λέξεις πλουτίζονταν με νέα νοήματα και καινούργιες λέξεις χτίζονταν για να εκφράσουν νέες πραγματικότητες: ανάμεσά τους, ο νόμος, η ελευθερία, ο πολίτης, η πατρίδα, το έθνος…
Δημήτρης Ψαρράς, Πώς συλλογάται ο Ρήγας; Επιστροφή στις πηγές, Πόλις
Ο συγγραφέας του παρόντος δεν χρειάζεται συστάσεις. Γνωστός δημοσιογράφος, έχει στο ενεργητικό του οκτώ μονογραφίες, αφιερωμένες όλες σε ζητήματα σχετικά με τις ιστορικές καταβολές, την εμφάνιση και την εγκληματική δράση της ακροδεξιάς στην Ελλάδα. Στις δικές του δημοσιογραφικές έρευνες οφείλουμε άλλωστε, σε σημαντικό βαθμό, τη στήριξη της αποδεικτικής διαδικασίας που οδήγησε στην καταδίκη της νεοναζιστικής Χρυσής Αυγής και της ηγεσίας της. Αποτελεί έκπληξη, συνεπώς, η ενασχόλησή του με ένα εντελώς έκκεντρο θέμα, που δεν είναι άλλο από τις φιλολογικές πηγές των πρώτων μεταφράσεων του Ρήγα, ιδίως του έργου Φυσικής απάνθισμα. Το κίνητρο «δεν είναι απλώς φιλολογικό», ομολογεί. «Όσο προσεγγίζουμε τις πηγές του Ρήγα, τόσο πλησιάζουμε την προσωπική του σκέψη». Μέσα από τα διαβάσματά του, ο «πρωτομάρτυρας» αναδύεται ως συμμέτοχος στα πλέον ριζοσπαστικά προτάγματα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Η εργασία του Ψαρρά διαθέτει μια ισχυρή κειμενική τεκμηρίωση, που θα του επιτρέψει, χάρη στην πρόοδο των ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών, να εντοπίσει την πηγή τόσο των δύο γνωστότερων στίχων του Θούριου («Καλλιό ’ναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή, / παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά και φυλακή») όσο και της περίφημης ρήσης «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά». Μέσα από τη μελέτη των κειμένων αυτών και των έργων με τα οποία διαλέγονται, ο συγγραφέας διευκρινίζει το ερώτημα του τίτλου, το οποίο δεν αφορά την ποιότητα της σκέψης του Ρήγα («συλλογάται ελεύθερα») όσο τη μέθοδό του, τον τρόπο με τον οποίο συλλογάται. Εντάσσοντας, παράλληλα, τον Ρήγα στο πνευματικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής του, επιχειρεί να ερμηνεύσει τη δυσανεξία της συντηρητικής ιστοριογραφίας απέναντι στη δράση και το έργο του, ιδιαίτερα τον αφορισμό του από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους η σύγχρονη Εκκλησία και η συντηρητική σκέψη επιχειρεί να οικειοποιηθεί τον θεσσαλό ριζοσπάστη, εμφανίζοντάς τον σχεδόν… θρησκόληπτο.
Στέφανος Καβαλλιεράκης, 1814-1821: Η προετοιμασία μιας επανάστασης, Μεταίχμιο
Τα χρόνια που προηγούνται και προετοιμάζουν την Επανάσταση μελετά ο συγγραφέας στην παρούσα μελέτη, εστιάζοντας, ειδικότερα, στην επταετία 1814-1821. Το έτος 1814 επιλέγεται καθώς τότε σημειώνονται δύο μείζονος σημασίας εξελίξεις, που επιταχύνουν σε μεγάλο βαθμό την πορεία των πραγμάτων: Αφενός, τον Σεπτέμβριο αυτής της χρονιάς ξεκίνησαν οι εργασίες του Συνεδρίου της Βιέννης, που εγκαινίασε μια μακρά περίοδο ειρήνης στην Ευρώπη, αλλά και επισφράγισε την κυριαρχία των συντηρητικών δυνάμεων των παλαιών καθεστώτων στην ήπειρο. Στο πλαίσιο του Συνεδρίου της Βιέννης αναδεικνύεται ο διεθνής ρόλος του Καποδίστρια, αλλά και το συγκεκριμένο πλαίσιο που επιχείρησε να επεξεργαστεί για την ελληνική υπόθεση. Αφετέρου, την ίδια περίοδο, στην Οδησσό, ιδρύεται η Φιλική Εταιρεία, μια οργάνωση που θέτει στόχο την επίλυση του Ελληνικού Ζητήματος με βάση τις ίδιες τις δυνάμεις των Ελλήνων και όχι στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής της μιας ή της άλλης μεγάλης δύναμης. Με αυτόν τον στόχο, οι ιδρυτές της μυστικής εταιρείας επιχειρούν μια τεράστια δικτύωση, τόσο εντός του ελλαδικού χώρου όσο και σε ολόκληρη την Ευρώπη, σε ένα σώμα ανθρώπων που εξετάζεται τόσο ως προς τις κοινωνικές του διαρθρώσεις όσο και ως προς τις ιδεολογικές επιρροές που έχει δεχθεί. Στο πλαίσιο αυτό ο συγγραφέας εξετάζει τον ρόλο της Εκκλησίας αλλά και κοινωνικών ομάδων όπως οι Φαναριώτες, ενώ, προκειμένου να διερευνήσει τον ρόλο και τη λειτουργία των κοινοτήτων του προεπαναστατικού ελληνικού κόσμου εξετάζει τον Κολοκοτρώνη, ως μορφή στην οποία συναντώνται και οι δύο κόσμοι, αυτός της παράδοσης και αυτός της νεωτερικότητας. Ο τόμος αποτελεί τον πρώτο της σειράς «200 χρόνια από την Επανάσταση: Τα καθοριστικά ζητήματα», που θα συμπληρωθεί με μονογραφίες για τα Συντάγματα, τους εμφυλίους, τις σφαγές σε Χίο και Μεσολόγγι, και τον ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων στην Επανάσταση.
Γιώργος Μαργαρίτης, Ενάντια σε φρούρια και τείχη, Διόπτρα
Μια «μικρή εισαγωγή για την Ελληνική Επανάσταση» χαρακτηρίζει τη μελέτη του αυτή ο ιστορικός Γιώργος Μαργαρίτης, και όχι άδικα, καθώς σε αυτήν εξετάζονται οι διεργασίες που οδήγησαν στο ξέσπασμα της Επανάστασης, από τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και τις πρόδρομες επαναστατικές κινήσεις του Ρήγα μέχρι την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας και την στρατιωτική εκστρατεία του Υψηλάντη στις Ηγεμονίες. Το δεύτερο ήμισυ του βιβλίου αφιερώνεται στον ξεσηκωμό στον Μοριά, φτάνοντας μέχρι την πολιορκία και τον «τραγικό θρίαμβο», την άλωση της Τριπολιτσάς. Μέρος ενός ευρύτερου συγγραφικού σχεδίου που θα κάλυπτε, πιθανόν, ολόκληρη την επαναστατική τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα, έπεσε θύμα, όπως παραδέχεται και ο ίδιος ο ιστορικός, των συνθηκών εγκλεισμού (και αναστολής λειτουργίας βιβλιοθηκών και αρχείων) που επέβαλε η πανδημία. Παρόλα αυτά, στην εισαγωγή του αυτή επιλέγει να επικεντρωθεί στις κοινωνικές και οικονομικές διεργασίες που επέτρεψαν τη νικηφόρα έκβαση των μαχών του πρώτου χρόνου της Επανάστασης, συνδέοντας στενά την πολεμική αναμέτρηση με την ύπαρξη διαθέσιμου πλεονάσματος στην Πελοπόννησο και, άρα, τη μεταφορά πλούτου, καθώς και τον ανταγωνισμό των χριστιανικών κοινωνικών ομάδων προκειμένου να το καρπωθούν. Μέσα από τις αντιθέσεις του πολυεπίπεδου αυτού ανταγωνισμού, ο Γιώργος Μαργαρίτης φιλοτεχνεί με αναλυτική μαεστρία, αλλά και αφηγηματική δύναμη, κατάστικτη από αίμα και ιδρώτα, την εικόνα της αναδυόμενης εξουσίας στον Μοριά, μέσα από το τέλος της οθωμανικής κοινωνίας, την κατάλυση της οθωμανικής κυριαρχίας και τη διασφάλιση ενός εθνικού χώρου ικανού να στηρίξει ένα ανεξάρτητο κράτος.
David Brewer, Η φλόγα της ελευθερίας, 1821-1833, Πατάκης
Η μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας υπήρξε για τον Ντέιβιντ Μπριούρερ κατάκτηση της ώριμης ηλικίας· αντικείμενο των σπουδών του, αλλά της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας, ήταν η κλασική φιλολογία. Ο ερασιτεχνισμός, λοιπόν, με την ετυμολογική σημασία της λέξης, βρίσκεται στη βάση της ενασχόλησής του με την Επανάσταση, προϊόν του οποίου είναι και ο ανά χείρας τόμος, ο οποίος κυκλοφόρησε στα αγγλικά με αφορμή τη συμπλήρωση 180 ετών από την έκρηξή της (και στα ελληνικά το 2004, από τις εκδόσεις Ενάλιος). Παρά το γεγονός ότι ο συγγραφέας δεν είναι ιστορικός, και η βιβλιογραφία που χρησιμοποιεί είναι σε μεγάλο βαθμό δευτερογενής, καταφέρνει να δώσει μια συνοπτική και περιεκτική εικόνα των σημαντικότερων πτυχών της επαναστατικής δεκαετίας –των βασικότερων πολεμικών γεγονότων, της δράσης των εξωτερικών παραγόντων, όπως οι φιλέλληνες κ.λπ.– χάρη στη δύναμη της εκλαΐκευσης που διαθέτει η γραφή του. Όπως είναι αναμενόμενο, μια απόπειρα σύνοψης των πολυσύνθετων διαδικασιών που διέπουν το επαναστατικό φαινόμενο σε 500 σελίδες δεν μπορεί παρά να οδηγείται, αναπόφευκτα, σε σειρά απλουστεύσεων και εξισορροπήσεων –κάποιες από αυτές, μάλιστα, θα προκαλούσαν ειρωνικά χαμόγελα στους περισσότερους έλληνες ιστορικούς, όπως ότι η εκκλησία υπήρξε επικεφαλής «τόσο της συνεργασίας με τον εχθρό όσο και της αντίστασης» ή ότι τα παιδιά μπορεί να πήγαιναν σχολείο στην εκκλησία τη νύχτα «απλώς και μόνο επειδή όλη την ημέρα δούλευαν στα χωράφια». Αυτές οι απλουστεύσεις, βέβαια, δεν μειώνουν την αξία αυτής της επίτομης ιστορίας της Επανάστασης, όχι μόνο για όποιον επιζητεί μια συνοπτική αφήγηση αλλά και για εκείνον που ενδιαφέρεται για μια εξωτερική (και συνήθως αποστασιοποιημένη) ματιά απέναντι στους θριάμβους αλλά και τις αθλιότητες των επαναστατών.
Λεωνίδας Μοίρας, Η Ελληνική Επανάσταση μέσα από τα μάτια των Οθωμανών, Τόπος
Οι μελέτες για το ’21 συχνά παραβλέπουν το γεγονός ότι η Επανάσταση έλαβε χώρα μέσα στο πολιτικό οικοδόμημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και, συνεπώς, για τη διαμόρφωση μιας σφαιρικής εικόνας είναι απαραίτητη η συγκριτική μελέτη και αξιοποίηση των σχετικών οθωμανικών πηγών. Μολονότι τα τελευταία χρόνια η ελληνική ιστοριογραφία επιχειρεί συστηματικά, μέσα από την έρευνα στα οθωμανικά αρχεία, να καλύψει το κενό, η παρούσα μελέτη είναι μία από τις ελάχιστες που έχουν δει το φως της δημοσιότητας μέχρι σήμερα. Βασισμένος σε πλούσιο οθωμανικό αρχειακό υλικό, ο συγγραφέας επιχειρεί να διερευνήσει τον τρόπο με τον οποίο η οθωμανική πολιτική και πνευματική ελίτ προσέλαβε και αξιολόγησε την Επανάσταση· τους τρόπους με τους οποίους η εξουσία προσπάθησε να αποσοβήσει τους κινδύνους που αντιπροσώπευε η ελληνική «ανταρσία» σε στρατιωτικό, πολιτικό, ιδεολογικό και διπλωματικό επίπεδο· αλλά και τον τρόπο με τον οποίο οι Οθωμανοί ερμήνευσαν τις νεωτερικές ιδέες και το πολιτικό λεξιλόγιο των επαναστατών. Ακόμη, στις σελίδες της ανά χείρας μελέτης, ο συγγραφέας εξετάζει τις οθωμανικές θεωρήσεις για τον ρόλο και την ανάμειξη των Μεγάλων Δυνάμεων στην ελληνική υπόθεση, τον τρόπο με τον οποίο διευθετήθηκαν τα ανοιχτά ελληνο-οθωμανικά ζητήματα μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου κράτους, αλλά και την επίδραση της Επανάστασης στις μεταρρυθμίσεις που πραγματοποιήθηκαν αμέσως μετά στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας. Με τον τρόπο αυτό, παρακολουθεί την εξέλιξη των γεγονότων της Επανάστασης μέσα από την οπτική τόσο της οθωμανικής πολιτικής ελίτ της Κωνσταντινούπολης και των χρονικογράφων της Πύλης όσο και των οθωμανών αξιωματούχων από περιοχές της περιφέρειας οι οποίες βρέθηκαν στο επίκεντρο των πολεμικών συγκρούσεων.
Θάνος Βερέμης, 21 ερωτήσεις και απαντήσεις για το ’21, Μεταίχμιο
Να καταγράψει μερικές από τις σημαντικότερες θεματικές που σχετίζονται με την Επανάσταση του ’21, υπό μορφήν ερωτημάτων, επιχειρεί ο πολιτικός επιστήμονας και ιστορικός Θάνος Βερέμης, επιλέγοντας να τις συνοψίσει σε 21 ερωτήσεις. Έργο εξαρχής δύσκολο, καθώς η επιλογή των ερωτημάτων προϋποθέτει τον αποκλεισμό άλλων, ενώ η αναγκαστική συντομία των απαντήσεων, που κυμαίνονται από 5 έως 15 σελίδες, επιβάλλει ένα υψηλό βαθμό αφαίρεσης. Με αυτά τα δεδομένα, τα ερωτήματα αποδεικνύονται περισσότερο χρήσιμα από τις απαντήσεις τους, αφού αποτελούν, τρόπον τινά, οδοδείκτες που μπορούν να καθοδηγήσουν τον αναγνώστη στην περαιτέρω έρευνα. Το τελικό αποτέλεσμα, βέβαια, θα είχε πολλά να ωφεληθεί από μια παράθεση των ερωτημάτων βάσει ενός λιγότερο χαλαρού αφηγηματικού άξονα, καθώς ο αναγνώστης μένει με την εντύπωση ότι δεν συνδέονται μεταξύ τους και ότι το πέρασμα από το ένα στο άλλο γίνεται λίγο-πολύ αυθαίρετα. Για παράδειγμα, από τη σχέση των Ελλήνων του 19ου αι. με την αρχαιότητα, ο συγγραφέας περνά στο ερώτημα για τις σχέσεις Ανατολής – Δύσης κατά τον 18ο και τον 19ο αι., αμέσως μετά στη σημασία των απομνημονευμάτων για την κατανόηση της Επανάστασης, για να συνεχίσει με την απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο. Ακόμη κι έτσι, πάντως, μέσα από τις απαντήσεις σκιαγραφούνται οι κοινωνικές δυνάμεις, οι πολιτικές και ιδεολογικές τάσεις, οι διεθνείς συσχετισμοί που διαμόρφωσαν το τοπίο της Επανάστασης.
Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Μεταίχμιο
Στον αδιαμφισβήτητο πολεμικό ηγέτη της Ελληνικής Επανάστασης αφιερώνεται αυτή η σύντομη βιογραφία, η οποία φιλοδοξεί να φιλοτεχνήσει σε αδρές γραμμές το πορτρέτο του ανθρώπου που ταύτισε τη ζωή και τη δράση του με την κορυφαία στιγμή του νεότερου ελληνισμού, μετέχοντας τόσο στον προνεωτερικό αγροτικό κόσμο των κλεφτών και των κάπων όσο και στο νεωτερικό κόσμο των στρατιωτικών ηγετών. Έχοντας συνδέσει το όνομά του με μερικές από τις καλύτερες (μάχη στα Δερβενάκια, αντίσταση στον Ιμπραήμ) αλλά και τις χειρότερες (άλωση της Τριπολιτσάς, εμφύλιες συγκρούσεις) σελίδες της ιστορίας της Επανάστασης, θρύλος για τους συντρόφους του και φόβητρο για τους εχθρούς του, ο Κολοκοτρώνης εξετάζεται δίχως εξωραϊσμούς και αποσιωπήσεις, όπως επισημαίνεται. Ο ιστορικός Ιάκωβος Μιχαηλίδης παρακολουθεί τον «Γέρο του Μοριά» στην προεπαναστατική Πελοπόννησο, άλλοτε στην υπηρεσία κι άλλοτε σε σύγκρουση με την οικογένεια των Δεληγιάννηδων, στη Ζάκυνθο όπου έρχεται σε επαφή με τις νεωτερικές ιδέες αλλά και τις ιδέες των Φιλικών, στη συνέχεια στους θριάμβους του Αγώνα, στις εμφύλιες διαμάχες και στη φυλάκιση, αργότερα στο πλευρό του Καποδίστρια, αλλά και στη δίκη του κατά την οθωνική περίοδο, μέχρι τον θάνατό του, σε προχωρημένη ηλικία, έχοντας πλέον κατακτήσει τον θαυμασμό όλων. Το πορτρέτο του Κολοκοτρώνη αποτελεί το πρώτο της σειράς «200 χρόνια από την Επανάσταση: Οι πρωταγωνιστές», η οποία θα συμπληρωθεί με σύντομες βιογραφίες του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, του Ιωάννη Καποδίστρια, του Ρήγα (Βελεστινλή, όχι Φεραίου· ουδέποτε αποκάλεσε τον εαυτό του έτσι) και της Μπουμπουλίνας.
Δημήτρης Δημητρόπουλος, Τρεις Φιλικοί, έπαρχοι στην Άνδρο, ΕΙΕ/ΙΙΕ
Στους τρεις πρώτους επάρχους της Άνδρου, τον Γεώργιο Κλήρη, τον Κωνσταντίνο Ράδο και τον Ήβο Ρήγα, είναι αφιερωμένη η ανά χείρας μελέτη του ιστορικού Δημήτρη Δημητρόπουλου. Τρεις Φιλικούς που, μεταξύ 1822-1825, επιλέχθηκαν από τη Διοίκηση, την επαναστατική κυβέρνηση δηλαδή, να ενσαρκώσουν τη μεταβολή στο κοινοτικό καθεστώς που λειτουργούσε στο πλαίσιο της οθωμανικής διοίκησης, υλοποιώντας την επιβολή του εθνικού επί του τοπικού. Το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό προφίλ των ανθρώπων αυτών, τα καθήκοντα και οι αρμοδιότητες που είχαν, ο τρόπος που έδρασαν, οι δυσκολίες που αντιμετώπισαν στην εφαρμογή της πολιτικής της Διοίκησης, οι υποδοχές και οι αντιστάσεις που βρήκαν στην τοπική κοινωνία παρουσιάζονται μέσα από τις σελίδες της μελέτης. Ακόμη, δημοσιεύονται 80 ανέκδοτα μέχρι σήμερα τεκμήρια που σχετίζονται με τη θητεία τους στην Άνδρο, φωτίζοντας πτυχές της ιστορίας του νησιού κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, όπως τις έντονες πολιτικές διεργασίες και τις κοινωνικές αντιπαραθέσεις, τη σχέση των προκρίτων της Άνδρου με την κεντρική διοίκηση και τις διαδικασίες ενσωμάτωσης, την είσπραξη και διαχείριση των φορολογικών προσόδων, αλλά και την καθημερινότητα των κατοίκων στα χρόνια της Επανάστασης. Στα χρόνια αυτά συγκροτήθηκαν θεσμοί και επιβλήθηκε ο τρόπος κρατικής λειτουργίας που αποφασίστηκε στις Εθνοσυνελεύσεις και θεσμοθετήθηκε στα Συντάγματα και τους νόμους. Η εφαρμογή αυτών των νεωτερικών στοιχείων στη νησιωτική κοινωνία της Άνδρου είχε τα δικά της χαρακτηριστικά, τη δική της πλούσια και ενδιαφέρουσα ιστορία, που αποτυπώνεται στην ανά χείρας μελέτη.
Ευτυχία Λιάτα, Εκ του υστερήματος αρμάτωσαν… Η φρεγάτα «Τιμολέων» στην Επανάσταση του 1821, ΕΙΕ/ΙΙΕ
Τα οικονομικά της Ελληνικής Επανάστασης αποτελούν ένα από τα λιγότερο μελετημένα θέματα στη σχετική ιστοριογραφία, μολονότι συνιστούν βασικό παράγοντα για την κατανόηση της έκβασης και της επιτυχίας της. Ερωτήματα σχετικά με τις πηγές χρηματοδότησης, τους τρόπους αντιμετώπισης των πολεμικών δαπανών, αλλά και την επιβάρυνση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους μέσω των απαιτήσεων αποζημίωσης, μπορούν να προσεγγιστούν ακόμη και από «ταπεινά» τεκμήρια, όπως είναι τα κατάστιχα του υδραίικου ιστιοφόρου Τιμολέων, με καπετάνιο τον Λάζαρο Πινότση. Τα δύο κατάστιχα, που μελετά η ερευνήτρια, «ανακάλυψε» στα Γενικά Αρχεία του Κράτους ο Βασίλης Κρεμμυδάς λίγο πριν από τον θάνατό του. Η λεπτομερής ανάλυσή τους επιτρέπει την αναγωγή από το ειδικό στο γενικό: Από το μεσαίου μεγέθους ιστιοφόρο με το οποίο συνέδεσαν την τύχη τους περίπου 800 άτομα πλήρωμα στο διάστημα 1821-1828, που καταγράφει την ίδια περίοδο έξοδα της τάξης των 250.000 γροσίων περίπου, ως κόστος συμμετοχής σε όλες τις εκστρατείες κατά τον θαλάσσιο αγώνα, στην Ύδρα με τους εμποροκαπετάνιους της και τους τρόπους συγκρότησης κεφαλαίου στις θαλάσσιες μεταφορές ήδη από τον 18ο αιώνα. Η συγγραφέας εξετάζει στη μελέτη της τον καπετάνιο του Τιμολέοντα, Λάζαρο Πινότση, την προεπαναστατική αλλά και την πολεμική δράση του, καθώς και την Ύδρα κατά την έναρξη της Επανάστασης. Επίσης, μελετάται η συγκρότηση των οικονομικών του στόλου των τριών επαναστατημένων νησιών, αλλά και οι πολεμικές αποζημιώσεις που απαιτήθηκαν μετά την επίτευξη της ανεξαρτησίας. Τέλος, βάσει του κατάστιχου αναλύονται οι δαπάνες και οι οικονομικές απαιτήσεις του ιστιοφόρου, καθώς και το οικονομικό κατάστιχο του Κοινού Ταμείου Ύδρας των ετών 1823-1826, φωτίζοντας ένα μέρος της οικονομικής ζωής της Ελληνικής Επανάστασης.
Τερέζα Πεσμαζόγλου (επιμ.), Ημερολόγιο της «Ναυαρχίδος Κίμων» του Ανδρέα Μιαούλη, Μουσείο Μπενάκη
Το μπρίκι «Κίμων», ναυαρχίδα, για κάποιο διάστημα, του Ανδρέα Μιαούλη, καθελκύστηκε περίπου ένα μήνα πριν υψωθεί η επαναστατική σημαία στην Ύδρα. Πήρε μέρος στον κατά θάλασσαν αγώνα και το καλοκαίρι του 1825 ξεκίνησε το ταξίδι του για το Λονδίνο, με κυβερνήτη του τον πρωτότοκο γιο του ναυάρχου, Δημήτριο Μιαούλη, προκειμένου να μεταφέρει την επιτροπή που επέδωσε στον Κάνινγκ την «Πράξη Υποτελείας». Κατά την επιστροφή του, το πλοίο ναυάγησε και καταστράφηκε ολοσχερώς. Στη σύντομη ζωή του όμως ο «Κίμων» είχε προλάβει να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο σε κρίσιμες στιγμές της Επανάστασης, μία από τις οποίες περιγράφεται γλαφυρά στο μοναδικό σωζόμενο ημερολόγιο του πλοίου: Πρόκειται για «Ημέρες εμφυλίου πολέμου», όπως επισημαίνει ο υπότιτλος της έκδοσης. Οι εγγραφές εκτείνονται στο διάστημα 4-25 Μαρτίου 1824 και αφορούν την περίοδο κατά την οποία το πλοίο αποτέλεσε «πλωτή καθέδρα» για το Εκτελεστικό του Γεωργίου Κουντουριώτη. Στις σελίδες του ημερολογίου καταγράφονται μερικά από τα γεγονότα της αρχής του πρώτου εμφυλίου πολέμου, όταν οι δυνάμεις των νησιωτών, που συσπειρώνονται γύρω από το νέο Εκτελεστικό, ξεκινούν για να καταλάβουν το Ναύπλιο, που είχε αποσπάσει από το Βουλευτικό για λογαριασμό των πελοποννησίων οπλαρχηγών ο Πάνος Κολοκοτρώνης. Οι καταγραφές στο σύντομο (μόλις είκοσι ημερών) ημερολόγιο είναι αρκετά ιδιόμορφες και διαφέρουν από τις συνήθως ολιγόλογες και συνοπτικές των περισσότερων από τα σωζόμενα ναυτικά ημερολόγια της περιόδου του Αγώνα. Ο συντάκτης του φαίνεται να αντιλαμβάνεται την ιστορικότητα των στιγμών και προσπαθεί να καταγράψει όσες περισσότερες λεπτομέρειες μπορεί, δίνοντας στο ημερολόγιο τον χαρακτήρα τεκμηρίου και για την πολιτική, πέρα από τη ναυτική, ιστορία του Αγώνα. Η έκδοση συνοδεύεται από εκτενή εισαγωγή, κατατοπιστική για την περίοδο και για τα προβλήματα που θέτει το αρχειακό υλικό, αναλυτικό σχολιασμό του κειμένου και ενδεικτικό φωτογραφικό υλικό.
Johann Wilhelm August Streit, Η Κωνσταντινούπολη κατά το έτος 1821, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία
Την αφήγηση ενός αυτόπτη για τον βίαιο τρόπο με τον οποίο αντέδρασε η σουλτανική εξουσία στις ειδήσεις που έφταναν στην Πόλη, πρώτα από τις Ηγεμονίες κι έπειτα από την επαναστατημένη Πελοπόννησο, προσφέρει το ολιγοσέλιδο αυτό φυλλάδιο ενός γερμανού ξυλουργού, που η αναζήτηση εργασίας τον είχε φέρει μέχρι εκεί. Μέσα από τις σελίδες του έχουμε μια από πρώτο χέρι μαρτυρία των διώξεων των χριστιανικών πληθυσμών, που ξεκίνησαν αμέσως μόλις έφθασε στην Πόλη η είδηση της εξέγερσης του Υψηλάντη. Διώξεις που θα μπορούσαν να έχουν μεταβληθεί σε γενικευμένη σφαγή των χριστιανών, αν δεν είχε αρνηθεί τη θρησκευτική επικύρωσή τους ο σεϊχουλισλάμης Χατζή Χαλίλ εφέντης. Όμως, όταν στην Πύλη έγινε γνωστή η εξέγερση στην Πελοπόννησο, τα αντίποινα που διέταξε ο σουλτάνος είχαν για θύμα τους τόσο τον φαναριώτη Κωνσταντίνο Μουρούζη, μεγάλο δραγομάνο της Πύλης, όσο και τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε’ και άλλα μέλη της εκκλησιαστικής ηγεσίας, που απαγχονίστηκαν στο Πατριαρχείο το Πάσχα εκείνης της χρονιάς, παρά τον αφορισμό του Υψηλάντη και της Επανάστασης στον οποίο είχαν προχωρήσει. Ο συγγραφέας αφηγείται τον διωγμό που ακολούθησε με κινηματογραφική, θα λέγαμε, ματιά, ζωντανεύοντας τις θηριωδίες που σημειώθηκαν σε μεγάλη κλίμακα, μη παραλείποντας να παρουσιάσει με μελανά χρώματα το εβραϊκό τμήμα του όχλου που συμμετείχε σε αυτές. Δημοσιευμένο την επόμενη χρονιά από τα γεγονότα, το φυλλάδιο του Στράιτ αποτελεί μια συγκλονιστική εξιστόρηση των πρώτων αιματηρών οθωμανικών αντιδράσεων στην Επανάσταση.
Adolph von Lϋbtow, Ο απελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων κατά το έτος 1822, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία
Πρώσος αξιωματικός που έφτασε στον επαναστατημένο Μοριά στις αρχές του 1822, ο Adolph von Lϋbtow κατατάχθηκε στο τάγμα των Φιλελλήνων, πολέμησε στην καταστροφική μάχη του Πέτα και τραυματισμένος διασώθηκε στο Μεσολόγγι, απ’ όπου θα ξεκινήσει το ταξίδι της επιστροφής στη Γερμανία, το οποίο θα ολοκληρωθεί την επόμενη χρονιά, μέσω Ιταλίας, χάρη και στη συνδρομή του λόρδου Βύρωνα. Το 1824 ο Lϋbtow θα επιστρέψει στην Ελλάδα, για να καταλήξει και πάλι στο Μεσολόγγι, όπου και θα σκοτωθεί κατά την Έξοδο, το 1826. Το ημερολόγιό του από το πρώτο ταξίδι του στην Ελλάδα δημοσιεύτηκε το 1823 στη Βέρνη, διασκευασμένο από τον επίσης πρώσο αξιωματικό Ludwig von Bollmann, με στόχο την ενίσχυση του φιλελληνικού ρεύματος στον γερμανόφωνο χώρο. Το ημερολόγιο του Lϋbtow αποτελεί μια σημαντική μαρτυρία για τη συγκρότηση και την πορεία του πρώτου, γεμάτου ενθουσιασμό ακόμη, φιλελληνικού εκστρατευτικού σώματος, οι ελπίδες του οποίου θα συντριβούν στους λόφους του Πέτα…
Gustav Feldham, Οι περιπλανήσεις του, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία
Τις «Περιπέτειες ενός εθελοντή που κίνησε να πολεμήσει με τον στρατηγό Normann στην Ελλάδα», όπως διευκρινίζει στον υπότιτλό του, καταγράφει σε αυτές τις σελίδες, που εκδόθηκαν στη Λειψία το 1822, ο άγνωστος επιμελητής [;] των γραπτών του γερμανού φιλέλληνα Gustav Feldhann, λίγο πριν ο ίδιος ο συγγραφέας χάσει τη ζωή του στη μάχη του Πέτα. Η ελαφρώς λανθασμένη παράθεση του ονόματος (Feldham αντί για Feldhann) έθεσε εξαρχής το ζήτημα της αυθεντικότητας του τεκμηρίου, που πιθανόν έχει γραφεί από άλλον, βασισμένο σε επιστολές του Feldhann, προκειμένου να παρουσιάσει μια θετική εικόνα για την ελληνική υπόθεση και να αντιπαρατεθεί στις αρνητικές αναφορές φιλελλήνων που επέστρεφαν απογοητευμένοι από την επαναστατημένη Ελλάδα μετά τον πρώτο χρόνο. Ο αυθεντικός Feldhann ήταν ένας από τους 47 εθελοντές που ταξίδεψαν μαζί με τον γερμανό στρατηγό Normann από τη Μασσαλία στο Ναβαρίνο τον Φεβρουάριο του 1822. Έχοντας ήδη στρατιωτική εμπειρία, πιθανόν λόγω της συμμετοχής του στους Ναπολεόντειους πολέμους, ο Feldhann θα αναλάβει υπηρεσία ως υπασπιστής του στρατηγού, παίρνοντας τον βαθμό του ταγματάρχη. Θα ακολουθήσει την εκστρατεία του Μαυροκορδάτου στην Ήπειρο και, τον Ιούλιο του 1822 θα πέσει στο πεδίο της μάχης, σε ηλικία μόλις 26 ετών…
Κρίστοφερ Μ. Γουντχάουζ, Φιλέλληνες στον αγώνα για την ελληνική ανεξαρτησία, Μίνωας
Γραμμένη το 1971, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 150 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, η μελέτη αυτή του «Μόντυ» Γουντχάουζ αποτέλεσε το δεύτερο από μια σειρά έργων του αφιερωμένων στον αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία (είχε προηγηθεί, το 1965, Η ναυμαχία του Ναβαρίνου, ελληνική έκδοση: Καστανιώτης 2016). Εδώ ο Γουντχάουζ καταπιάνεται με ένα διεθνές φαινόμενο, το φιλελληνικό κίνημα, επισκοπώντας τη γέννησή του μέσα από πολιτισμικές τάσεις και πρακτικές, όπως η κλασική παιδεία, η «Μεγάλη περιήγηση» την οποία όφειλαν να κάνουν οι γόνοι της αριστοκρατίας, το έντονο ενδιαφέρον για την αρχαιοελληνική κληρονομιά, αλλά και οι στρατηγικές βλέψεις στην ανατολική Μεσόγειο. Βασισμένος σε δημοσιευμένες πηγές, πρωτογενείς και δευτερογενείς, επιλέγει να μην ασχοληθεί με το φαινόμενο σε όλο το ευρωπαϊκό (και όχι μόνο) εύρος του, αλλά περιορίζεται στη Βρετανία και σε όσους είτε συγκρότησαν εκεί το Φιλελληνικό Κομιτάτο του Λονδίνου είτε πολέμησαν ως εθελοντές στην Ελληνική Επανάσταση, κάποιοι χάνοντας τη ζωή τους. Κεντρικό πρόσωπο αποτελεί η μορφή του Λόρδου Βύρωνα, η οποία αποτελεί και τον άξονα γύρω από τον οποίο περιστρέφεται, ουσιαστικά, η αφήγηση. Είναι πολύ πιθανόν ότι ο «Κρις» των ελληνικών βουνών αισθανόταν τον εαυτό του ως έναν από τους τελευταίους κρίκους αυτής της μακράς αλυσίδας φιλελλήνων, γράφοντας σε μια εποχή επίσης κρίσιμη για την Ελλάδα, αυτήν της χούντας των συνταγματαρχών. Διατηρώντας την αποικιοκρατικής προέλευσης πατερναλιστική στάση του απέναντι στα ελληνικά πράγματα, δήλωνε με αυτόν τον τρόπο «παρών» στον αγώνα των σύγχρονων Ελλήνων για δημοκρατία.
Κρίστοφερ Μ. Γουντχάουζ, Καποδίστριας, ο θεμελιωτής της Ανεξαρτησίας της Ελλάδας, Μίνωας
Δύο χρόνια μετά τους Φιλέλληνες, ο Γουντχάουζ παραδίδει στο βρετανικό αναγνωστικό κοινό μια ογκώδη βιογραφία του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας, τον οποίο θεωρεί τον πραγματικό θεμελιωτή της ανεξαρτησίας της. Χρησιμοποιώντας, και αυτή τη φορά, δημοσιευμένο αρχειακό υλικό, σώματα επιστολών, αλλά και πλούσια βιβλιογραφία, φιλοτεχνεί μια ολοκληρωμένη αφήγηση της διαδρομής του Καποδίστρια, από τη διαμόρφωσή του στη γενέθλια Κέρκυρα και την είσοδό του στη ρωσική διπλωματική υπηρεσία έως την κορύφωση της σταδιοδρομίας του στη θέση του συνυπουργού Εξωτερικών του τσάρου και τον ρόλο που διαδραμάτισε στη διαμόρφωση της μεταναπολεόντειας Ευρώπης στο Συνέδριο της Βιέννης. Η νέα αυτή ευρωπαϊκή τάξη θα μπει σε δοκιμασία με τις επαναστάσεις της δεκαετίας του 1820, πράγμα που θα οδηγήσει τον Καποδίστρια σε απομάκρυνση από τον τσάρο και την αυτοεξορία του στη Βιέννη, απ’ όπου και θα παρακολουθεί αδιαλείπτως την πορεία της Ελληνικής Επανάστασης. Τέλος, ο Γουντχάουζ παρακολουθεί τον Κυβερνήτη στα τρία τελευταία δραματικά χρόνια του βίου του, όταν θα έλθει στην Ελλάδα επευφημούμενος από τους πάντες για να καταλήξει δολοφονημένος στην είσοδο μιας εκκλησίας στο Ναύπλιο. «Πέθανε όπως έζησε· μόνος», σημειώνει πικρά ο συγγραφέας. Μολονότι, αποδίδοντάς του τον τίτλο του θεμελιωτή, ο Γουντχάουζ συνδέει στενά τον βιογραφούμενο με την Ελλάδα, τον αντιμετωπίζει με μια ευρύτερη ματιά, σαν μια ευρωπαϊκή προσωπικότητα, «υπερεθνική», όπως παρατηρεί στην εισαγωγή του ο ιστορικός Σωτήρης Ριζάς. Οπαδός της πεφωτισμένης δεσποτείας, θεωρούσε τις επαναστάσεις επικίνδυνες για την ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη, γι’ αυτό και αρχικά αποθάρρυνε τους Φιλικούς, ενώ αργότερα φρόντισε για τη στήριξη της Επανάστασης με μεγάλη διπλωματικότητα, από την αυτοεξορία του στην Ελβετία.
Αλέξης Ηρακλείδης – Άντα Διάλλα, Η ανθρωπιστική επέμβαση κατά τον 19ο αιώνα, Επίκεντρο
Οι περισσότερες συνοπτικές αφηγήσεις του ελληνικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας ολοκληρώνονται με τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου, η οποία θεωρείται το τελευταίο και καθοριστικό στρατιωτικό επεισόδιο της Επανάστασης. Αυτό που είναι σχετικά άγνωστο και αναδεικνύουν οι συγγραφείς του ανά χείρας τόμου είναι ότι η παρέμβαση των τριών ναυάρχων που είχε ως αποτέλεσμα τη βύθιση του τουρκοαιγυπτιακού στόλου αποτέλεσε τον πρώτο κρίκο μιας μακράς αλυσίδας ανθρωπιστικών επεμβάσεων, η οποία φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Σε αντίθεση με την πλειονότητα των μελετητών που προηγήθηκαν, οι δύο συγγραφείς, ο διεθνολόγος Αλέξης Ηρακλείδης και η ιστορικός Άντα Διάλλα, εντοπίζουν τις απαρχές της έννοιας της «ανθρωπιστικής επέμβασης» στον 19ο αιώνα. Από τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου μέχρι την αμερικανική επέμβαση στην Κούβα το 1898, περνώντας από παρεμβάσεις χωρίς χρήση ένοπλης βίας, από το Περού έως το Κογκό και από τη Νάπολη έως τη Ρωσία, η έννοια, όπως είναι αντιληπτή στη μελέτη του διεθνούς δικαίου και των διεθνών σχέσεων, δηλαδή ως ένοπλη επέμβαση για να σταματήσουν τα δεινά ενός ανθρωπιστικού δράματος ή χρόνιοι εμφύλιοι πόλεμοι κ.ά., αποτελεί γέννημα του αιώνα του ιμπεριαλισμού και της αποικιοκρατίας. Γι’ αυτό και έχει έντονα τα χαρακτηριστικά της ευρωπαϊκής οριενταλιστικής ματιάς πάνω στον «βάρβαρο» Άλλο. Χαρακτηριστικά που εμφανίζονται σε όλες τις περιπτώσεις που εξετάζουν, από την επέμβαση στην Ελληνική Επανάσταση, εκείνη στο Λίβανο και στη Συρία (1860-1861), τη βρετανική αντίδραση στις βουλγαρικές θηριωδίες και την παρέμβαση της Ρωσίας στα Βαλκάνια (1875-1878), μέχρι την αμερικανική επέμβαση στην Κούβα (1895-1898).
Βάνα Μπούσε, Η καθημερινή ζωή στην Ελλάδα του Όθωνα, Εστία
Την ανασύσταση της οθωνικής εποχής στην πρωτεύουσα του νέου κράτους, την Αθήνα, και τα περίχωρά της, μέσα από την καθημερινότητα των κατοίκων της, επιχειρεί στο έργο της αυτό η φιλόλογος Βάνα Μπούσε. Τοποθετώντας στο φόντο της αφήγησής της την πολιτική και διπλωματική ιστορία της περιόδου, επιχειρεί να φέρει στο προσκήνιο τους ανθρώπους της εποχής και τον καθ’ ημέραν βίο τους, έτσι όπως καταγράφεται τόσο στα επίσημα έγγραφα του βασιλείου όσο και, πολύ περισσότερο, σε ημερολόγια, επιστολές και περιηγητικά κείμενα. Σε αυτήν την ιστορική λαογραφία του άστεως, η συγγραφέας προσεγγίζει πτυχές της ζωής των κατοίκων της πρωτεύουσας και των γύρω αγροτικών οικισμών, όπως είναι οι καλλιέργειες και η αγορά, η ένδυση και ο καλλωπισμός, η μουσική και οι εορταστικές εκδηλώσεις, τα καφενεία και η ζαχαροπλαστική, οι πέριξ εξοχές και τα χάνια, η συγκοινωνία και ο τηλέγραφος, η εκπαίδευση, οι ποικίλες απόπειρες τεχνολογικού εκσυγχρονισμού, αλλά επίσης η ασφάλεια και η εγκληματικότητα, οι ληστές (όπως ο περίφημος Νταβέλης), οι επιδημίες (όπως η χολέρα που έφεραν τα γαλλικά στρατεύματα το 1854) και η καραντίνα, τα παραδοσιακά φάρμακα, η ιατρική κ.ά., προσφέροντας πλήθος τεκμηριωμένες πληροφορίες για την εποχή.
Γεωργία Γκότση, Ελίζαμπεθ Μ. Έντμοντς: Μια βικτωριανή βιογραφεί τον Ρήγα, ΕΙΕ/ΙΙΕ
Η πρώτη αυτοτελής αγγλική βιογραφία του Ρήγα, δημοσιευμένη αρχικά το 1889, από την αγγλίδα συγγραφέα, ποιήτρια και μεταφράστρια Elizabeth Mayhew Edmonds (1823-1907), παρουσιάζεται στην ανά χείρας έκδοση, με εκτενή εισαγωγή και σχόλια από τη νεοελληνίστρια και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Πατρών Γεωργία Γκότση. Η βιογραφία του Πρωτομάρτυρα της ελληνικής Ανεξαρτησίας αποτελεί τμήμα της ευρύτερης ιστοριογραφικής ενασχόλησης της αυτοδίδακτης Έντμοντς με εμβληματικές μορφές του ελληνικού επαναστατικού αγώνα –η ίδια, λίγα χρόνια αργότερα, θα μεταφράσει τα Απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη, αλλά και ελληνικά ποιήματα, διηγήματα και παραμύθια, λειτουργώντας ως πολιτισμικός διαμεσολαβητής ανάμεσα σε μια περιφερειακή και μια «ισχυρή» κουλτούρα, όπως ακριβώς και ο πρωταγωνιστής της, έναν αιώνα νωρίτερα. Έκφανση ενός προτεσταντικού φιλελεύθερου φιλελληνικού ενδιαφέροντος που διακρίνει την εποχή της, η επανέκδοση του Rhigas Pheraios. The Protomartyr of Greek Independence συμπληρώνει σήμερα την έως τώρα εικόνα των επιβιώσεων του αγωνιστικού παραδείγματος του Ρήγα στην ευρωπαϊκή σκέψη. Ανασύροντας από την «αφάνεια», όπως υπόσχεται στους βρετανούς αναγνώστες της, τη λησμονημένη μορφή του πρωτομάρτυρα της ελληνικής ανεξαρτησίας, η Έντμοντς κατασκευάζει μια ρομαντικής υφής εικόνα του ήρωα, ως ενός ιδιοφυούς ποιητή-αγωνιστή που συλλαμβάνει τις κυοφορούμενες αλλαγές των καιρών και προωθεί την εκδήλωσή τους με το τραγούδι του. Ο μαρτυρικός πολέμιος της τυραννίας μπορούσε, κατά τη γυναίκα βιογράφο του, να αποτελέσει ηθικό πρότυπο για κάθε φιλελεύθερο αγγλόφωνο αναγνώστη και να εμπνεύσει δικούς του απελευθερωτικούς αγώνες.
Δ. Δημητρόπουλος κ.ά. (επιμ.), 1821 και απομνημόνευμα: Ιστορική χρήση και ιστοριογραφική γνώση, Ίδρυμα της Βουλής
Τα απομνημονεύματα των αγωνιστών του ’21 αποτελούν βασική πηγή για την ιστοριογραφία της Επανάστασης, ενώ παράλληλα υπήρξαν ένας από τους κύριους διαμορφωτές της συλλογικής μνήμης γι’ αυτήν. Απόρροια της επιθυμίας των ανθρώπων να ιστορήσουν πρωτόγνωρες γι’ αυτούς εμπειρίες, αλλά και να διεκδικήσουν προβολή και δικαίωση, συμβολικές και άλλες αμοιβές, αποτελούν πολύτιμες πηγές για την κατανόηση των αλλαγών που επέφερε η Επανάσταση στη σκέψη, τις πράξεις και τις συμπεριφορές των ανθρώπων. Παράλληλα, αποτελούν σημαντική, σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις μοναδική, πηγή για την ανασύσταση των γεγονότων, ενώ και ιστοριογραφικά σχήματα που επέδρασαν στην κατανόηση του Αγώνα βασίστηκαν, σε πολλές περιπτώσεις, σε απομνημονεύματα. Τέλος, προβεβλημένα κείμενα, όπως αυτά του Κολοκοτρώνη ή του Μακρυγιάννη, κατέχουν μόνιμη θέση στον δημόσιο διάλογο, διαμορφώνοντας τη δική τους μυθολογία, όπως δείχνει η χρήση του Μακρυγιάννη από τη γενιά του ’30. Αυτά είναι μερικά από τα ζητήματα που φωτίζουν οι ανακοινώσεις που περιλαμβάνονται στον παρόντα τόμο, προϊόν του ομώνυμου συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, στο πλαίσιο των δράσεων για τη συμμετοχή στον εορτασμό της δισεκατονταετηρίδας. Με την επιστημονική επιμέλεια των Δημήτρη Δημητρόπουλου, Βαγγέλη Καραμανωλάκη, Νίκης Μαρωνίτη και Παντελή Μπουκάλα, η έκδοση συμβάλλει στη διεύρυνση του διαλόγου και στην ανάδειξη των ερωτημάτων που τίθενται στη σύγχρονη επιστημολογική συζήτηση για την έννοια της μαρτυρίας και τους τρόπους ανάγνωσής της.
Μαρίζα Ντεκάστρο, 24 εικόνες για την Επανάσταση του 1821: Μακρυγιάννης και Ζωγράφος, Καπόν
Παίρνοντας αφορμή από τις εικόνες του Παναγιώτη Ζωγράφου, η Μαρίζα Ντεκάστρο συνθέτει είκοσι τέσσερις φανταστικές συζητήσεις με έναν έφηβο αναγνώστη, προτείνοντας τη δική της αποκρυπτογράφηση και ερμηνεία του κόσμου του Μακρυγιάννη. Στις σελίδες του βιβλίου παρουσιάζονται οι 24 πίνακες που δημιουργήθηκαν με καθοδήγηση του Μακρυγιάννη από τον λαϊκό ζωγράφο, αγωνιστή και συμπολεμιστή του Δημήτρη Ζωγράφο και τον γιο του Παναγιώτη, οι οποίοι αφηγούνται γεγονότα της Επανάστασης, από την έναρξή της μέχρι την ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1827. Αξιοποιώντας τον πλούτο των λεπτομερειών, όπως τα πρόσωπα, την τοπογραφία των μαχών, τις πολιορκίες και τις ναυμαχίες, τον οπλισμό, την ενδυμασία, αλλά και τα χρώματα και την τεχνική του ζωγράφου, η συγγραφέας (με τη βοήθεια της Φωτεινής Ασημακοπούλου, που είχε την επιστημονική επιμέλεια, αλλά και της Μαρίας Γεωργοπούλου, διευθύντριας της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, όπου απόκεινται οι πίνακες) «διαβάζει» την κάθε εικόνα, που αφηγείται χωρίς λόγια γεγονότα της Επανάστασης του 1821. Πρόκειται για γεγονότα στα οποία πήρε μέρος ο ίδιος ο Μακρυγιάννης ή εκείνα που θεωρούσε σημαντικά. Οι πίνακες δημιουργήθηκαν, μεταξύ 1836 και 1839, προκειμένου να χαριστούν στον νεαρό μονάρχη Όθωνα και στους ηγεμόνες των Μεγάλων Δυνάμεων, για να μην ξεχαστούν όσα συνέβησαν στον πόλεμο για την Ανεξαρτησία. «Αν τις βάλεις τη μία πλάι στην άλλη και σημειώσεις πότε συνέβησαν αυτά που εξιστορούν», σημειώνει η Μαρίζα Ντεκάστρο, «θα έχεις κάτι σαν ένα κόμικ με την πορεία της Επανάστασης, από το 1821 που ξεκίνησε μέχρι την ανεξαρτησία της χώρας».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου