Τα δίδυμα σίγμα του κλασικού
Πηγή: sarantakos.wordpress.com
Ιστολόγιο: "Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία"
Πριν από λίγο καιρό ένας φίλος μου έδειξε ένα λινκ και με ρώτησε αν ισχύουν τα όσα γράφονται εκεί. Του έδωσα μια σύντομη απάντηση, σκέφτηκα όμως ότι το θέμα έχει ευρύτερο ενδιαφέρον και μπορεί να δώσει υλικό για ένα, σύντομο έστω, άρθρο. Σημερα λοιπόν γράφω αυτό το άρθρο, να επιστρέψουμε στα γλωσσικά μας λημέρια για το τέλος της εβδομάδας.
Το άρθρο που μου έστειλε ο φίλος αφορούσε την ετυμολογία και την ορθογραφία της λέξης «κλασικός». Είναι σύντομο και το αναπαράγω όλο -το πρωτότυπο εδώ.
- Θεωρία γλωσσολογίας :
Στη συνέχεια Λατίνοι συγγραφείς παρήγαγαν τη λέξη classicus, την οποία χρησιμοποίησε στη συνέχεια η γαλλική και η αγγλική, νεολατινικές γλώσσες. Με τη σημασία του κλασικού ως συγγραφέα πρώτης τάξεως χρησιμοποίησαν τη λέξη και οι νεότεροι Έλληνες. Έτσι, η λέξη ξεκίνησε από την Ελλάδα, πέρασε απέναντι στην Ιταλία, ταξίδεψε στην Ευρώπη και ξαναγύρισε στην Ελλάδα.
Επειδή όμως
α) για τους Έλληνες δεν υπάρχει λόγος να γραφεί η λέξη με δύο ‘σ’, καθώς δεν έχει διαφορά η προφορά του 1 από τα 2 ‘σ’ στο συγκεκριμένο φωνητικό περιβάλλον και
β) η λέξη προέρχεται από την αρχαιοελληνική κλάσις που γράφεται με ένα ‘σ’,
–> το σωστό είναι να γράφεται ‘κλασικός’.
Σχόλιο : Οι λέξεις όπως η συγκεκριμένη που προέρχονται από την αρχαία ελληνική (ή από οποιαδήποτε άλλη γλώσσα), πέρασαν στο εξωτερικό και επέστρεψαν αλλαγμένες λέγονται αντιδάνεια (δάνεια σε άλλες γλώσσες που γύρισαν πίσω) ή αλλιώς ‘περιπλανώμενες’ ή ‘ταξιδιάρες’ λέξεις, αποδίδοντας το γερμανικό όρο Rückwanderer. Ο συγκεκριμένος όρος επομένως (‘περιπλανώμενες’ λέξεις, που αποδίδει το Rückwanderer) είναι ένα δάνειο της ελληνικής από τη γερμανική γλώσσα. Συνοψίζοντας, δάνειο είναι μια λέξη που δανείζεται μια γλώσσα από κάποια άλλη (ακόμα και μεταφρασμένη), αντιδάνειο μια λέξη που δανείζεται μια γλώσσα από κάποια άλλη, στη συνέχεια όμως επιστρέφει (τροποποιημένη με συνέπεια να μην παραπέμπει αμέσως στην αρχική) στη γλώσσα απ’ όπου ξεκίνησε. Αντιδάνειο είναι και η λέξη μπάνιο, που προέρχεται από την ιταλική bagno, με τη σειρά της από τη λατινική balneum η οποία τέλος προήλθε από την αρχαιοελληνική βαλανείον (λουτρό).
Το άρθρο αυτό έχει κάτι το πολύ περίεργο. Καταρχάς, το σύντομο άρθρο φαίνεται να είναι γραμμένο από άνθρωπο που κάτι ξέρει από γλωσσολογία, αν και κάπως τα έχει μπερδέψει όπως δείχνει το καταληκτικό σχόλιο για τα αντιδάνεια. Επίσης, το ορθογραφικό συμπέρασμα είναι σωστό, γράφουμε «κλασικός» και έτσι έχουν τη λέξη όλα τα σύγχρονα λεξικά.
Ωστόσο, και παρά την προσεγμένη ορολογία, το άρθρο βασίζεται σε εντελώς λαθεμένα δεδομένα: η λέξη «κλασικός» δεν υπήρχε στην αρχαιότητα, η λατινική λέξη classicus ΔΕΝ είναι δάνειο από τα ελληνικά και κατά συνέπεια η σύγχρονη λέξη «κλασικός», που πολλοί τη γράφουν με δύο σίγμα, ΔΕΝ είναι αντιδάνειο αλλά απλό δάνειο από τα λατινικά.
Αυτό δεν το ξέρουν πολλοί. Νομίζουν ότι η λέξη «κλασικός» είναι αρχαία, ίσως επηρεαζόμενοι από τον όρο «κλασική αρχαιότητα», και θεωρούν ότι τα classic, classique κτλ. είναι δάνεια από τα ελληνικά -απορούν μάλιστα για ποιο λόγο εμείς γράφουμε τη λέξη με ένα σίγμα και όχι με δύο «όπως οι αρχαίοι».
Το ξαναλέω. Λέξη «κλασικός» (ή «κλασσικός») δεν υπάρχει στην αρχαία γραμματεία [με μια εξαίρεση που θα δούμε πιο κάτω]. Η λέξη «κλάση» των σημερινών νέων ελληνικών, όπως όταν λέμε ότι «κάλεσαν την κλάση μου» ή ότι ο τάδε είναι «παίχτης μεγάλης κλάσης», ΔΕΝ ανάγεται στην αρχαιότητα και στο ρήμα κλω (σπάω, απ’ όπου και το κλάσμα) αλλά είναι δάνειο από τα λατινικά.
Βέβαια, στα αρχαία ελληνικά υπήρχε λέξη «κλάσις», από το ρήμα κλω, και σήμαινε σπάσιμο. Από εκεί και το κλάσμα, και η αρτοκλασία, το κόψιμο του ψωμιού, από εκεί και η φράση του Ευαγγελίου «λαβών ο Ιησούς άρτον και ευλογήσας έκλασεν», μια φράση που παροιμιωδώς παρερμηνεύεται από το σύγχρονο εκκλησίασμα -θα ξέρετε το ανέκδοτο, που πρέπει να έχει συμβεί, με την ευσεβή κυριούλα που ακούγοντας την περικοπή αναφωνεί «Μόσχος η πορδούλα σου, Χριστούλη μου».
Γελάμε όταν το ακούμε αλλά η φράση της κυρίας είναι ετυμολογικώς σωστή. Θέλω να πω, το σύγχρονο δύσοσμο ρήμα «κλάνω» είναι μετεξέλιξη του αρχαίου κλάω-κλω. Από τον αόριστο «έκλασα» (αρχική σημασία έσπασα, έκοψα) φτιάχτηκε καινούργιος ενεστώτας ‘κλάνω’, κάτι αρκετά συνηθισμένο. Έτσι και από το πιέζω, μέσω του αορίστου επίασα, φτιάχτηκε ο καινούργιος ενεστώτας ‘πιάνω’.
Όσο για την αλλαγή της σημασίας, από «σπάω» σε «πέρδομαι», οφείλεται στον θόρυβο της πορδής. Το ρήμα «κλάνω» εμφανίζεται με τη σημασία ‘πέρδομαι’ στα βυζαντινά χρόνια.
Το κλάσμα είναι όπως είπαμε αρχαίο, αλλά είχε την κυριολεκτική σημασία ‘απόσπασμα’ και όχι τη σημασία που ξέρουμε στα μαθηματικά. Οι αρχαίοι ήξεραν τα κλάσματα αλλά δεν τα ελεγαν έτσι. H μαθηματική σημασία της λέξης κλάσμα είναι σημασιολογικό δάνειο από το γαλλικό fraction. Στα βυζαντινα χρόνια «κλάσμα» ήταν η πορδή, με το συμπάθειο.
Αλλά ας γυρίσουμε στον κλασικό. Η λέξη είναι δάνειο από τα γαλλικά, η δε γαλλική λέξη ανάγεται στο λατινικό classicus, και αυτό στο classis, που σημαίνει «τάξη, κατηγορια». Ο Ρωμαίος συγγραφέας Aulus Gellius, o Αύλος Γέλλιος στα ελληνικά, που έγραψε τις Αττικές νύκτες, χρησιμοποίησε τον όρο classicus για να αναφερθεί στους πολίτες τηςέ ανώτερης τάξης, που ανήκαν στην πρώτη από τις πεντε υποδιαιρέσεις της ρωμαϊκής κοινωνίας. Οπότε, το classicus είχε αρχικά τη σημασία «ανώτερος». Στα χρόνια της Αναγέννησης, ο όρος πέρασε στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες και χρησιμοποιήθηκε και για τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους συγγραφείς, που θεωρούνταν εκλεκτοί, ανώτεροι. Έτσι η λέξη πήρε τις σημερινές σημασιες της και από εκεί την πήραμε και εμείς δάνειο.
Από το ίδιο το λατινικό classis είναι και το γαλλικό classe/ αγγλ. class, και από εκεί πήραμε κι εμείς την κλάση και τον πρωτοκλασάτο, τη μπασκλασαρία και το ρήμα κλασάρω ή το κλασέρ. Ξαναλέω ότι το classis δεν έχει σχέση με το ομόηχό του αρχαίο ελληνικό «κλάσις = σπάσιμο». Κάποιοι στην αρχαιότητα συσχέτιζαν το classis με το «κλήσις», προκειται όμως για παρετυμολογία σύμφωνα με το λατινικό λεξικό μου.
Το classis πέρασε στην ελληνική γλώσσα ήδη από την αυτοκρατορική περίοδο, ως κλάσσις (και κλάσση) στο ναυτικό, και τότε είναι που σχηματίστηκε και η λέξη «κλασσικός» τόσο ως ανθρωπωνύμιο όσο και ως ουσιαστικό, για έναν αξιωματούχο του ναυτικού. Γράφει αργότερα ο βυζαντινός συγγραφέας Ιωάννης Λαυρέντιος Λυδός: κατεσκευάσθη στόλος καὶ προεβλήθησαν οἱ καλούμενοι κλασσικοί, οἷον εἰ ναυάρχαι…
Επειδή η λέξη μπήκε στα ελληνικά αρκετά νωρίς (τη βρίσκουμε σε επιγραφές του 2ου αι. μ.Χ.) θα μπορούσε ενδεχομένως να δικαιολογηθεί γραφή (κλάσση, κλασσικός) με δύο σίγμα αν και συνήθως το όριο για την απλογράφηση των ξένων δανείων είναι τα Ευαγγέλια (τα παλαιότερα δάνεια διατηρούν την ορθογραφία τους, όχι τα νεότερα). Δεδομένου όμως ότι στην ουσία δεν είναι οι ίδιες λέξεις, καλά κάνουμε και τις απλογράφουμε. Ακόμα και ο Μπαμπινιώτης, που τραβάει το όριο της μη απλογράφησης όσο πιο αργά μπορεί, συστήνει να γράφουμε ‘κλασικός’.
(Παλιότερα, πριν από το 1976 που καθιερώθηκε η απλογράφηση των ξένων δανείων, πολλοί έγραφαν κλασσικός, αλλά σήμερα η χρήση αυτή έχει υποχωρήσει).
Βέβαια, επειδή βλέπουμε συνεχώς το classic, είτε σε αναφορές στην κλασική αρχαιότητα είτε στην κλασική μουσική, δεν είναι περίεργο που η γραφή με δύο σίγμα έχει ακόμα αρκετή απήχηση.
Στην αρχή είχα σκεφτεί να πω μερικά και για τα λεξιλογικά του κλασικού, αλλά τα αφήνω για άλλο άρθρο ή για τα σχόλιά σας. Θα κλείσω λοιπόν με μιαν αναφορά, κάπως άσεβη, στην κλασική μουσική.
Στο μυθιστόρημα «Το 10» του Μ. Καραγάτση, που έμεινε μισοτελειωμένο αφού ο συγγραφέας του πέθανε αναπάντεχα από καρδιά στα 52 του χρόνια, αφήνοντάς το στη φράση «Ας γελάσω!», υπάρχει μια ηρωίδα που κατοικεί στη θρυλική πολυκατοικία, η δεσποινίς Στάσα, που παίζει Σούμπερτ στο πιάνο και ονειρεύεται να φύγει από τη γειτονιά. Μια μέρα λοιπόν, η πιτσιρικαρία της γειτονιάς τη ρωτάει τι παράξενη μουσική είναι αυτή που παίζει στο πιάνο.
– Κλασική! απαντάει αυτή με στόμφο.
– Κλαστική! το επανερμηνεύουν αμέσως οι μάγκες και από τότε, όποτε τη συναντάνε στο δρόμο τής φωνάζουν «Κλαστική! Κλαστική!»
Τι τα θέλετε, δεν είχαν περάσει διαφωτισμό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου