ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ

Τα ταξίδια των λέξεων

Από την πολιτεία στη γαλλική police και από το κτήριο στο αγγλικό church, οι λέξεις κάνουν απρόβλεπτα ταξίδια. Τα παρακολουθεί, αναφέρουν Τα Νέα (3/12/2009), ο καθηγητής Γιώργος Μπαμπινιώτης στο νέο Ετυμολογικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας

Η λέξη «παντελόνι» δεν βγαίνει βέβαια από το «πάντα λειώνει», όπως για αστείο λένε μερικοί, αλλά δεν παύει να έχει μακρινή ελληνική προέλευση και να θεωρείται αντιδάνειο. Το ρούχο το φορούσε ο Πανταλεόνε, ο γνωστός ήρωας της Κομέντια ντελ Άρτε, του οποίου το όνομα σχηματίστηκε με πρότυπο το αρχαίο «Πανταλέων». Η ετυμολογία, λέει ο καθηγητής Γιώργος Μπαμπινιώτης, «είναι μια παγίδα του γλωσσολόγου για να τραβήξει τον αναγνώστη προς μια σχέση ερωτική με τη γλώσσα».

Και είναι, πράγματι: 1.720 είναι οι σελίδες του νέου Ετυμολογικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσας που κυκλοφόρησε ο γνωστός γλωσσολόγος με την ομάδα του, στις οποίες μπορεί κάλλιστα να «παγιδευτεί» οποιοσδήποτε. «Ετυμολογία είναι η αναζήτηση του 'ετύμου', της αληθινής δηλαδή σημασίας μιας λέξης», λέει. Και σε αυτήν την περιπέτεια οι περισσότεροι άνθρωποι είναι έτοιμοι να ριχτούν και μάλιστα με πάθος.

«Παράδειγμα η διαδρομή της λέξης 'πολιτεία'», συνεχίζει. «Τη μετέφερε στα λατινικά ο Κικέρωνας μιλώντας για το γνωστό έργο του Πλάτωνα και από εκεί την πήραν τον 14ο αιώνα οι Γάλλοι δίνοντάς της τη σημασία 'ρύθμιση της τάξης'. Κάπως έτσι τον 17ο αιώνα προέκυψε η λέξη 'police'. Στα ελληνικά δεν τη χρειαστήκαμε αφού η 'αστυνομία' είναι αρχαία λέξη. Στους αρχαίους υπήρχαν ήδη αγρονόμοι, αγορανόμοι και αστυνόμοι- οι τελευταίοι με διαφορετικά από σήμερα καθήκοντα, όπως λ.χ. να φροντίζουν να μη ρυπαίνεται το νερό».

«Οι λέξεις έχουν το ταξίδι τους», λέει ο Γιώργος Μπαμπινιώτης. «Έγινε έρευνα σε ό,τι έχει γραφτεί έως τώρα- η βιβλιογραφία, βέβαια, είναι κυρίως ξένη. Σε σχέση με ξένα έργα υπάρχει το πλεονέκτημα της σύνδεσης με τη νέα ελληνική γλώσσα που πολλοί ξένοι δεν γνωρίζουν καλά. Δεν είναι έργο για ειδικούς αλλά για κάθε Έλληνα- και για τον δάσκαλο. Θεωρώ ότι είναι ελκυστικό και αποκαλυπτικό ανάγνωσμα που διαβάζεται από την πρώτη μέχρι την τελευταία λέξη», λέει.

Ο συγγραφέας πέντε λεξικών της ελληνικήςη λεξικογραφική περιπέτειά του άρχισε προ δεκαετίας με το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας που έχει γνωρίσει ήδη τρεις εκδόσεις και ακόμη περισσότερες ανατυπώσεις- κάνει και προτάσεις ορθογραφίας που σχετίζονται με την ετυμολογία των λέξεων. Προτείνει λ.χ. η «μοτοσυκλέτα» να γράφεται με ύψιλον αφού οι ξένοι γράφουν τη λέξη με «y» καθώς αρχική προέλευση του δεύτερου συνθετικού είναι η λέξη «κύκλος». Προτείνει ακόμα και τον τζίρο με ύψιλον, λόγω της προέλευσής του από τη λέξη «γύρος».

Ήπαρ: αρχαία λέξη με ομόρριζες σε άλλες αρχαίες γλώσσες. Από τη συνεκφορά «ήπαρ συκωτόν» («ήπαρ ζώου θρεμμένου με σύκα») με ουσιαστικοποίηση της λέξης «συκωτός» προέκυψε το «συκώτι». Το ίδιο έγινε σε λατινογενείς γλώσσες από το αντίστοιχο (jecur) ficatum από όπου το γαλλικό foie και το ιταλικό fegato.

Πολιτισμός: αρχική σημασία: «δημόσια διοίκηση» (βλ. Διογένης Λαέρτιος). Αργότερα, απαντάται στον Ιωάννη Χρυσόστομο με τη σημασία του «κομψού και ευγενικού τρόπου συμπεριφοράς». Με τη σημερινή σημασία καθιερώθηκε από τον Αδαμάντιο Κοραή το 1804 που απέδωσε τον γαλλικό όρο civilisation.

Σήμα: Απαντάται ήδη στον Όμηρο. Αξιοσημείωτα παράγωγα: σημείο, σημαίνω, σημαία. Επίσης: άσημος, διάσημος, επίσημος, παράσημο, ένσημο, γραμματόσημο κ.ά. «Επίσημος» είναι αρχικά ο άργυρος με βούλα γνησιότητας και «άσημος» ο άργυρος χωρίς βούλα.

Τάξη: Από το τάσσω. Αρχική σημασία διάταξη, διευθέτηση (κυρίως για στρατιωτική παράταξη). Από την ίδια ρίζα: ταξικός, ταξιθέτης, ταξίαρχος. Από την ειδική σημασία «αναλογική φορολόγηση, αποτίμηση» προέκυψε το... ταξί. Αφετηρία μια συσκευή που ανακάλυψε ένας Γάλλος το 1890 για τον υπολογισμό της τιμής μεταφοράς σε ιππήλατα οχήματα. Η συσκευή ονομάστηκε taxametre από όπου και όλες οι σχετικές με το ταξί λέξεις.

Γκλάμουρ: Από τα αγγλικά («μαγική ομορφιά») ως αντιδάνειο. Αρχικά από τη λέξη «γραμματική» (παλ. γαλλ. gramaire). Από την αίγλη του λόγιου που ήξερε γράμματα και ξεχώριζε.

Οδός: Στην ίδια οικογένεια οι λέξεις πρόοδος (να πηγαίνεις μπροστά στον δρόμο), έφοδος (απροειδοποίητη επίθεση στον δρόμο), μέθοδος (παρακολούθηση, αναζήτηση γνώσης, κατόπιν ο τρόπος απόκτησης της γνώσης).

Το ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη δίνει πλήθος πληροφοριών: πού γίνεται η πρώτη μνεία της λέξης, πώς σχηματίστηκε, ποια ήταν η αρχική σημασία της και ποιες οι μεταβολές της σημασίας της στον χρόνο, ποιες λέξεις ανήκουν στην ίδια οικογένεια («δεν υπάρχει ετυμολογική μοναξιά», λέει ο επικεφαλής της συγγραφικής ομάδας) ενώ υπάρχει και πλήθος σχολίων. Και μάλιστα σε δύο άξονες: ο πρώτος είναι η σχέση μιας λέξης με άλλες ελληνικές λέξεις, ο άλλος η σχέση με ομόρριζες λέξεις άλλων γλωσσών. Το ότι λ.χ., σύμφωνα με τον κ. Μπαμπινιώτη, το κτήριο πρέπει να γράφεται με ήτα οφείλεται στο ότι προέρχεται όχι από το ρήμα κτίζω αλλά από το(ν) ευκτήριο (οίκο), γεγονός που εξηγεί και την προέλευση των λέξεων kirche στα γερμανικά (εκκλησία) και church στα αγγλικά.

e-paideia.net