Η λογοτεχνική παραγωγή του 2015. Σκεπτικό της Κριτικής Επιτροπής του «Αναγνώστη»

Κριτική Επιτροπή του Αναγνώστη δημοσιεύει ένα πλαίσιο σκέψεων για την εκδοτική παραγωγή του 2015 στις κατηγορίες μυθιστόρημα, διήγημα, ποίηση, δοκίμιο και πρωτοεμφανιζόμενους λογοτέχνες.

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Αν υπάρχει ένα κοινό χαρακτηριστικό μεταξύ των μυθιστορημάτων τα οποία έφτασαν φέτος στην τελική λίστα, αυτό είναι οι πολλαπλές διαφορές τους: η πολυτυπία και η πολυμορφία τους, οι αποκλίνουσες θεματικές και οι πολύ διαφορετικοί εντέλει κόσμοι τους οποίους εκπροσωπεί το καθένα. Το γεγονός δεν μοιάζει ούτε συγκυριακό ούτε τυχαίο: έρχεται μάλλον να αποτυπώσει σε δεδομένη στιγμή μια τάση ή μια διάθεση που κυοφορείται από καιρό. Οι μυθιστοριογράφοι της εποχής μας, νιώθοντας απαλλαγμένοι από οποιονδήποτε περιορισμό (μορφικό, ειδολογικό, πολιτικό ή ιδεολογικό), προχωρούν σ’ ένα ευθύς εξαρχής ανοιχτό και πολυεστιακό πεδίο, αλλάζοντας και οι ίδιοι συχνά καθώς περνούν από το προηγούμενο στο επόμενο βιβλίο τους. Και μέσα σε αυτή τη δεδηλωμένη πολυφωνία, η κρίση τόσο για την προεπιλογή όσο και για τη βράβευση, γίνεται με τη σειρά της πολυπλοκότερη αφού θα πρέπει να συνυπολογίσει και να συνεκτιμήσει τις πιο ετερογενείς παραμέτρους: από τις ιστορικές περιπλανήσεις, τη λογοτεχνική βιογραφία και αυτοβιογραφία, τη λογοτεχνία του φανταστικού και τον ρεαλισμό της καθημερινότητας και των οικογενειακών σχέσεων μέχρι την πολιτικοκοινωνική άρνηση που θα μεταμορφωθεί σε υπαρξιακό δράμα, τα πάθη του ψυχαναλυτικού ντιβανιού, τις περιπέτειες των ακτημόνων στη Λατινική Αμερική και τις προεξαγγελίες ή τις παράπλευρες συνέπειες της κρίσης.
ΔΙΗΓΗΜΑ – ΝΟΥΒΕΛΑ
Η μικρή φόρμα μπορεί να υπερηφανευτεί ότι παράγει και καινοτομεί. Στη μικρή λίστα του 2015 περιλαμβάνονται έξι συλλογές διηγημάτων και τέσσερις νουβέλες, αφήνοντας  οριακά εκτός κείμενα  που θα μπορούσαν και αυτά να εμφανίζονται  στις γραμμές της.  Ανάμεσα στη «μεγάλη» νουβέλα και στο μικρό, ή πολύ μικρό, διήγημα κινείται ένας ολόκληρος κόσμος με ατομικές και συλλογικές εικόνες, με αφηγηματική ή ποιητική μαγεία, με αυτοβιογραφικές ή μυθοπλαστικές σκηνές, με κλασικές ή πρωτοποριακές τεχνικές.
Η μικρή φόρμα αντανακλά τη σκέψη των δημιουργών τόσο στην οπτική της καίριας ματιάς όσο και στην πύκνωση της λιλιπούτειας ιστορίας. Μέσα σ’ αυτές αποτυπώνεται η Ελλάδα της κρίσης και οι σχέσεις των ανθρώπων, ο παραλογισμός του κράτους, η μετριότητα της καλλιτεχνικής πρόσληψης, αλλά και ο έρωτας με τις διαψεύσεις του ή το συναίσθημα που ξεμυτίζει σαν κορυφή ενός παγόβουνου. Βασικό γνώρισμα που δεν πρέπει να αγνοηθεί είναι η συχνή διακειμενική οργάνωση, που συνδέει το κείμενο με άλλα γνωστά λογοτεχνήματα.
ΠΑΛΙΟΙ ΚΑΙ ΝΕΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ
Η ποίηση είναι το κατεξοχήν δημιουργικό εργαστήρι της τέχνης του λόγου: για να προχωρά και να μη βαλτώνει χρειάζεται και να συνομιλεί επαρκώς με την παράδοση και άοκνα να καινοτομεί. Στη δύσκολη και μάλλον ριψοκίνδυνη ισορροπία ανάμεσα στην ανάγκη για στέρεη έκφραση και στο αίτημα για τολμηρό πειραματισμό οι έλληνες ποιητές και ποιήτριες, πρωτοεμφανιζόμενοι και παλαιότεροι, ανταποκρίθηκαν, τη χρονιά που πέρασε, με μιαν ιδιαίτερα πλούσια σοδειά. Ξεχωριστή μνεία αξίζει στους εκδότες, που επιμένουν να στηρίζουν το ζωτικό μα καθόλου εμπορικό αυτό είδος σε δύσκολους καιρούς. Είναι πλέον κάμποσος καιρός που το τοπίο στην ελληνική ποίηση ανανεώνεται δυναμικά. Οι βραχείες λίστες βιβλίων ποίησης και πρωτοεμφανιζόμενων ποιητών επιχειρούν να ανταποκριθούν στη νέα πραγματικότητα. Η ποίηση του κλειστού, ατομικού σύμπαντος, ο αυστηρά ιδιωτικός λόγος εξακολουθεί να δίνει αξιόλογους καρπούς, έχει όμως καθιερωμένους πια συνοδοιπόρους μια ποίηση περισσότερο εξωστρεφή, που δοκιμάζεται σε τρόπους και ιδέες χωρίς σύνορα, μια ποίηση-έρευνα του σύγχρονου κόσμου και των δυνατοτήτων της γλώσσας να αναμετρηθεί μαζί του.
ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΙ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΙ
Πληθώρα νέων πεζογράφων με ποικίλους θεματικούς, γλωσσικούς και μορφικούς προσανατολισμούς εμφανίστηκε και την περσινή χρονιά στον χώρο της ελληνικής λογοτεχνίας. Τόσο στο στο διήγημα όσο και στο μυθιστόρημα οι πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς εκπροσωπούνται σε μεγάλους αριθμούς και τα έργα τους είναι σε αρκετές περιπτώσεις ενδιαφέροντα και ελκυστικά. Στο σύνολο της παραγωγής προξενεί η εντύπωση η απουσία, σε πρώτο επίπεδο τουλάχιστον, κοινών τάσεων ή στοχεύσεων, αφού προϊόντος του χρόνου ακόμα και η συνισταμένη της κρίσης μοιάζει να υποχωρεί και να υπεισέρχεται στα έργα των νέων πεζογράφων, και ιδίως στα οξυδερκέστερα, περισσότερο ως κλίμα και λιγότερο ως κοινός θεματικός τόπος. Κατά τη διαδικασία κατάρτισης της βραχείας λίστας, ανάμεσα και σε άλλα ενδιαφέροντα και υποσχόμενα έργα, η επιτροπή κατέληξε στα συγκεκριμένα βιβλία με κριτήρια κυρίως τις αφηγηματικές ικανότητες, την τεχνική ωριμότητα και τον βαθμό πρωτοτυπίας των συγγραφέων, συνεκτιμώντας ταυτόχρονα τη δυναμική για περαιτέρω εξέλιξή τους, όπως αυτή προκύπτει μέσα από την ίδια τη γραφή τους.

ΔΟΚΙΜΙΟ
Στην ειδολογικά διευρυμένη κατηγορία τού (εκ συστάσεως ανοικτού στην αναφορά του) δοκιμίου, που περιλαμβάνει κυρίως φιλολογικές μελέτες, η φετινή παραγωγή απέδειξε, για ακόμα μία φορά, την ποιότητα και το βάθος του στοχασμού των συγγραφέων, αλλά και τη φροντίδα και το ενδιαφέρον των εκδοτών, οι οποίοι επιμένουν ποιοτικά, σε δύσκολους, για όλους, καιρούς. Η τελική δεκάδα προέκυψε και πάλι από ένα πλήθος σημαντικά και ερεθιστικά για τη σκέψη βιβλία. Σ’ αυτήν αντιπροσωπεύονται παλαιότεροι και νεότεροι συγγραφείς, καταξιωμένοι και νεότεροι ερευνητές και δοκιμιογράφοι, με διαφορετικές αφετηρίες και αποβλέψεις.
Περιλαμβάνονται συμβολές σε αχαρτογράφητα πεδία της ιστορίας της λογοτεχνίας, που φωτίζουν με απρόσμενο τρόπο πρόσωπα και έργα του λογοτεχνικού κανόνα, συγκεντρώνοντας βασικά τεκμήρια της ζωής και της δραστηριότητας ενός συγγραφέα και συμπληρώνοντας την εικόνα της πρόσληψής του  ή αποκαλύπτοντας φάσεις διαμόρφωσης της συγγραφικής φυσιογνωμίας του, μικροφιλολογικές αναγνώσεις μειζόνων έργων, ανήσυχες ερμηνευτικές δοκιμές, ανασκοπήσεις φιλολογικών ζητημάτων, θεωρητικές εφαρμογές και πρωτότυπες μελέτες που συνομιλούν επί ίσοις όροις με τον διεθνή λογοτεχνικό θεωρητικό λόγο, ιδιοσυγκρασιακές περιδιαβάσεις σε κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας αλλά και της στρατοπεδικής  γραμματείας, αναστοχαστικές, τέλος, προσεγγίσεις στις σχέσεις λογοτεχνίας-πολιτικής και αισθητικής-τέχνης.
Η οπτική των περισσοτέρων δεν περιορίζεται στη λογοτεχνία, αλλά αφορά την ιστορία των ιδεών, τη χριστιανική σκέψη, τη φιλοσοφία, τη σφαίρα της αισθητικής, την πολιτική και, γενικότερα, κάθε έκφανση του πολιτιστικού φάσματος, οι δε παραδειγματικές περιπτώσεις που τεκμηριώνουν την πραγμάτευση, συχνά κινούνται με άνεση μπρος-πίσω σ’ ένα ιστορικό συνεχές από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, από την ελληνική λογοτεχνία και γραμματεία μέχρι τη δυτική παράδοση.

Όλα τα βιβλία αποτελούν πολυεπίπεδες αναλύσεις, τεκμηριωμένες πραγματεύσεις, στιβαρές προσπάθειες εξαντλητικής και παραμετρικής προσέγγισης του θέματός τους, παρά δε την αυστηρή δομή και το συχνά ακαδημαϊκό ύφος τους, συνιστούν απολαυστικά αναγνώσματα.

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

 Ελισάβετ Κοτζιά, κριτικός λογοτεχνίας,, Μαρία Τοπάλη, ποιήτρια, κριτικός λογοτεχνίας, Γιώργος Περαντωνάκης, κριτικός λογοτεχνίας, Αριστοτέλης Σαΐνης, κριτικός λογοτεχνίας, Χρίστος Κυθρεώτης, συγγραφέας, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, κριτικός λογοτεχνίας,  Έλενα Χουζούρη, συγγραφέας, κριτικός λογοτεχνίας