Reunion: Η τελευταία παρτίδα του Μαρσέλ Ντυσάν
Χρήστος Νάτσης«Όσοι όμως ξέρουν τους κανονισμούς, στο κάτοπτρο βλέπουν τις φριχτές εικόνες που δυο παίχτες κλείσανε σ’ εβένινο πλαίσιο και προσπαθούν με λιτές κούκλες να σκεπάσουν»: Είναι το τέλος του πρώτου ποιήματος της συλλογής Οδός Νικήτα Ράντου που υπογράφει ο «ποιητής, διαγνωστής και ασκών την πολεμική» Νικόλας Κάλας. Το «Σκάκι» του Κάλας δεν χρησιμοποιεί το παιχνίδι για ανόητες αλληγορίες αλλά δημιουργεί πάνω του ένα εφιαλτικό σκηνικό, όπου το «αίμα που κυλάει, οι βιασμοί, ό,τι κρυφό έχει η ψυχή» βγαίνει στην επιφάνεια του ανταγωνισμού. Την ίδια στιγμή, το παιχνίδι που αφελώς εκθειάζεται για τις ευεργετικές του ιδιότητες, αναδεικνύεται ως μηχανικό και μόνο η ιδιοφυΐα των παιχτών διασώζει τη μονοτονία των κανόνων: «Τώρα ζητά με του χεριού τη σπάνια κίνηση να περιπλέξει το ξερό παιχνίδι».
Η καλλιτεχνική πρωτοπορία του 20ού αιώνα αγάπησε το σκάκι, το
χρησιμοποίησε ως θέμα σε ποιήματα, πίνακες και ταινίες και κατασκεύασε
σκακιστικά σετ απαράμιλλης αισθητικής. Υπήρξε όμως ένας εκπρόσωπός της
που πήγε τη δουλειά λίγο πιο μακριά, γινόμενος σκακιστής την ώρα που
ήταν καλλιτέχνης και καλλιτέχνης την ώρα που ήταν σκακιστής. Πρόκειται
φυσικά για τον Μαρσέλ Ντυσάν.
Ο δύσκολος στην κρίση του Χαν Ντόνερ, φύσει επιφυλακτικός απέναντι σε κάθε καλλιτεχνική έκφραση με θέμα το σκάκι, επειδή δεν μπορούσε να βλέπει το παιχνίδι να χρησιμοποιείται ως μεταφορά, εκτιμούσε τον Ντυσάν ακριβώς επειδή ήταν σκακιστής. Ήδη από το 1919, ο δημιουργός της Κρήνης θα έγραφε σε επιστολή του: «Η προσοχή μου είναι τόσο απορροφημένη από το σκάκι. Παίζω μέρα και νύχτα, και τίποτα δεν με ενδιαφέρει περισσότερο από το να βρω τη σωστή κίνηση». Και πράγματι τα επόμενα χρόνια ο Ντυσάν θα εμβάθυνε όλο και περισσότερο τη σχέση του με το βασιλικό παιχνίδι, αγωνιζόμενος κανονικά σε τουρνουά. Θα φτάσει ως τον τίτλο του μετρ, θα εκπροσωπήσει τη Γαλλία σε σκακιστικές ολυμπιάδες (τέταρτη σκακιέρα το 1931 στην Ολυμπιάδα της Πράγας, όπου επικεφαλής της γαλλικής αποστολής δεν ήταν άλλος από τον μέγα Αλεξάντερ Αλιέχιν), θα ανακαλύψει και θα αφοσιωθεί στο σκάκι δι’ αλληλογραφίας, θα γίνει σκακιστικός συντάκτης, θα γράψει βιβλίο για την οποζισιόν στα φινάλε. Ενδιαμέσως θα διακηρύξει ότι εγκαταλείπει την τέχνη για το σκάκι (ασχέτως της αλήθειας της δήλωσης, όπως θα δείξει η ιστορία) αλλά δεν θα πάψει ταυτόχρονα να τροφοδοτεί την τέχνη με τα σκακιστικά του πεπραγμένα. Πάνω στον Ντυσάν εξάλλου και το βιβλίο του για την οποζισιόν θα είναι που θα βασιστεί ο Σάμιουελ Μπέκετ για να συνθέσει του δικό του Findepartie (Endgame) το οποίο επιμένουμε να μεταφράζουμε στα ελληνικά ως Το τέλος του παιχνιδιού, παραβλέποντας τις ρητές σκακιστικές αναφορές που επιβάλλουν τη σωστή μετάφραση Φινάλε.
Αν θα θέλαμε να εξαντλήσουμε την αναφορά και μόνο στις σκακιστικές δραστηριότητες του Ντυσάν θα έπρεπε να γράψουμε ένα βιβλίο (ή και περισσότερα). Από τους ίδιους τους πίνακες, ως τα βιβλία, τις εκθέσεις, τις περφόρμανς, τα αποφθέγματα, τις σκακιέρες τα σκακιστικά ίχνη του Γάλλου που επέλεξε ως ταφικό επίγραμμα το «Είναι πάντα οι άλλοι που πεθαίνουν» (το ματ δεν το συνειδητοποιούμε παρά μόνο στους αντιπάλους) είναι τόσα που φτάνουν για να περάσει ένας ερευνητής τη ζωή του.
Μερικές φορές είναι καλύτερα να ξεκινά κανείς από το τέλος. Εφτά μήνες πριν τον θάνατό του, στις 5 Μαρτίου του 1968, ο Μαρσέλ Ντυσάν έπαιξε την τελευταία του δημόσια παρτίδα σκακιού. Αντίπαλός του δεν ήταν άλλος από τον διάσημο συνθέτη Τζον Κέιτζ και τόπος το Ryerson Theatre στο Τορόντο του Καναδά. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της παρτίδας ήταν η σκακιέρα που ήταν κατασκευασμένη έτσι ώστε κάθε κίνηση να ενεργοποιεί προηχογραφημένες μουσικές συνθέσεις. Η παρτίδα παρήγαγε έτσι ένα μουσικό χάπενινγκ, ο χαρακτήρας του οποίου δεν ήταν εύκολο να προσδιοριστεί εκ των προτέρων.
Η ιδέα ήταν του Κέιτζ. Οι πειραματισμοί του με τη μουσική είναι παγκοίνως γνωστοί. Αυτό που δεν είναι τόσο γνωστό είναι ότι η γνωριμία του με τον Ντυσάν τον έκανε να αγαπήσει το σκάκι. Όταν η γνωριμία βάθυνε αρκετά, ο Κέιτζ βρήκε το θάρρος να ζητήσει από τον Ντυσάν να του κάνει μαθήματα. Αυτά συνίσταντο στο να επισκέπτεται ο συνθέτης τον καλλιτέχνη και να παίζει παρτίδες με τη σύζυγο του, την Τίνυ. Ο Ντυσάν περιοριζόταν στο να παρατηρεί τις παρτίδες και να διαπιστώνει τη μη πρόοδο των μαθητών του -αξεπέραστη διδακτική μέθοδος που δυστυχώς δεν τυγχάνει της απαιτούμενης διάδοσης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου