Η ποιήτρια Comtesse de Die»

• «Μεσαιωνική γαλλική ποίηση: Η ποιήτρια Comtesse de Die»

Her piece A chantar, mentioned above, is actually very special. It’s the only piece by a trobairitz we’ve found so far with lyrics and music intact. You can listen to it below, as well as a less-traditional cover by Iranian-American artist Azam Ali from her first solo album, Portals of Grace.

Φάνης Κωστόπουλος

Δημοσιεύτηκε diastixo.gr  

22 Ιουλίου 2018

Μεσαιωνική γαλλική ποίηση δεν είναι μόνο ο François Villon με τις περίφημες μπαλάντες του, όπως εκείνη των Κρεμασμένων ή η άλλη των Κυριών του παλιού καιρού· ή ακόμη ο Eustache Deschamps, που μας είναι πιο πολύ γνωστός από τη φημισμένη του Μπαλάντα του Παρισιού. Αναφέρομαι σε αυτούς τους δυο ποιητές γιατί και αρκετοί που δεν έχουν διαβάσει μεσαιωνική γαλλική ποίηση έχουν ακούσει τουλάχιστον το ρεφρέν της Μπαλάντας των κυριών του παλιού καιρού με το φιλοσοφικό νόημα της φθοράς του χρόνου:
Μα πού ’ναι τα χιόνια τα περσινά;
(Mais où sont les neiges d’antan?)
Εδώ μου δίνεται η ευκαιρία να αναφερθώ στη γνωστή ελληνική μετάφραση αυτής της μπαλάντας, που μας έδωσε ο Καρυωτάκης και που επαινέθηκε ανεπιφύλακτα από την ελληνική κριτική. Κανένας ως τώρα από αυτούς που ασχολήθηκαν με αυτή τη μετάφραση δεν πρόσεξε πώς μεταφράζει ο Καρυωτάκης το ρεφρέν της μπαλάντας. Το παραθέτω για να το θυμηθεί και ο αναγνώστης αυτού του σημειώματος:
Μα πού ’ναι τα χιόνια τ’ αλλοτινά ;
Έτσι όπως μεταφράζει αυτό το ρεφρέν ο ποιητής της Πρέβεζας δείχνει πως δεν κατάλαβε καλά το νόημα του στίχου. Ο Γάλλος ποιητής δεν ρωτάει πού είναι τα χιόνια των άλλων εποχών, αλλά πού είναι τα χιόνια της περσινής χρονιάς, που είναι χρονικά κοντά μας. Με άλλα λόγια, θέλει να πει: «Με ρωτάτε πού είναι οι κυρίες των άλλων εποχών, ενώ δεν ξέρουμε πού είναι τα χιόνια της χρονιάς που μόλις πέρασε». Το επίρρημα antan που χρησιμοποιεί στον στίχο του ο Villon είναι λέξη που προέρχεται από τον συνδυασμό δυο λατινικών λέξεων: την πρόθεση ante, που σημαίνει προ, και το ουσιαστικό annus, που σημαίνει χρόνος. Προ έτους, λοιπόν· άρα πέρυσι και όχι πριν από χρόνια και αιώνες που σημαίνει το «αλλοτινά».
Κάτι ανάλογο μπορούμε να πούμε και για το ρεφρέν της Μπαλάντας του Παρισιού του Eustache Deschamps. To ρεφρέν αυτό μπορεί να μην είναι τόσο γνωστό όσο εκείνο της μπαλάντας του Βιγιόν, είναι όμως προφητικό σ’ αυτό που λέει. Το παραθέτω:
Τίποτα δεν μπορεί να συγκριθεί με το Παρίσι.
(Rien ne se peut comparer ὰ Paris.)
Όταν ο ποιητής έγραψε αυτόν τον στίχο, το Παρίσι, η κάποτε Lutèce των Γαλατών, ήταν μια αναπτυσσόμενη μεσαιωνική πόλη και όχι η σημερινή ευρωπαϊκή πρωτεύουσα με τη μεγάλη πολιτισμική και ιστορική λάμψη που εκπέμπει τώρα. Κι όμως, ο ποιητής λέει σε αυτόν τον στίχο ότι με το Παρίσι καμία πόλη δεν συγκρίνεται· επομένως ούτε κι αυτή η Κωνσταντινούπολη, η βασιλίδα των πόλεων. Και πράγματι, οι αιώνες που πέρασαν έδειξαν πως το Παρίσι είναι η πόλη όπου χτυπάει η καρδιά της Ευρώπης.

Κι όμως, αυτό το γυναικείο καμίνι –που γεννήθηκε σε λάθος εποχή– είναι σήμερα μέσα στα σπλάχνα των βιβλίων θαμμένο και ξεχασμένο, αλλά πάντα, να είσαι βέβαιος γι’ αυτό, αναμμένο. Τέτοιοι ερωτικοί πόθοι δεν σβήνουν ποτέ…

Δεν είναι λοιπόν μόνο ο Villon και ο Deschamps oι ποιητές του γαλλικού Μεσαίωνα· είναι κι άλλοι, και μάλιστα ανάμεσά τους και μια γυναίκα, μια αριστοκράτισσα, η κόμισσα de Die, της οποίας οι τολμηροί για την εποχή της στίχοι σταμάτησαν το βλέμμα μου και τη σκέψη μου. Την ανακάλυψα σε μια ανθολογία κρυμμένη ανάμεσα σε άλλους ποιητές. Την εκπροσωπούσε μόνο ένα ποίημα, του οποίου οι στίχοι έδειχναν πως αυτή η γυναίκα, με το φλογερό ερωτικό ταμπεραμέντο, γεννήθηκε σε λάθος εποχή. Δεν χρειάζεται να πω πολλά. Λίγοι στίχοι της αρκούν για να καταλάβει κανείς πως αυτή η ποιήτρια εκφράζεται όπως μια χειραφετημένη, για να μην πω περπατημένη, γυναίκα της εποχής μας, μιας εποχής συνηθισμένης σε μοιχείες, ακολασίες και Μπάιες, όπως θα ’λεγε ο Λατίνος ρήτορας Κικέρων. Αυτό που φαίνεται καθαρά στους στίχους της είναι ότι έχει στον έρωτα αντρική πρωτοβουλία, όπως αρκετές γυναίκες στη δική μας εποχή. Όπως οι άντρες, έτσι κι αυτή κυνηγάει την ερωτική της λεία ως την τελευταία της προσπάθεια διαφυγής, οπότε υποκύπτει στο παθιασμένο ερωτικό της διαγούμισμα. Δίνω λίγους στίχους σε ελεύθερη απόδοση. Και αυτό για να την ακούσεις, αναγνώστη, πώς θα μίλαγε στη γλώσσα μας:
Φιλαράκο, ομορφούλη και καλέ μου,
Πότε ολότελα δικός μου θα ’σαι, ειπέ μου,
Πότε θέλεις ένα βράδυ να πλαγιάσουμε μαζί,
Ν’ απολαύσουμε οι δυο μας το παράνομο φιλί;
Μάθε, φίλε μου, πως έχω στο κορμί μου καυτό πόθο
Μόν’ για σένα – κι ας τ’ οφείλω του αντρός μου αυτό που νιώθω.
Δύσπιστε αναγνώστη, mon semblable, mon frère, παραθέτω τους στίχους του πρωτοτύπου, για να μην αμφιβάλεις για του λόγου μου το ασφαλές:
Βel ami, charmant, et bon,
Quad vous tiendrai-je en mon pouvoir,
Quand coucherai-je avec vous unsoir,
Vous donnant un baiser amoureux?
Sacher que j’ai grand désir
De vous ὰ la place du mari.
Κι όμως, αυτό το γυναικείο καμίνι –που γεννήθηκε σε λάθος εποχή– είναι σήμερα μέσα στα σπλάχνα των βιβλίων θαμμένο και ξεχασμένο, αλλά πάντα, να είσαι βέβαιος γι’ αυτό, αναμμένο. Τέτοιοι ερωτικοί πόθοι δεν σβήνουν ποτέ… Στη δική μας εποχή, έχω αρκετές περιπτώσεις στην ποίηση και στην πεζογραφία, όπου ποιήτριες και γυναίκες πεζογράφοι εκφράζονται όπως η κόμισσα de Die. Στο μακρινό παρελθόν όμως, στον χριστιανικό Μεσαίωνα, όπου η Εκκλησία ήταν παντοδύναμη και όπου ακόμη και η λέξη κορμί (corpus) εσήμαινε αμαρτία, δεν είναι μόνο ασυνήθιστο, αλλά χωρίς υπερβολή και ακατανόητο. Σήμερα που για τους πιο πολλούς δεν υπάρχει Θεός ούτε κόλαση και όλα παίζονται εδώ, αποτελεί, νομίζω, κοινοτοπία να γράψει μια γυναίκα παθιασμένους ερωτικούς στίχους σαν την κόμισσα de Die. Πράγματι, τι να μας πει σήμερα μια ποιήτρια, όσο τολμηρή γλώσσα κι αν έχει, όταν εδώ και μερικές δεκαετίες, ο Sartre και η Beauvoir κερατωνόντουσαν με την ανοχή ό ένας του άλλου και φρόντιζαν ασύστολα να το ξέρουν όλοι; Όσο για τους στίχους που παρέθεσα πιο πάνω, είναι από το ποίημα J’ai été dans une dure angoisse.

_________________ 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Béatrice, Comtesse de Die /Béatritz, Comtessa de Dia (vers 1140 - après 1175)

Comtessa de Dia - Wikipedia

Grande peine m'est advenue

Pour un chevalier que j'ai eu,
Je veux qu'en tous les temps l'on sache
Comment moi, je l'ai tant aimé;
Et maintenant je suis trahie,
Car je lui refusais l'amour, 
J'étais pourtant en grand'folie
Au lit comme toute vêtue.
Combien voudrait mon chevalier
Tenir un soir dans mes bras nus, 
Pour lui seul, il serait comblé,
Je ferais coussin de mes hanches;
Car je m'en suis bien plus éprise
Que ne fut Flore de Blanchefleur.
Mon amour et mon coeur lui donne,
Mon âme, mes yeux, et ma vie.
Bel ami, si plaisant et bon,
Si vous retrouve en mon pouvoir
Et me couche avec vous un soir
Et d'amour vous donne un baiser,
Nul plaisir ne sera meilleur
Que vous, en place de mari,
Sachez-le, si vous promettez
De faire tout ce que je voudrais.
Traduit de l’occitan par Pierre Seghers, in « Le livre d’or de la Poésie française, de 1940 à nos jours », Gérard et Cie (Marabout Université), 1963

[Μέσα του 12^ου αιώνα]

Canso: 

  "Estat ai en greu cossirier",

 Ένας ιππότης που αγάπησα, η φτωχή,

Μου κομμάτιασε τη δόλια μου καρδιά.

Ας μάθει ο κόσμος για πάντα, πως τρελά

Με λαχτάρα τον επόθησα κρυφή.

Μα αυτός μ΄άφησε, γιατί έρωτα σωστό

Δεν του χάρισα, όπως έλεγε, ποτές.

Κι όμως τρέλες έχω κάμει ερωτικές,

Στο κρεβάτι ή και ντυμένη, ένα σωρό.

Πώς ποθώ κάποια νυχτιά μεθυστική

Μες στα μπράτσα μου να κλείσω τα γυμνά

Τον ιππότη μου! Και τι άμετρη χαρά

Θα τον  κέρναγα, αν τη σάρκα την αβρή

Του άσπρου στήθους μου προσκέφαλο απαλό

Του την πρόσφερα! Κι ακόμα την πνοή,

Την καρδιά, τα δυο μου μάτια, τη ζωή

Θα του χάριζα, αφού τόσο τον ποθώ!

Φίλε μου όμορφε, τσαχπίνη, ευγενικέ,

Αν δικός μου γίνεις κι αν κάποια βραδιά,

Γύρω πλάι σου με χάδια και φιλιά,

Μάθε: ανείπωτη ευτυχία θα ΄ναι για με

Να σε σφίξω, έτσι σαν άντρα μου, γερά

Στην αγκάλη μου, αφού πρώτα μού ορκιστείς

Πως θα κάνεις , όσο πρόθυμα μπορείς,

Ό ,τι ποθήσει η ερωτιάρα μου καρδιά .

Πηγή: "Τροβαδούροι, οι Προβηγκιανοί ποιητές 

και τραγουδιστές του Μεσαίωνα".Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια

Σπύρος Σκιαδαρέσης.

* Άγνωστη σχεδόν  η ευγενής  ποιήτρια του 12^ου αιώνα, 

από την οποία διασώθηκαν πέντε μόνο ποιήματα, 

γεμάτα παράφορο έρωτα για ένα μέτριο τροβαδούρο, τον Ρεμπό ντ΄Οράνζ.

Ο Οράνζ  πρέπει να είχε ένα σύντομο δεσμό με την κοντέσσα,
αλλά πιστός στις απόψεις του για τις γυναίκες, αφού τρύγησε

τα κάλλη της, την παράτησε στα κρύα του λουτρού.

Ο ξιπασμένος τροβαδούρος μάς άφησε ένα ποίημα-μνημείο

Αντιφεμινισμού με τον αποκαλυπτικό τίτλο «Πώς πρέπει να

φερνόμαστε στις γυναίκες για να τις καταχτούμε», όπου
η συνταγή συνοψίζεται στο «να τους μιλάμε με κακόν τρόπο,

όταν και αυτές μας συμπεριφέρονται άσχημα΄και όταν το

παρακάνουν, να τους κατεβάζουμε μια γερή γροθιά στη μούρη

και, γενικά, να είμαστε σκληροί μ΄αυτές  δέρνοντάς τες αλύπητα.» 

Gerontakos, "Η φλεγόμενη κοντέσσα"

ΑΚΟΥΤΕ:

A chantar - Comtesse de Die

Festival de musique à Maguelone, 10 juin 2017 Obsidienne, ensemble vocal et instrumental direction Emmanuel Bonnardot Florence Jacquemart, chant, flûtes, cornemuses Hélène Moreau, chant, psaltérion, Emmanuel Bonnardot, chant, vièles, rebec, crwth, ...
Her piece A chantar, mentioned above, is actually very special. It’s the only piece by a trobairitz we’ve found so far with lyrics and music intact. You can listen to it below, as well as a less-traditional cover by Iranian-American artist Azam Ali from her first solo album, Portals of Grace.