Περί Παραφροσύνης και άλλων δαιμονίων
της Δέσποινας Παπαστάθη
Σαν θα πεθάνω, χτυπήστε τενεκέδες,
δώστε σάλτους και κάντε πιρουέτες,
κλόουν και ακροβάτες στα νούμερά σας,
χτυπάτε τον αέρα με τα μαστίγιά σας!
Το φέρετρό μου σε γαϊδούρι φορτωμένο
μ’ ανδαλουσιανό μανδύα σκεπασμένο…
Ένας νεκρός έχει δικαίωμα στα πάντα,
σε γάιδαρο το φέρετρο να πάει καβάλα.
γράφει ο Μάριο ντε Σα-Καρνέιρο στο ποίημά του με τίτλο «Τέλος», σκηνοθετώντας με πνεύμα καρναβαλικό τον θάνατό του. Ο Μάριο ντε Σα-Καρνέιρο (1890-1916) αυτοκτόνησε στο Παρίσι στις 26 Απριλίου 1916, καταναλώνοντας πέντε μπουκαλάκια στρυχνίνη. Θεωρείται ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του Πορτογαλικού μοντερνισμού. Επιστήθιος φίλος και συνομιλητής του Φερνάντο Πεσσόα (1888-1935), οι δυο τους υπήρξαν πρωτεργάτες του βραχύβιου πλην πρωτοποριακού περιοδικού Orpheu. Έγραψε ποίηση και πρόζα, προαναγγέλλοντας θέματα, όπως η έμφυλη ταυτότητα, τα οποία θα κυριαρχήσουν στη διανόηση και την τέχνη δεκαετίες μετέπειτα.
Το 1910 ο Σα-Καρνέιρο γράφει την Παραφροσύνη, (Μάριο ντε Σα-Καρνέιρο, Παραφροσύνη, μετάφραση- εισαγωγή: Μαρία Παπαδήμα, Στιγμός, Αθήνα 2022), το πρώτο από τα διηγήματα της συλλογής με τίτλο Principio (Αρχή) που θα κυκλοφορήσει το 1912. Πρωταγωνιστής στο διήγημα είναι ο Ραούλ Βιλάρ, γλύπτης και στενός φίλος του αφηγητή, ο οποίος είναι συγγραφέας και δηλώνει εξ αρχής τις προθέσεις του:
«Το γραπτό μου αυτό αποσκοπεί απλώς στο να αναδείξει όλα τα στοιχεία που μπορούν να χρησιμεύσουν ως βάση για τη μελέτη μιας πολύ ιδιόρρυθμης ψυχοσύνθεσης∙ είθε να κάνουν κατανοητή την ακατανόητη τραγωδία μιας ψυχής, να εξηγήσουν μια ανεξήγητη αυτοκτονία».
Ο αφηγητής περιγράφει την ιδιαίτερη σχέση του με τον Ραούλ, που ξεκίνησε με αμοιβαία εχθρότητα και αντιπάθεια και εξελίχθηκε σε αμοιβαία συμπάθεια και ισχυρή φιλία. Σκιαγραφεί τον αμφίθυμο χαρακτήρα του, καθώς ο Ραούλ παλινδρομεί ανάμεσα στη χαρά, τη λύπη, τη φλυαρία, τη σιωπή, τον θυμό και τη μεταμέλεια. Ο αφηγητής ξαφνιάζεται συχνά από τις παράξενες και θλιβερές ιδέες για τη ζωή και τον θάνατο που διακατέχουν τον φίλο του, τις οποίες θα αποδώσει στη συνέχεια στην εκκεντρικότητα της καλλιτεχνικής του φύσης. Σταθμός στη ζωή του ήρωα, ο οποίος αμφισβητεί ανάμεσα σε άλλα και την εξουσιαστική δύναμη του έρωτα, είναι η γνωριμία και ο γάμος με τη Μαρσέλα, με την οποία θα βιώσει μια θυελλώδη ερωτική σχέση, μιας και, όπως έλεγαν οι φήμες, δεν ήταν σύζυγοι αλλά εραστές, καθώς στην πρώτη περίπτωση η σχέση καθορίζεται από τον συμβατικό, τον γραφειοκρατικό και συγκρατημένο έρωτα, ενώ στη δεύτερη από τον ελεύθερο από όλα τα δεσμά και κάθε μορφής υποκρισία έρωτα. Η ερωτική επιθυμία του Ραούλ για την όμορφη σύζυγό του, πηγή έμπνευσης για την Τέχνη της γλυπτικής, ήταν τόση ώστε να φτάνει, σύμφωνα με τον αφηγητή, στα όρια της παραφροσύνης. Η ευδαιμονία του έρωτα, ωστόσο, μολύνεται από την αγωνία του ήρωα για τη φθορά που επιφέρει ο χρόνος, για την επικείμενη απώλεια της σωματικής ομορφιάς και ευεξίας εξαιτίας των γηρατειών. Η αγωνία εγγίζει τα όρια του υπαρξιακού φόβου και ωθεί τον ήρωα στον απόλυτο παραλογισμό, την παραφροσύνη, καθώς θα προσπαθήσει να σημαδέψει τη Μαρσέλα με βιτριόλι και όταν το ανίερο σχέδιο αποτυγχάνει δεν θα διστάσει να το πιει, αυτοκτονώντας βασανιστικά, αποτρόπαια.
Η εναγώνια προσπάθεια να βρει ο ήρωας νόημα σε μια ανώφελη ζωή, η προσπάθεια να διατηρήσει τις σκέψεις του οργανωμένες παλεύοντας με το τέρας της μελαγχολίας και της κατάθλιψης, η επιθυμία της απόλυτης καλλιτεχνικής δημιουργίας, το δίπολο ζωή-τέχνη, η ατελέσφορη αναζήτηση της αγάπης, η ανάγκη για επικοινωνία, η ναρκισσιστική θέαση του εαυτού, η ασχήμια των γηρατειών, ο παντοκράτωρ Χρόνος είναι κάποια από τα θεματικά μοτίβα που πραγματεύεται ο Σα-Καρνέιρο στο διήγημα και συνιστούν σταθερές του έργου του.
«Παραφροσύνη; Αλλά τελικά τι είναι παραφροσύνη;… Ένα αίνιγμα… Γι’ αυτό ακριβώς τα αινιγματικά, τα ακατανόητα άτομα τα αποκαλούμε παράφρονες…».
Αίνιγμα συνιστά για τον Σα-Καρνέιρο και τον ήρωά του Ραούλ η ζωή αλλά και η προοπτική των γηρατειών και εν τέλει του θανάτου. Η ομορφιά και το σφρίγος της νεότητας θα ακυρωθούν από την ασχήμια και τη νωθρότητα των γηρατειών και την αδυναμία της απόλαυσης των σαρκικών ηδονών, και έτσι τα γηρατειά φτιαγμένα από την ίδια φύση με τη μελαγχολία, γίνονται πηγή θλίψης, αφού το πνεύμα και η ζωτικότητα ξεθυμαίνουν. Ο Χρόνος σαν καρκίνος και φονιάς τα πάντα αναιρεί, και κυρίως το κάλλος, ενώ απειλεί την έμπνευση και τη δημιουργία. Ο θάνατος φαντάζει ως η μόνη διέξοδος στην υπαρξιακή αγωνία της φθοράς και της ανηδονίας. Ο Σα-Καρνέιρο με τη νευρώδη και ταυτόχρονα λιτή γραφή του διεισδύει στην ψυχολογία του ήρωα της Παραφροσύνης συνθέτοντας το ψυχογράφημα ενός μελαγχολικού ατόμου. Ωστόσο, πίσω από τον Ραούλ ο αναγνώστης εύκολα διακρίνει τη βαριά σκιά του συγγραφέα.
Η ανά χείρας έκδοση συμπληρώνεται από εμπεριστατωμένη εισαγωγή της Μαρίας Παπαδήμα για τον βίο και το έργο του συγγραφέα, τη σχέση του με τον Πεσσόα, τις επιδράσεις που δέχτηκε, τα ειδοποιά στοιχεία της γραφής του και αναφέρει πλούσια γραμματολογικά στοιχεία για την Παραφροσύνη. Συνοδεύεται από τις δύο επιστολές του Σα-Καρνέιρο προς τον Πεσσόα λίγο πριν αυτοκτονήσει, ενώ κλείνει με το ποίημά του με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Τέλος».
Μάριο ντε Σα-Καρνέιρο, Παραφροσύνη, μετάφραση- εισαγωγή: Μαρία Παπαδήμα, Στιγμός, Αθήνα 2022
Βρες το εδώ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου