ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ

Η διαχρονική σκέψη του σε μικρές ιστορίες και παραβολές

«Η μοίρα του ανθρώπου είναι ο άνθρωπος;» αναρωτιέται ο Γερμανός θεατρικός συγγραφέας

Του Βασίλη Ρούβαλη


Τo διανοητικό διακύβευμα του Μπέρτολτ Μπρεχτ αποτελεί μια σταθερή «επικοινωνιακή» γραμμή με τη σκέψη και την έκφραση του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα – αυτού του καθοριστικού χρονικού πλαισίου για τη διαμόρφωση του σημερινού κόσμου. Ο Γερμανός διανοούμενος, θεατρικός συγγραφέας αλλά και στρατευμένος καλλιτέχνης αποτυπώνει με το έργο του την ενάργεια μιας γενιάς που κλήθηκε να διαχειριστεί την «πραγματικότητα» που επεφύλασσαν οι συγκρούσεις των πολιτικών και κοινωνικών συστημάτων της εποχής. Ο Μπρεχτ αντιμετώπισε με το δικό του πρίσμα τους δύο μεγάλους πολέμους, έδρασε και αντέδρασε χάρη στη στοχαστική του προπαιδεία και τις ακλόνητα αριστερές πολιτικές πεποιθήσεις του.
Με αυτά τα δεδομένα, καθετί που εμφανίζεται εκδοτικά, φανερώνοντας το στίγμα του, αποτελεί μια πολύτιμη παρακαταθήκη για τις νεότερες γενιές. Και μια τέτοια περίσταση είναι η τωρινή, όπου οι εκδόσεις Καστανιώτη παρουσιάζουν για πρώτη φορά στα ελληνικά μια σειρά από κείμενά του με τίτλο «Με-τι: Το βιβλίο των παρεμβάσεων στη ροή της πραγματικότητας» σε μετάφραση Βασίλη Τσάλη.
Πίστη στην πρόοδο
Πρόκειται συγκεκριμένα για μικρής έκτασης κείμενα με σκέψεις του, μικρές βιωμένες ιστορίες αλλά και επινοημένες παραβολές. Στόχος του παρέμενε, γράφοντάς τα σε ένα χρονικό διάστημα περίπου είκοσι χρόνων, η διδακτική του πρόθεση. Ο Μπρεχτ υπήρξε ανέκαθεν νους δυναμικός και ταυτόχρονα δοτικός. Πίστευε στην αξία της αφύπνισης του ατόμου και του συνόλου, όπως επίσης πίστευε στη δοκιμασία της τέχνης ως εργαλείου εμπειρίας, διαμόρφωσης σκέψης και μάθησης. Γι’ αυτό και το θεατρικό του έργο, πριν απ’ όλα, διατηρεί ανέπαφη την πρόθεση να «ταρακουνήσει» τις μάζες, να στοχοποιήσει τον δυναστικό χαρακτήρα της εξουσίας που ζυμωνόταν μεσοπολεμικά στην πατρίδα του με το ναζιστικό κόμμα και τις πρακτικές του Χίτλερ. Από την άλλη, ο Μπρεχτ θεωρούσε βέβαιη τη δυνατότητα να αλλάξει ο κόσμος προς ένα θετικό πρόσημο, με αξίες που θα ανανεώσουν τη σημασία της ελευθερίας, της σκέψης, της πράξης, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά.
Η αξία της γραφής του στο σύγχρονο παρόν
Σε αυτό το πνεύμα πρέπει να προσεγγίσει ο αναγνώστης τα κείμενα αυτής της έκδοσης. Ο λόγος του είναι όχι μόνο διδακτικός, αλλά και παραινετικός. Για παράδειγμα, γράφει: «Πολλοί είναι σήμερα πρόθυμοι να αγωνιστούν ενάντια στη βία που ασκείται πάνω σε ανυπεράσπιστα άτομα. Όμως είναι σε θέση να αναγνωρίσουν τη βία;». Κι αν η βία αφορά σε δυνατούς και αδύναμους -με όποια σημασιοδότηση δίνει ο καθένας-, για εκείνον έχει μεγαλύτερη σημασία η όποια επιβολή, την οποία οφείλουν οι σκεπτόμενοι να ελέγχουν. Ωστόσο… «αυτοί ζουν σε ένα σύστημα το οποίο παράγει ελλείψεις, αυτοί οι ίδιοι παράγουν ελλείψεις και φοβούνται τις ελλείψεις. Βλέπουν ότι μόνο λίγοι μπορούν να ζουν καλά και δεν θέλουν να παραδεχτούν ότι αυτή η καλή ζωή των λίγων σε αυτό το κακό σύστημα μπορεί να επιτευχθεί μόνο επειδή οι πολλοί ζουν άσχημα…».
Το «Με-τι» είναι γραμμένο σε τόνο αλληγορικό. Καθόλου τυχαία, το αφοριστικό ύφος του κάθε κειμένου προσβλέπει στην ενεργοποίηση του αναγνωστικού ερεθίσματος, στην ευαισθητοποίηση του πολίτη, στην αναδίφηση της αναστοχαστικής ικανότητας του ανθρώπου απέναντι στο παρόν και στο παρελθόν του, επομένως και στο μέλλον του.
Μαρξιστής στην αντίληψη και μεθοδευμένος «χειριστής» του κοινωνικού ζητούμενου έναντι της ιστορικής στιγμής, ο Μπρεχτ παρακινεί στην αναδιευθέτηση της σύγχρονης σκέψης για το τωρινό παρόν. Αυτό είναι το σημαντικότερο, άλλωστε: ο άνθρωπος δεν έχει ξεφύγει από τις αιτίες που ο ίδιος δημιούργησε ώστε να βιώσει την απόλυτη βαρβαρότητα και τα αποκαΐδια του μεγάλου πολέμου έως το 1945. Η ιστορική αφήγηση διαθέτει συνέχεια· στο γύρισμα του νέου αιώνα δεν έχουν εκλείψει οι αδυναμίες του -ως αυτοκαταστροφή-, ενώ ταυτόχρονα δεν έχουν αξιοποιηθεί οι δυνατότητές του – ως πρόταγμα. Επομένως, όπως σημειώνει, «η μοίρα του ανθρώπου είναι ο άνθρωπος», προτείνοντας το εξής επίκαιρο και ουσιώδες: «Για να επιφέρει κανείς αλλαγές που θα κάνουν τη ζωή πάνω σε αυτό τον πλανήτη πιο ανθρώπινη, αρκούν οι άνθρωποι και μόνο».
Δημοσιεύθηκε στο φύλλο 58 της «Νέας Σελίδας» την Κυριακή 15 Ιουλίου

 
Το Με-τι παρέμενε αδημοσίευτο όσο ζούσε ο Μπέρτολτ Μπρεχτ, και κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1965. Το έργο αποτελείται από θραύσματα και επεισόδια. Ο ίδιος, προκειμένου να το συνθέσει, συγκέντρωσε διάφορες σκέψεις, προσωπικές ιστορίες, αλλά και παρατηρήσεις πάνω στην πολιτική πραγματικότητα της ταραγμένης εποχής του. Τα κείμενα καλύπτουν μια ολόκληρη εικοσαετία, όμως τα περισσότερα γράφτηκαν μεταξύ 1934 και 1937, δηλαδή τα πρώτα χρόνια της εξορίας του. Με δεδομένη την τολμηρή φύση του εγχειρήματος, ο Γερμανός συγγραφέας αναζήτησε ένα προσωπείο και το βρήκε στο πρόσωπο του Κινέζου διανοητή Μο Ντι, ο οποίος υπήρξε σύγχρονος του Σωκράτη. Επιστρατεύοντας ένα ύφος αφοριστικό και περιπαικτικό συγχρόνως, την κοινωνική του ευαισθησία και την αλληγορική του δεινότητα, ο Μπρεχτ αναπτύσσει εδώ μια ιδιότυπη πρακτική φιλοσοφία και μια ηθική ιδίας εμπνεύσεως απέναντι στον κόσμο, τη δική του «Μεγάλη Μέθοδο». Στην ουσία πραγματεύεται με τρόπο παραβολικό τις θεωρίες πίσω από τα γεγονότα, τη μαρξιστική διαλεκτική, τον Λένιν, τον Χίτλερ, τον Στάλιν, τις Δίκες της Μόσχας. Το Με-τι είναι βασικό για να κατανοήσουμε τον κριτικό στοχασμό του Μπρεχτ. Εκδίδεται για πρώτη φορά στα ελληνικά.