ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΗΣ ΟΔΗΣΣΟΥ : Το τελευταίο έργο του σπουδαίου παλαιογράφου, κωδικολόγου και θερμού φιλέλληνα Μπορίς Φόνκιτς (1938 -2021)

ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΗΣ ΟΔΗΣΣΟΥ

Kείμενο: Σεργκέι Λεσκώφ (*)

 anyteart.com

8/2/22

Το 2021 κυκλοφόρησε στη Μόσχα ο τόμος «Ελληνικά χειρόγραφα της Οδησσού» του αντεπιστέλλοντος μέλους της Ακαδημίας Αθηνών και επίτιμου διδάκτορα του Α.Π.Θ., Μπορίς Φόνκιτς (1938 -2021).

Ήταν το τελευταίο έργο του θρυλικού αυτού παλαιογράφου, κωδικολόγου και θερμού φιλέλληνα, που απεβίωσε στις 2 Σεπτεμβρίου του 2021, αφήνοντας πίσω του ένα δυσαναπλήρωτο κενό στις ελληνικές σπουδές σε όλη την Ανατολική Ευρώπη.

Η πρώτη απόπειρα περιγραφής των 37 αυτών πολύτιμων ελληνικών χειρογράφων έγινε από τον ίδιο τον Φόνκιτς σε τρία άρθρα που δημοσιεύτηκαν στο ρωσικό βυζαντινολογικό περιοδικό «Vizantijskij vremennik» (Βυζαντινά Χρονικά, τόμοι 39 (1978), 40 (1979) και 43 (1982). Το περιοδικό αυτό κυκλοφορεί από το 1894 και είναι το δεύτερο παλαιότερο βυζαντινολογικό επιστημονικό περιοδικό στον κόσμο, μετά το γερμανικό «Byzantinische Zeitschrift», που κυκλοφορεί από το 1892). Οι δημοσιεύσεις υπήρξαν το αποτέλεσμα της έρευνάς του κατά την περίοδο 1967-1981 σε βιβλιοθήκες και αρχεία της Ουκρανίας (Κίεβο, Οδησσός, Χάρκοβο και Λβοβ) για την καταγραφή και περιγραφή ελληνικών χειρογράφων και εγγράφων. Το 2007 ο Φόνκιτς είχε προσκληθεί από την ουκρανική πλευρά στο Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο, αφιερωμένο στα 190 χρόνια της Επιστημονικής Βιβλιοθήκης του Εθνικού Πανεπιστημίου I.I. Mechnikov και με την αφορμή αυτή αποφάσισε να ολοκληρώσει και να παρουσιάσει σε τελική μορφή τη σχετική έρευνά του.

Η μικρή, αλλά σημαντική συλλογή των ελληνικών χειρογράφων της Οδησσού, αποτελεί όχι μόνον ένα σημαντικό μέρος της ιστορίας των ελληνικών κωδίκων ανά τον κόσμο, αλλά και μία σημαντική πηγή για τη μελέτη του ελληνικού πολιτισμού στην πόλη της Οδησσού από τις απαρχές κιόλας της ίδρυσής της. Η πλειοψηφία της παρουσίας των ελληνικών χειρογράφων εκεί, σχετίζεται με τα διάφορα ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα της πόλης, τον Σύνδεσμο ιστορίας και Αρχαιοτήτων της Οδησσού και το Πανεπιστήμιο του Νοβορωσσίσκ, όπως επίσης και με τη δραστηριότητα Ελλήνων διδασκάλων και λογίων. Τα πρώτα ελληνικά χειρόγραφα που βρέθηκαν στην Οδησσό, ήταν δύο κώδικες του 18^ου αιώνα και ανήκαν στην Ελληνική Σχολή του Ναού της Αγίας Τριάδος. Το 1817 ιδρύθηκε η Ελληνική Εμπορική Σχολή της Οδησσού, που λειτούργησε έναν ολόκληρο αιώνα και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της πόλης. Η Σχολή είχε εξαιρετική βιβλιοθήκη με μία σειρά χειρογράφων και παλαιτύπων ελληνικών βιβλίων. Τουλάχιστον πέντε χειρόγραφα έχουν ταυτιστεί στη συλλογή της βιβλιοθήκη.

Μια άλλην πηγή προέλευσης ελληνικών χειρογράφων στην Οδησσό προέκυψε από την εγκατάσταση εκεί το 1822 του γνωστού διπλωμάτη και πολιτιστικού παράγοντα της εποχής Alexandr Sturdza / Αλεξάνδρου Στούρτζα (1791-1854).

Αλέξανδρος Στούρτζας - Βικιπαίδεια

Η τεράστια βιβλιοθήκη του περιλάμβανε επίσης μερικά ελληνικά χειρόγραφα (έχουν ταυτιστεί με βεβαιότητα τρια). Το 1863 εμφανίζεται το πρώτο χειρόγραφο που έχει γράψει μέλος της τοπικής ελληνικής κοινότητας και είναι ένας κώδικας εκκλησιαστικής μουσικής.

Το 1864, κατόπιν δωρεάς του κόμη Ventseslav Rzhevussky, εμφανίζεται στην πόλη ένα ελληνικό Ευαγγελιστάριο των αρχών του 11^ου αιώνα, με υψηλής ποιότητος μινιατούρες και μερικά φύλα καλυμμένα με πορφύρα, πράγμα που μαρτυρά την προέλευσή του από βυζαντινό αυτοκρατορικό σκριπτόριο.

Στα τέλη του 1864, με αφορμή την ίδρυση του Πανεπιστημίου του Νοβορωσσίσκ, εγκαθίσταται στην Οδησσό, προερχόμενος από το Καζάν, ο διαπρεπής σλαβολόγος V.I. Grigorovich (1815-1876), ένας από τους πρώτους συλλέκτες ελληνικών και σλαβικών χειρογράφων σε όλη τη Ρωσία. Τα ελληνικά του χειρόγραφα, τα είχε αποκτήσει στο πλαίσιο περιηγήσεών του στη Βαλκανική Χερσόνησο την περίοδο 1844-1845 και πλησίαζαν τον αριθμό των 30. Προ της αναβάθμισης του Λυκείου Ρισελιέ σε πανεπιστήμιο, στις αρχές του 1864, ο Grigorovich χάρισε στο ίδρυμα περισσότερα από 700 βιβλία από την συλλογή του, μεταξύ άλλων και τη χειρόγραφη «Γραμματική» των αδελφών Λειχούδη. Μετά την δημιουργία του Πανεπιστημίου, την 1^η Μαΐου του 1865, ο Grigorovich δώρισε στη βιβλιοθήκη του τα μισά χειρόγραφα της συλλογής του, προσδίδοντάς της, με τον τρόπο αυτό, ένα παγκόσμιο συλλεκτικό κύρος.

Σήμερα, στην Οδησσό φυλάσσονται, όπως αναφέραμε, 37 ελληνικά χειρόγραφα: 35 εξ αυτών στην Εθνική Επιστημονική Βιβλιοθήκη της Οδησσού (πρώην Βιβλιοθήκη Γκόρκι), ένα στην Επιστημονική Βιβλιοθήκη του Εθνικού Πανεπιστημίου I.I. Mechnikov και ένα στο Ιστορικό-Εθνογραφικό Μουσείο της Οδησσού. Από τα 35 χειρόγραφα της Εθνικής Επιστημονικής Βιβλιοθήκης της Οδησσού, τα 16 προέρχονται από τη συλλογή του V.I. Grigorovich, πέντε από την Ελληνική Εμπορική Σχολή της Οδησσού, δύο από τη συλλογή του A.S. Sturdza, εννέα από άλλους συλλέκτες και 3 αγνώστου προελεύσεως. Το χειρόγραφο του Εθνικού Πανεπιστημίου I.I. Mechnikov προέρχεται από τη συλλογή του A.S. Sturdza και, τέλος, το χειρόγραφο του Ιστορικού-Εθνογραφικού Μουσείου της Οδησσού, παλαιότερα ανήκε στο Σύνδεσμο Ιστορίας και Αρχαιοτήτων της Οδησσού. Η χρονική περίοδος που καλύπτουν τα ελληνικά χειρόγραφα της Οδησσού είναι από τον 10^ο μέχρι και τον 19^ο αιώνα.

 

*Με πληροφορίες από το βιβλίο του B.L. Fonkich «Ελληνικά χειρόγραφα της Οδησσού. Κατάλογος», Μόσχα, 2021 

ΟΙ ΑΔΕΛΦΟΙ ΛΕΙΧΟΥΔΗ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ

Σωφρόνιος Λειχούδης - Βικιπαίδεια

• Ιωαννίκος Λειχούδης - Βικιπαίδεια

_________________________

 ΔΕΙΤΕ

Μάξιμος ο Γραικός στη Ρωσία (1518-1556): ελληνικά και σλαβικά αυτόγραφά του

  Εισήγηση του κου Boris Fonkich (Ακαδημαϊκός, Ομότ. Καθηγητής παλαιογραφίας και βυζαντινής φιλολογίας Πανεπ. Μόσχας), με θέμα: «Μάξιμος ο Γραικός στη Ρωσία (1518-1556): ελληνικά και σλαβικά αυτόγραφά του», στην Διεθνή Επιστημονική Ημερίδα που διοργάνωσε η Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου σε συνεργασία με την Ιερά Μητρόπολη Νεαπόλεως ,τη Δευτέρα 17 Δεκεμβρίου 2018, με την ευκαιρία της συμπληρώσεως 500 ετών από της μεταβάσεως του Αγίου Μαξίμου στην Ρωσία, στο κέντρο πολιτισμού της Δυτικής Θεσσαλονίκης.