Αντίο στον γίγαντα του Ολοκαυτώματος

Κλοντ Λανζμάν  (1925-2018)

 

Κλοντ Λανζμάν : ο Γάλλος διανοούμενος όχι μόνο υπήρξε ένας σημαντικός συγγραφέας, δημοσιογράφος, αγωνιστής και σκηνοθέτης, αλλά έπαιξε με το έργο του καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση της μνήμης και της αλήθειας για τη γενοκτονία των Εβραίων

:

Ματούλα Κουστένη

Εφημερίδα των Συντακτών, 06.07.2018

Σκηνοθέτης του απόλυτου κινηματογραφικού αριστουργήματος για το Ολοκαύτωμα («Shoah»), σημαντικός συγγραφέας, υπερασπιστής του Ισραήλ, επικεφαλής της πολιτικής και φιλοσοφικής επιθεώρησης «Les Temps Modernes», αγωνιστής και βαθιά πολιτικοποιημένος, ο Κλοντ Λανζμάν που άφησε χθες την τελευταία του πνοή σε ηλικία 92 ετών ήταν χωρίς αμφιβολία ένας από τους γίγαντες της γαλλικής πνευματικής ζωής.
«Απεβίωσε σήμερα το πρωί στην κατοικία του. Τις τελευταίες μέρες ήταν πολύ αδύναμος», δήλωσε εκπρόσωπος του εκδοτικού οίκου Γκαλιμάρ αλλά -κακά τα ψέματα- για εκείνον η αντίστροφη μέτρηση ξεκίνησε πέρυσι μετά τον θάνατο του 23χρονου γιου του Φελίξ, ο οποίος νικήθηκε από τον καρκίνο.
Γιος Ρώσων Εβραίων μεταναστών στη Γαλλία, ο Λανζμάν που είχε κάνει τρεις γάμους, γεννήθηκε στο Παρίσι το 1925 και ως έφηβος υπήρξε ενεργό μέλος των Παριζιάνων αντιστασιακών. Μετά τον πόλεμο σπούδασε φιλοσοφία στη Σορβόνη, διέμεινε για μια περίοδο στη Δυτική Γερμανία διδάσκοντας στο πανεπιστήμιο και, στα τέλη της δεκαετίας του ‘40, επέστρεψε στη Γαλλία.
Η συνάντησή του με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ και τον Ζαν-Πολ Σαρτρ άφησε σε όλους ανεξίτηλο σημάδι. Το κορυφαίο ζεύγος των γαλλικών γραμμάτων τον προσκάλεσε να συμμετάσχει στο περιοδικό «Les Temps Modernes», στο οποίο όχι μόνο έγινε αρχισυντάκτης (μετά τον θάνατο της Μποβουάρ το 1986), αλλά παρέμεινε στο δυναμικό του ώς το τέλος της ζωής του.
Ως δημοσιογράφος είχε εξ αρχής έναν ξεχωριστό και βαθυστόχαστο τρόπο να αναλύει τις πολιτικές εξελίξεις της δεκαετίας του ‘50 και του ‘60, γράφοντας μάλιστα μακρά και επιδραστικά άρθρα για το Ισραήλ, τη Βόρεια Κορέα, το Θιβέτ, αλλά και τις πρακτικές της γαλλικής κυβέρνησης στην Αλγερία.
Αδιαμφισβήτητα το έργο της ζωής του υπήρξε το αριστουργηματικό και πολυβραβευμένο ντοκιμαντέρ του «Shoah» (στα εβραϊκά σημαίνει «αφανισμός») που παρουσίασε στο κοινό το 1985. Δέκα ολόκληρα χρόνια τού αφιέρωσε για να το ολοκληρώσει, καθώς μέχρι το 1978 αρνιόταν πεισματικά να πατήσει το πόδι του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Σε μια εποχή που μπορούσε κανείς να μιλήσει με πολλούς επιζώντες του Ολοκαυτώματος -οι οποίοι είχαν ακόμα ζωντανές τις μνήμες της φρίκης από τα στρατόπεδα θανάτου- αλλά και να εντοπίσει ναζιστές που κυκλοφορούσαν ακόμα κρυφά ελεύθεροι, ο Λανζμάν συγκέντρωνε με επιμονή, επί χρόνια, αποκλειστικές μαρτυρίες και ανατριχιαστικές συνεντεύξεις.
Το υλικό του, που άγγιζε τις 350 ώρες, μετετράπη σε ένα 10ωρο ντοκιμαντέρ, το οποίο έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση της μνήμης και της αλήθειας του Ολοκαυτώματος.
Αποφεύγοντας να δώσει ιστορικές εξηγήσεις και να οδηγηθεί σε συναισθηματικές ευκολίες, ο κινηματογραφιστής στάθηκε με σεβασμό απέναντι στους συνεντευξιαζόμενους, έδωσε έμφαση μόνο στα γεγονότα, γι’ αυτό και ποτέ δεν αμφισβητήθηκε η ειλικρίνεια, η ακεραιότητά, η αυστηρότητα και η καλή του πίστη.

Πριν από το «Shoah» είχε γυρίσει την πρώτη του ταινία «Pourquoi Israël» (Γιατί το Ισραήλ), ένα ντοκιμαντέρ -με αφορμή την 25η επέτειο της χώρας- όπου διερευνούσε τι σημαίνει να είσαι Ισραηλινός. Το 2009 εξέδωσε τα απομνημονεύματά του, «Le lièvre de Patagonie», όπου με αξιοσημείωτο τρόπο κατέγραφε τη συναρπαστική του ζωή, τα ταξίδια, τις συναντήσεις, τους αγώνες του.
Το 2013, η Μπερλινάλε τού απένειμε τη Χρυσή Αρκτο για το σύνολο του έργου του, ενώ την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε η ταινία του «Ο τελευταίος των αδίκων», στην οποία αναζητούσε το αληθινό πρόσωπο του συνταγματάρχη των SS Αντολφ Αϊχμαν.
Ενα διάλειμμα από την ενασχόλησή του με το Ολοκαύτωμα υπήρξε η ταινία «Napalm», που έκανε πρεμιέρα στις Κάνες το 2017 και αφορούσε τη σύντομη σχέση που είχε με μια Βορειοκορεάτισσα νοσοκόμα την εποχή που επισκέφθηκε τη Βόρεια Κορέα ως νεαρός δημοσιογράφος.
Η τελευταία του δημιουργία «Les quatre soeurs» («Οι τέσσερις αδελφές») ήταν μια τηλεοπτική σειρά για τις γυναίκες που επέζησαν του Ολοκαυτώματος. Ωστόσο, ο Λανζμάν απασχόλησε πρόσφατα τον Τύπο και για έναν ακόμη λόγο: τη διαμάχη που είχε με τη θετή κόρη τής Σιμόν ντε Μποβουάρ, η οποία του απαγόρευσε να δημοσιοποιήσει στη Γαλλία τα ερωτικά γράμματα που αντάλλαξε με τη μητέρα της κατά την επτάχρονη σχέση τους (1952-1959).
Ο Κλ. Λανζμάν τότε ήταν 27 ετών και η Σιμόν ντε Μποβουάρ 17 χρόνια μεγαλύτερή του. Οι δυο τους όχι μόνο ερωτεύτηκαν παράφορα, αλλά κατάφεραν -παρά τη συγκατοίκησή τους- να μη διαταράξουν και τη σχέση τους με τον Ζαν-Πολ Σαρτρ. Αλλωστε ο Λανζμάν στην αυτοβιογραφία του επέμενε στη φιλική ατμόσφαιρα που επικρατούσε ανάμεσα στο τρίο.
 ________________________

 

Έντεκα χρόνια ταξίδευε τον κόσμο ο σκηνοθέτης Κλοντ Λανζμάν αναζητώντας επιζώντες του Ολοκαυτώματος για να τους πείσει να του εκμυστηρευτούν τις οδυνηρές αναμνήσεις τους. Από τις 350 ώρες συνεντεύξεων που συγκεντρώθηκαν, προέκυψε αυτό το μνημειώδες φιλμ που καταγράφει βήμα προς βήμα έναν (ακόμη και σήμερα) αδιανόητο μηχανισμό ανθρώπινης εξόντωσης, δίχως όμως να καταφεύγει στο παραμικρό αρχειακό υλικό. [ Σάββατο 26.9.2015, 15.00, Ταινιοθήκη]

Ο Λανζμάν σκοπίμως δεν χρησιμοποιεί κανένα πλάνο του παρελθόντος. Αγκιστρωμένος μέχρι τέλους στο παρόν, προσηλώνεται στα πρόσωπα των πρωταγωνιστών του και αφήνει όλη τη φρίκη να ξετυλιχθεί μέσα από τις λέξεις τους, τα βιώματα που ανακινούν με τη μνήμη τους. Τίποτα παραπάνω δε μοιάζει αναγκαίο. Ο θεατής σχηματίζει την εμπειρία μέσα στο μυαλό του, καθώς ο Λανζμάν υπερβαίνει τις διηγήσεις φρίκης, οργής και θρήνου για να συντάξει μια μνημειώδη ιστορική κατάθεση και συνάμα μια από τις σημαντικότερες φιλμικές μαρτυρίες στα χρονικά της έβδομης τέχνης.

Shoah (1985) του Κλοντ Λανζμάν
«Shoah» στα εβραϊκά σημαίνει «αφανισμός». Στη γλώσσα του κινηματογράφου μεταφράζεται σε εννέα καθαρτήριες ώρες -τόσες χρειάστηκε ο σκηνοθέτης Κλοντ Λανζμάν για να συγκεντρώσει αμέτρητες συνεντεύξεις από επιζήσαντες, κομπάρσους και μελετητές του Ολοκαυτώματος σε μια λαβυρινθώδη διαδρομή από οδυνηρές αναμνήσεις και επώδυνες διηγήσεις που μεταφέρει το μέγεθος της φρίκης δίχως να χρησιμοποιεί το παραμικρό πλάνο αρχείου. Μια μνημειώδης ταινία από κάθε άποψη.

Σκηνοθεσία / Director
Claude Lanzmann
Σενάριο / Screenwriter
Claude Lanzmann
Φωτογραφία / DoP
Dominique Chapuis, Jimmy Glasberg
William Lubchansky, Franz Lustig
Μουσική / Music
Bernard Aubouy, Michel Vionnet
Μοντάζ / Editor
Ziva Postec, Anna Ruiz

Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο / France, United Kingdom
1985
Εγχρωμο / Color
Ψηφιακή Προβολή / Digital Screening
500′
Γαλλικά, Εβραϊκά, Γερμανικά, Αγγλικά, Γίντις, Πολωνικά / French, Hebrew, German, English, Yiddish, Polish

SHOAH

του Κλοντ Λάνζμαν

Υπόθεση:
Ο Κλοντ Λάνζμαν σκηνοθέτησε αυτό το ντοκιμαντέρ 9 1/2 ωρών για το Ολοκαύτωμα χωρίς να χρησιμοποιήσει ούτε ένα καρέ από αποσπάσματα αρχείου. Πήρε συνεντεύξεις από επιζώντες, μάρτυρες και πρώην Ναζί (τους οποίους κινηματογράφησε κρυφά καθώς συμφώνησαν να δώσουν τη συνέντευξη μόνο με ήχο). Το στυλ του είναι πολύ αποτελεσματικό ζητώντας και την πιο μικρή λεπτομέρεια αφού προσθέτει πολλές άγνωστες πτυχές τρόμου στο πορτρέτο των γεγονότων της ναζιστικής γενοκτονίας. Δείχνει επίσης, ή μάλλον επιτρέπει σε ορισμένα από τα θέματά του να δείξουν, ότι ο αντισημιτισμός που οδήγησε στο θάνατο 6 εκατομμύρια Εβραίους στο Ολοκαύτωμα είναι ακόμη ζωντανός σε πολλούς ανθρώπους που εξακολουθούν να ζουν στη Γερμανία, την Πολωνία, και αλλού.